“Отан неден басталады” «С чего начинается Родина»

Курган – ограда выделяется признаками: курганная насыпь, подкурганная площадка, и ров. В Лисаковске курганы составляют всего 8% от общего количества погребальных сооружений. Само расположение их в центре указывает на их культовую особенность по сравнению с другими сооружениями, показывая статус погребенного. Все курганы ограды оставлены носителями алакульской культуры, в них найдена керамика только алакульского облика. Курган своей конструкцией и внешним обликом демонстрировал социальную значимость захороненного. Ров не позволял проникнуть чужому, ров – граница между живыми и мертвыми. Высота курганов была в среднем до 0,7м, диаметр доходил до 12м.

Ограда из камней. Другим видом наземной части погребального обряда была ограда. По сути, она отличалась от кургана–ограды только отсутствием насыпи, площадки и рва. Укладка камней кольца ограды производилась на дневную поверхность с подсыпкой грунта для устойчивости. Плиты врывались в землю вертикально. После совершения захоронения пространство внутри ограды заполнялось грунтом – выкидом из могильной ямы, без образования насыпи. Кольца оград в большинстве случаев разомкнуты или прерывисты, камни колотые, неправильной формы. Заготавливали камни из горных пород скального выхода, расположенного в 1.5 км от поселения вверх по течению реки. Ограды имели диаметр от 5,0 до 8,0 м. Камни на оградах клались аккуратно, таким образом, надо отметить, что андроновцы владели искусством строительного мастерства. Являясь семейным склепом, в котором ритуалы завершены и захоронены все представители семьи, ограда окончательно «запечатывалась». Вход-выход навсегда закрывался, замуровывался камнями. Ограда – преграда для живых и вечный дом для умерших.

Ты черепок, найдя, омой

И ставь на полку смело.

То слепок вечности самой,

Без края, без предела.

Е.Винокуров.

В погребениях андроновцев найдено большое количество глиняных сосудов. Изготовление горшка сопоставлялось с актом творения вселенной, что нашло отражение во всех индоевропейских языках: творец – это бог, и мастер. Символизировавший модель Вселенной сосуд ариев был трехчастным, объединившим мир сферы мироздания. В представлении индоевропейских народов, особенно индийцев и греков, гармонию выражали не только числа, но и фигуры: круг, квадрат и равнобедренный треугольник. Изредка встречаются на андроновской посуде загадочные знаки, в которых крупнейший археолог и исследователь древнего искусства А.А.Формозов видит протописьменность. Есть и схематические рисунки. Важно отметить, что многократное повторение одного элемента узора должно было усилить магическое воздействие, подобно тому, как в поэтическом тексте постоянно встречается многократное призывание божества. Геометрия элементов андроновского орнамента входила в универсальный знаковый код человечества. Элементы орнамента сводятся к выявлению основных культов древности – культа плодородия. Перевернутый сосуд, в этих случаях указывал особенность смерти, и мог относиться к защите от бедствия, от которого умер погребенный. Кроме этого во всех традиционных культурах понятия «верх» и «низ» ассоциируются с такими понятиями как верх – небо – светлый – сильный - мужской, а низ – земля – темный – слабый – женский. Древний человек осознавал, что у любого явления есть начало и конец.

Количество сосудов тоже указывало на социальное неравенство андроновцев: большие сосуды встречаются в богатых захоронениях, и не встречаются в других менее значимых. В обычных захоронениях встречаются один реже два, или три сосуда. Распространены и разбитые горшки, битьем посуды при погребении не только выражался тип ритуальной связи между живыми и мертвыми, но и подчеркивался конец жизни человека и его дублера – глиняного сосуда. В целой серии андроновских погребальных комплексах зафиксирован обряд помещения сосуда в сосуд, что могло символизировать возвращение в лоно, обретение исходного состояния. Из чрева матери, в чрево матери - земли.

Эти приемы ритуального использования керамики разрушают устоявшееся мнение относительно функции сосуда только как контейнера для пищи, оставленной умершему.

Культ предков, освященный в деталях погребального обряда, в андроновском обществе кто-то содержал и оформлял. Кому-то были доступны знания о процессе смерти, об анатомии человеческого тела и, наконец, знания о мироздании. Необходимость такого рода сведений диктовалась временем. За время раскопок не было найдено захоронений, относящихся к культовым захоронениям. Но, скорее всего, в этой роли выступали шаманы. Возможно, что в андроновское время шаманизм находился на стадии своего развития, и его атрибутика еще не выделилась в особый предметный набор.

Итак, на сравнительно небольшой территории в эпоху бронзы сосуществовали две разные культуры, сохраняя свою самобытность, ритуалы.

Отличия в культурах – это, прежде всего, разница в менталитете их создателей, в котором закодировано отношение к миру, к природе человека, к природе его смерти. Сложносоставная насыпь в кургане-ограде сооружалась только алакульцами. Курган-ограда - погребальное сооружение элиты «лисаковской» общины в ее алакульском воплощении. Курган, как вид погребального сооружения, со всеми составными деталями принадлежит алакульскому мироощущению. Алакульцы предпочитали употреблять дерево для оформления могильных ям: деревянная рама, перекрытие из плах. Большинство могильных ям с деревянными конструкциями принадлежало курганным элитным погребениям. Федоровцы избрали камень для устройства своих погребений: облицовка и цистовая кладка. Основной показатель, по которому выделены культуры в АКИО – это вид сосуда: наличие плечика, профиль тулова, орнаментальные мотивы. Федоровские горшки могильника лепились со стенок емкостным начином. Алакульские сосуды формировались со дна - донно-емкостный начин. Вероятно, отличия в менталитете федоровцев и алакульцев были обусловлены разницей в происхождении при общем уровне хозяйственно-культурного развития.

…Оставлены жилища на берегу реки Тобол, покинули эту степь алакульцы и федоровцы, унесли с собой память о местах, где возникло их временное, но яркое содружество.

Заключение.

За небольшой отрезок времени пребывания на берегу реки Тобол, андроновцы оставили яркую, самобытную культуру. Исследования жизни наших далеких предков продолжается. Мы надеемся на новые открытия археологической экспедиции, как это произошло в 2008 году недалеко от села Новоильновка. Но это уже новая страница истории.

Список литературы:

1.Ломан В.Г. Гончарная технология населения Центрального Казахстана второй половины тысячелетия до н.э. Автореферат.- Москва, 1993.

2.Зданович Г.Б. Бронзовый век Урало-Иртышского междуречья. Межвузовский сборник.-Челябинск, 1988.

3.Евдокимов В.В. Народонаселение степного Притоболья в эпоху бронзы. Автореферат.- Киев, 1984.

4. Усманова Э.Р. Могильник Лисаковский: факты и параллели. Караганда.- Лисаковск, 2005.

5. Фотографии из личного архива Э.Усмановой.

III.Имя в истории.
«Учительская династия»

Зарина Хамзина, 8 класс

ГУ «Крымская средняя школа»

Руководитель: Р.Г.Хамзина,

с.Крымское, Денисовский район

Введение.

«Учитель! – Нестареющее слово!

Свежо всегда и будет вечно ново!

Пока Земля кружится во Вселенной,

Профессия учителя нетленна!»

Школы давно уже считаются местом, где человек проводит значительную часть своей жизни. По количеству проведенного здесь времени, да и по очень многим другим причинам школа может смело претендовать на звание родного дома для многих присутствующих здесь. И, если вы откроете словарь Ожегова, то найдете такое объяснение понятию школа: учебно-воспитательное учреждение. А кто занимается обучением и воспитанием? Конечно учитель! В своем послании наш Президент Н.А. Назарбаев говорил, что нужно поднять престиж школы и профессии учителя. Ведь сейчас молодежь в школу не идет, особенно в сельскую. Поэтому я считаю, что эта тема очень актуальна на сегодняшний день и решила остановиться на ней и показать, что профессия учителя всегда будет востребована, что есть люди, которые вкладывают в свое любимое дело сердце. А пока такие учителя есть – школа действительно будет вторым Домом.

«Учительская династия»

Получив очередной номер Денисовской районной газеты «Наше время» я с увлечением прочитала статью «Незабываемый отсвет школьных лет» в рубрике «времен связующая нить». А рассказывалось в статье об учителе Денисовской школы Назаровой Зое Григорьевне. И действительно нить судьбы этого человека нашла свое продолжение в нашей Крымской средней школе. Оказывается, мой первый учитель Исхакова Лидия Васильевна и директор школы, учитель математики Семенова Нина Васильевна – родные племянницы Зои Григорьевны.

Вот какую удивительную историю я узнала о жизни этой большой и дружной семьи, в роду которой уже несколько поколений учителей.

Горобец Григорий Тихонович родился на Украине. И вместе с переселенцами из России и Украины оказался в Казахстане, теперь его малой родиной стал поселок Карпыковка Кустанайской губернии. Отсюда и началась трудовая биография старшего из семьи Горобец. Отсюда Григорий Тихонович ушел служить в армию, вернувшись, вступил в ряды КП (б) К, работал секретарем сельского Совета в Окраинке и Тавриченке. Потом его перевели на работу в село Денисовка зав. военным учетом Орджоникидзевского района. Жизнь налаживалась, в семье подрастало пять детей, которые радовали родителей трудолюбием и любовью друг к другу. Но судьба готовила новые испытания: началась Великая Отечественная война. Григорий Тихонович в числе первых ушел на фронт. Жить стало очень тяжело, тем более имея на руках пятерых детей. А кому в то грозное время было легко? Война приносила долгожданные весточки в виде солдатских «треугольников» и тогда в доме становилось светло. Но не обошли семьи денисовцев и прямоугольники казенной бумаги с сухими и лаконичными словами «погиб смертью храбрых». Тогда плакали дети и седели от горя жены и матери.

1942-1943 годы. Идут ожесточенные бои за Сталинград. В одном из таких сражений Горобец Григорий Тихонович, политрук роты третьего отдельного стрелкового батальона получает тяжелое ранение в голову. Затем долгое лечение в Саратовском военном госпитале, три тяжелейшие операции. Война, набирая обороты, катилась на Запад, а Григорий Тихонович с боевыми наградами и инвалидностью первой группы вернулся в родную Денисовку к своей семье.

После войны семья Горобец Г.Т. увеличилась еще на три человека. Но тяжелые военные испытания, раны, болезни не прошли бесследно. И в 1954 году опоры этой большой семьи не стало. Все восемь детей, выросшие в трудолюбивой и дружной семье, где отец и мать были живым примером для подражания, шагнули во взрослость и каждый, получив образование, нашел свой жизненный путь.

«Ты будешь жить на свете десять раз,

Десятикратно в детях повторенный,

И вправе будешь в свой последний час

Торжествовать над смертью покоренной»

В.Шекспир

Эти слова сказаны именно о таких людях, как Горобец Григорий Тихонович.

Андрей – строитель Троицкой ГРЭС

Екатерина - всю жизнь проработала секретарем – машинисткой в райкоме партии.

Василий – стал учителем истории;

Леонтий - работал в органах милиции по пожарной части и был награжден за добросовестную службу четырьмя медалями;

Николай – работал парторгом на радиозаводе Южно – Уральска;

Владимир, после окончания строительного техникума, руководит строительством в Чебаркуле;

Раиса – окончила Уральский педагогический институт по специальности географ;

Зоя – 36 лет своей жизни отдала детям Денисовской средней школы, будучи преподавателем русского языка и литературы. Вы, наверно, уже обратили внимание, что трое детей Григория Тихоновича решили посвятить себя делу воспитания подрастающего поколения. Двое из них – это Зоя Григорьевна и Василий Григорьевич работали в нашем районе. Зоя Григорьевна в данное время на заслуженной пенсии, правда, её дети не пошли по стопам матери: дочь Татьяна в Германии, сын Сергей работает инженером в ТОО «Лари». Но дети её подарили восемь внуков и пятерых правнуков. А самое главное, что Зою Григорьевну не забывают её ученики, звонят, присылают поздравления, приходят в гости, навещая не только в праздничные дни. А сама она любит заниматься интересным делом, которому её научила, будучи жива, мама – это вышивание. Её работы выставлены в историко-краеведческом музее, экспонировались в Костанае, где она получила приз.

Раиса Григорьевна, окончив Уральский педагогический институт, работала преподавателем географии. В данный момент она проживает в городе Саратове.

А вот на судьбе ещё одного учителя этой семьи мне хотелось бы остановиться подробнее.

Горобец Василий Григорьевич.

Родился 10 сентября 1929 года в поселке Окраинка. В 1940 году вся семья переехала в село Денисовка, где Василий Григорьевич закончил школу. Затем работал учителем начальных классов в Спиридоновке и Красноармейке. А с 1953 по 1965 годы стал директором Чебендовской 8-летней школы. На посту директора Крымской средней школы он находился с 1962 по 1972 годы. Как вспоминают его односельчане «это был очень добрый, целеустремленный и трудолюбивый человек».

В 1954 году Василий Григорьевич окончил Кустанайский государственный учительский институт имени Амангельды, исторический факультет. Но не останавливается на достигнутом. 1964 год - Кустанайский государственный пединститут и опять исторический факультет. 1971 год – Кустанайский университет марксизма – ленинизма (пропагандист). Он много сил и времени вкладывал в работу директора Крымской средней школы. Поэтому времени для дома всегда оставалось мало, но Василий Григорьевич знал, что дома его ждут трое любящих дочерей и жена Мария Павловна, которая в его жизни была первой помощницей и опорой. Наверно, поэтому не удивительно, что две дочери из троих тоже решили пойти по стопам Василия Григорьевича.

Семенова Нина Васильевна в 1972 году окончила школу и сразу же поступила в Кустанайский пединститут на физико-математический факультет. Окончила в 1976 году институт и была назначена учителем математики в Крымскую среднюю школу, где по сей день работает учителем, а на данный момент и директором Крымской средней школы. Является одним из лучших директоров не только в районе, но и в области. Ребята с удовольствием посещают, казалось бы «сухой» предмет, который «оживает» в руках Нины Васильевны. Семенова Н.В. – отличник образования Республики Казахстан.

Исхакова Лидия Васильевна, учитель начальных классов Крымской средней школы, отличник образования Республики Казахстан. Лидия Васильевна родилась в 1956 году в Чебендовке. В 1965 году отца Василия Григорьевича назначили директором Крымской средней школы, здесь же она окончила школу в 1973 году. С 1973- по 1977 годы работала в Чебендовской 8-летней школе сначала старшей пионерской вожатой, а потом учителем русского языка и литературы. Начиная с 1978 года - учитель начальных классов Крымской средней школы, где она трудится и по сей день. В 1976 году – окончила Кустанайское педучилище. А позже в Костанае получила высшее образование.

Нина Васильевна и Лидия Васильевна люди энергичные, задорные, очень любят петь, активные участницы художественной самодеятельности, обе хорошие организаторы, умеют увлечь за собой.

Уроки Лидии Васильевны всегда проходят интересно, на одном дыхании. Работая с малышами, она добивается больших результатов. Очень долгое время она руководит ансамблем «ложкарей» и драматическим кружком. А итогом этой работы являются поездки на мероприятия районного уровня, где ребята очень часто добиваются больших успехов. О труде этих двух незаурядных педагогов красноречиво говорят их награды.

Но самое удивительное то, что династия педагогов Горобец на этом не закончилась.

Дочь Нины Васильевны Семенова Наташа окончила с отличием сначала Костанайский педагогический колледж, а затем, также с отличием, Костанайский педагогический институт филологический факультет, учитель русского языка и литературы. Пошла по стопам матери и дочь Лидии Васильевны – Исхакова Елена, которая получила образование в Костанайском педагогическом колледже, а потом высшее в Костанайском социально-техническом университете, учитель немецкого языка и переводчик. Действительно, воспитание начинается в семье. А в этой большой семье есть с кого брать пример. Дело Василия Григорьевича продолжили его дочери, а теперь и внучки. Я хотела бы ещё добавить, что обе сестры – Нина Васильевна и Лидия Васильевна - обладают ещё и поэтическим даром. Поэтому хочу закончить своё выступление стихотворением, автором которого является Исхакова Лидия Васильевна.

«Моя Отчизна»

Я украинка и люблю свой край,

Свои обычаи, стихи и песни,

Но в Казахстане родилась и потому

Душой с тобой, моя Отчизна вместе.

Мой Казахстан – степей бескрайних ширь,

Крик лебедей приход весны венчает,

И щедрой добротой своей народ

Пришедшего с радушием встречает.

Живут здесь рядом много лет и зим

И русский, и казах, и немец, и грузин,

Татары, белорусы и башкиры,

Хотите на земле казахской жить,

Так приезжайте и живите с миром.

Я педагог, а муж мой – хлебороб

И ноша наша нелегка,

Детей учить и хлеб растить –

Почётен, труд сей на века.

Так богатей и процветай, земля моя,

Ещё светлей и краше дом наш станет,

«Да, счастлив я! Да, я горжусь

Тем, что родился в Казахстане!»

Заключение.

К 70-летию образования Денисовского района была выпущена книга «Земля благодатная». Очерки истории Денисовского района в лицах его первых руководителей и знатных людей. И если вы откроете книгу, то обязательно найдете имена Горобец Василия Григорьевича, Семеновой Нины Васильевны, Исхаковой Лидии Васильевны, Назаровой Зои Григорьевны. Воистину: не хлебом единым живет человек. Я думаю, что затронутая сегодня мной тема очень актуальна. О профессии учителя, педагога надо говорить, писать, рассказывать. И вернуть былую славу и уважение к людям, которые посвятили себя не легкому труду учителя.

На примере нелегкой судьбы семьи Горобец я хотела показать, что есть ещё люди, которые не боятся трудностей и детей своих учат их преодолевать и добиваться успехов, не опускать руки. И чтобы было по - больше семейных династий учителей. А накопленные опыт, знания передавались ученикам. Пусть завтра кто-то встанет и скажет «я тоже хочу быть на неё похожей». Тогда не прервется времен связующая нить.

Список литературы:

1. «Земля благодатная». Очерки истории Денисовского района в лицах его первых руководителей и знатных людей

2. Районная газета «Наше время»

3. Записи бесед с учителями Семеновой Н.В. и Исхаковой Л.В.

4. Послание Президента РК от 18 октября 2005 года.

3. 
   Культура народов Казахстана.
   

«Отанның бір бөлігі – салт-дәстүр» Самал Қабыкенова, 11сынып

Рудный қаласының «№15 орта мектебі»ММ

Жетекшісі: Г. М. Кудесова

Рудный қ.

Кіріспе.

Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат – міндеттердің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу.Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады.Сол келешек қоғам иелерін жан – жақты жетілген, ақыл – парасаты мол, мәдени – ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз.Ал ойлы – пайымды, білімді, мәдениетті, іскер, еңбекшіл азамат тәрбиелеуді азаматтың ақыл – ойы мен мәдениетінің дамуындағы бағалы байлықтың бәрін игере отырып және оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.

Ал жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік,білім-танымдық рөлі орасан зор.

Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде атам заманнан бергі жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілік, қайырымдылық, кішпейімділік, әдептілік, елін-жерін, Отаннан сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді. Адамның жарық дүниеге келген күнінен бастап, оның есейіп, қартайып, о дүниеге аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қарым-қатынасы атаулының барлығы – салт-дәстүрлерден өзекті орнын алып, адамның дүниетану көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі. Өз ұрпағының «сегіз қырлы, бір сырлы», өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат еткен ата-бабамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін әлденеше ғасырлар бойы өлең-жырмен насихаттады.

Ат мінгізіп шапан жабу

«Ат мінгізіп шапан жабу» - үлкен құрметтердің бірі.Қазақ халқында аса құрметті қонақтарға, ақындарға, батырларға,палуандарға ат мінгізіп, иығына шапан жапқан.Бұл салт – дәстүр өз мәнін жоғалтпай қазіргі кезде қолданылуда.

Бата
Ақ тілеудің белгісі – бата.Ол кез келген жерде айтыла бермейтін қасиетті рухани ұғым.Ең жақсысын халық «ақ бата» деп қастерлейді.Мұның бірнеше түрлері бар: Соның бірі – ас – дәмге ризашылығын білдіріп, рахметін айту.Әрбір қонақ өзіне арналып сойылатын қойға батасын беріп және әр дастарқаннан кейін үй иесіне рахметін білдіру шарт.Әдетте батаны қонақтардың ішіндегі ең жасы үлкені береді және ол көбінесе өлең түрінде болып келеді.
Белкөтерер
Бұл үлкен,көпті көрген кісілерге арналған тағам.Олар ерекше күтімді қажет етеді.Үлкен кісілерге арнайы дәмді, жұмсақ тағамдар пісірілген.Мысалы, қазы, жент, қымыз, ірімшік, бал т.б.Оны балалары, көршілері, жақын туыстары пісіріп әкелген.Бұл салт – дәстүр ата – ананы, үлкен кісілерді қамқорлау, құрметтеу үлгісі ретінде түсіндіріледі.
Бес жақсы

Бес жақсыны аса құрметті, беделді адамдарға тарту еткен.Оның құрамына:Біріншіден,Түйе - «қара нар», екіншіден жүйрік ат, үшіншіден қымбат кілем, төртіншіден алмаз қылыш,бесіншіден Собы күбісі- «бұлғын ішік».

Ерулік
Ерулік – жаңа көші келген көршілерге деген дәм.Ауыл ортасына жаңаүй көшіп келсе, қоныстанса сол ауылдың адамдары жаңа үйге «ерулік» деп ас пісіріп табақ тартады.Бұл жаңа адамдарды бөтенсіретпей өз ортасына тартудың, сыйласудың үлкен белгісі.Мұның әлеуметтік, қоғамдық мәні де бар.Мысалы бірінші көшіп келген адамдардың үйінде отын, тағы бір қажетті заттар болмаса ол жағынан көршілері көмек берген.
Жылу
Жылу – материалдық көмек.Қайғы қасірет (өрт, су тасқыны т.б) шеккен адамдарға тұрмыс, қаржы, моральді көмек көрсету.Бұл үшін жақын туыс болу міндетті емес.Осындай қасірет шеккен адамдарға қаржы, тұрғын үй жағынан көмек береді.Жылу – адамгершіліктің,жақсылықтың белгісі.
Қонақ кәде

Қонақкәде (қонақ - қонақ; кәде - сый).Үй қожайыны келген қонақтардан қонақкәде сұрауға құқұлы.Яғни өлең оқу, күй тарту, ән айту т.с.с.Қонақкәденің шығуы көңілді отырудың, қонақ өнерін сынаудан шыққан мәдениеттілік белгісі.Қазақ халқы өз балаларын туғаннан бастап өнерге, айтысқа, қол өнерге, шешендікке, өлең, домбыра үйренуге ерте баулыған.Бұрынғы жастардың «сегіз қырлы, бір сырлы» өнерпаз болуының түп қазығы міне, осында жатыр.

Сүйінші

Сүйінші – ол қазақ халқының жақсы хабарды жеткізу дәстүрі.Қуанышты хабар жеткізуші адам «сүйінші, сүйінші!» деп келеді.Мұндайда қуанышты үй иесі:қалағаныңды ал»,-дейді.Немесе оған риза болатындай сыйлық ұсынады.Бұл шын қуанудың, ризалықтың белгісі.Сүйінші сұраудың да, оның сүйіншісін алудың да ешқандай жамандығы жоқ.

Сәлемде
Сәлемде – адамдардың бір – біріне деген сыйластығының, құрмет тұтуының айқын белгісі.Келген адам жіберген адамға ақ батасын, шын ризалығын білдіріп, қатты қуанады.Сәлемдеме – адамды адамның ұмытпай жүруінің, берік достығының, адал көңілінің кілті.Сәлем берген саулық береді», - дейді халық.Ал сәлемдеме берудің мән – мағынасы одан да жоғары.

Көрімдік.

Бұл жаңа туған сәбиге не болмаса, жаңа түскен келінге деген алғаш көрген сәтте көрімдік сұрау халықтың ежелгі және лайықты дәстүрі.Мұның маңызы алып, беруде ғана емес жақын – жуықтың адамгершілігін, ниетін танытудың белгісі ретінде қаралады.

Базарлық
Алыс сапарға саяхатқа, сауда жолына шыққан адамдар жерлестеріне, көрші - көлемдеріне, сыйлас адамдарына, жас балаларға ірілі – ұсақты сыйлықтар әкеледі.Оны(базарлық) деп атайды.Бұл жақсы көрудің, сыйластықтың белгісі және ескерткіш ретінде қабылданады.

Жеті ата

Жеті атасын білмеген – жетесіз (мәтел).Өмір тәжірбиесі мол халқымыз кейінгі ұрпаққа жеті атасын білуді міндеттеген және оны үйреткен, жаттатқан.Мұның әлеуметтік зор мәні болған.Қазірде солай.Оның себебі, біріншіден, әр адам жеті атаға дейін жақын туыс саналады.Екіншіден, қазақ халқы жеті атаға дейін қыз алыспаған.Бұрынғы адамдар бір – бірімен танысқанда, жүздескенде руын, тегін сұрауы осыдан шыққан.Сондықтан әр қазақ баласы өз ата – тегін білу тектілік әрі ұлттық тәртіп пен жөн білудің бір саласы болып саналған.Олай болса жеті ата:1. Бала. 2. Әке. 3.Ата. 4.Арғы ата. 5.Баба. 6.Түп ата. 7.Тек ата.

Тыйым

Қазақ халқының үлгі, тәрбие құралдарының бірі – тыйым сөздер. Бұл сөздер есі кірген балаларға жаман әдет жат пиғыл, орынсыз қылық, теріс мінездерден сақтандырып отырған.Тізені құшақтау – жалғыз қалудың, қолды төбеге қою – ел – жұрттан безінудің, үлкеннің жолын кесу - әдепсіздіктің, асты төгу – ысыраптың елгісі деп таныған және ондай ерсі істерге қатаң тыйым салған.Мұндай тыйым сөздер ел ішінде өте көп.

Араша

Араша – таласып немесе төбелесіп жүргендерді тоқтату үшін дауыс. Егер дауласқандар «Араша!», «Араша!» сөзді естісе ұрысты дер кезінде тоқтатуға міндетті. Тіл алмауы айыппұлмен жазаланды.

Кұтты болсын

Бала туған, келін түсірген т.б сол сияқты қуанышқа(қайырлы болсын) айту ата салтымыз.Ол сол адамдарға деген ыстық ықыластың қуанышқа ортақ екендігінің белгісі.(Қайырлы болсын) айтуға келмегендерге өкпелеуге де болады.Өйткені, ол тілегі, ықыласы жоқ деген бөтен ойды білдіреді.

Тоқымқағар

Жас адам жоға шыққанда жасалатын дәстүрлі бас қосу.Мұнда арнаулы мал сойылып сыйлы мүшелер салынып ет асылып, кең дастархан жасалады, ойын – сауық, өлең, жыр айтылады.Бұл – сапарға шыққан жігіттің тоқымы жерде қалмасын, ат – көлігі аман келсін деген жақсы тілек білдірудің белгісі.

Тізе бүгу

Халық әдебімен тізе бүгудің бірнеше түрі, жолы, шарттары бар.Мұның бәріде негізінен әдептілік, тәртіп заңдарына негізделген.Жұмысы болып бір үйге келген адам шаруасын отырып айтады.Егер тым асығыс болса, ол жайын айтып бір тізесін бүгуі керек.Бұл шаңыраққа көрсетілген құрметтің белгісі.

Шашу
Шашу – қуаныш айғағы ретінде жасалатын өте сұлу да салтанатты дәстүр.Келін түскенде, жақсылық күндерде, алыс сапардан жолаушы келгенде, құда келгенде т.б зор қуанышты күндерде әйелднр құрт, кәмпиттен, күміс теңгеден шашу шашады.Шашылған шашудан тойға қатысушылар теріп алып, ырым қылып балаларына апарып береді.Шашуды әйелдер ғана шашады.

Ат кою.

Бала туғаннан кейін қырық күн өткен соң ел ішіндегі аузы дуалы қарияға немесе баланың атасына, әжесіне немересінің атын қойғызады.Кейде Қырықтың бірі қыдыр» деп құдайы қонаққа да баланың атын қойғызатын сәттер болады.Баланың құлағына еңкейіп «Сенің атың ...» деп үш рет айтады.Көбінесе молданы әкеп азан шақыртып, баланың атын қойдырған.Ат қойыстың өзінен де бүкіл бір халықтың ұлттық ерекшелігі, таным – түсінігі, ой – арманы ап – айқын көрініп тұрады.

Бесік жыры.

Жаңа туған баланы бесікке салу да халқымыз үшін елеулі дәстүрдің бірі.Бесікке салу жолы үлкен немесе елдің тәрбиелі, өнегелі әжелеріне, әйелдерге тапсырылады, ол бесікті аластап, баланы бесікке бөлейді.Бесік үстіне жеті түрлі қадірлі, таза заттар қойылады.Әр жабылған нәрсенің өздік мәні бар.Бесіктің ішіне кішкене көрпеше мен жастық салынады.Бесікке салған адамға «бесікке салар» яғни кәделі сый беріледі.Бесік қасиетті, киелі құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып есептеледі.Бесіктің сәби денсаулығына, тазалығына пайдасы өте зор.Пәле – жаладан сақтасын деп ырымдап, оған тұмар, бүркіт тұяғы, жыланның бас сүйегі, кірпі сияқты заттар тағылып қояды.Бесіктің мынандай құрал – жабдықтары болады:жастық, мамық, жөргек, түбек, шүмек, қолбау, тартпабау т.б.

Қырқынан шығару.

Баланың туғанына қырық күн толған соң оны ыдысқа қырық бір қасық су құйып шомылдырады.Бұл – ресми дәстүр.Оған үлкен әжелер, әйелдер қатысады, кәде беріледі, дастарқан жайылады.Сәбидің қарын шашы алынып, оны сәбидің өзінің киіміне матаға орап қояды.Баланың қырқынан шығарудың тағы бір ерекше маңызы бар.Қырық күннен кейін сәби ширап, көз тоқтатады, құбылыс, дыбысты сезе бастайды.Қырқынан шығару салты міне, осыған байланысты шығып, ол сәбидің жан – жүйесінің қалыптасып дені сау болып өсуіне деген ақ тілектен шыққан.Бала тәлімі мен тәрбиесіне қатысты ырымдар мен кәделер де бар, олар мынандай:құрсқ шашу, кіндік кесер, ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тұсау кесу, тіл ашар т.б.

Тұсаукесер.
Сәбиді қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалатын ғұрып, ырым.Әдетте баланың туғанына 12 – 14 ай толғанда жасалады.Ол үшін арнайы ала жіп дайындалады.Сол жіппен баланың аяғын кәдімгідей тұсап оны аяғын жылдам басатын әйелге қидырады. Сүріншек, жайбасар адамдарға кестірмейді. Тұсауы кесілген баланы қолынан ұстап тез жүгіртеді, шашу шашылады. Баланың ата – анасы тұсау кесушінің кәдесін береді. Тұсау кесердің жібін дайындаудың бірнеше түрлері, жолдары, сенімдері де бар. Көбейіп, көгере берсін деп көк шөптен есіп жасайды. Бай болсын деп малдың тоқ ішегінен де өреді.Адал болсын деп ала жіптен де жасайды.
Атқа мінгізу тойы

Бала 4,5 – 5-ке толғанша әке- шешесі ұл балаға арнайы ат, ертоқым даярлайды.Ерді қайыңның безінен шаптырып жасатады.Мұны ашамай ер деп атайды.Ердің тебінгі, құйысқан, үзеңгі бауларын киіз бен былғарыдан, қайыстан күмістетіп жасатады.Атқа мінгізу тойы жаз айларында болады.Ел жиналғаннан кейін баланың өзіне арнаған құнанына ер салып, баланы киіндіріп, атқа отырғызып байлап қояды да, ағасы немесе нағашы атасы атты жетектеп, ауылды айналдыра әуелі аяңдатып, кейін ақырын желгізіп жүргізеді.Бұдан кейін балаға ауыл ортасында жиналып тұрған қарияларға атпен келіп сәлем бергізеді.

Жасқа бөлінуі

Қозы жасы – қазақта ұлды он жасқа келгенде қозы бағуға салады. Бұл-еңбекке баулудың қазақша бастауыш класы іспетті. Қозы жасы аталуы да содан.қозы жасы дед аталатын еңбектің алғаш басқышы жастарды өмірге бейімдеу, еңбектің дәмін татап,оның қиындығын сезінудің жоралғысы болып саналады.

Қой жасы – қозы жасындағы бала.«Он үште – отау иесі» делінген жасқа келісімен, еңбектің бастауыш сатысынан өтіп, кәсібін ауыстырып, қозы бағудан қой бағуға көшкен.Отаудың иесі деп келешегінен үлкен үміт күтіп отырған жасты қой бағуға жарамайды деп қазақ ешқашан ойлаған емес.Сондықтан он бес пен жиырма бестің арасын қой жасы деп есептеген.

Жылқы жасы.Қай халықта болмасын жиырма бес – «бұғанасы бекіп, қабырғасы қатқан», «отқа салса өртенбес, мұзға салса тайсалмас» нағыз ердің жасы.

Патша жасы.Бұл жасқа келгенде бірқатары атқа мініп, ел басқарады.Ақылды азаматтар хан, төре, сұлтан сияқты мансапқа ие болады.Өнерімен, батырлығымен, ақылдылығымен, шешендігімен жұртқа танылады.Бұған қарағанда қазақтың кезінде қырық жасты патша жасы деуі орынды сияқты. деп қазақ халқы санаған.Бұл жастағы адамдар ерлікке, қайсарлыққа, шешендікке толы болады.
Киіз үй

Мал баққан көшпелі халықтардың қысы – жазы отыратын баспанасы киіз үй болған.Киіз үй біздің заманымыздың VII ғасырында кеңінен пайдаланылып, киіз басу белгілі бір еңбек кәсібіне айнаоған.Киіз үйдің көшіп – қонуға ыңғайлылығымен бірге жазда ауасы таза, салқын болады.Қазақтың киіз үйі сыртқы жабысына қарай:үзікті»,көтерме турлықты», сүйегінің (ағашының) уақ – ірілігіне қарай: 4 қанат, 6 қанат, 8 қанат, 12 қанат, 18 қанат, ал салтанатына қарай ақ орда», «ақ отау», «алтын орда»,хан орда» сияқты түрлерге бөлінеді.Кигіз сүйегі дегеніміз, ол – кереге, сықырлауық, уық, шаңырақ.

Кереге
Кереге – киіз үйдің шеңбер қабырғасын құрайды.Кереге жасау үшін шыбық талды кептіріп, оны қоламтаға төсеп балқытып, арнаулы үлгімен ырғақта қатырады.Кең көзді кереге («жел көз») түйеге теңдеуге жеңіл болғанмен,желге төзімсіз болады, ал тар көзді кереге («торкөз») тиеуге ауыр болғанымен, желге берік боп келеді.Керегенің басы, аяғы, сағанағы болады.

Уық

Уық – шаңырақ пен керегені байланыстыратын бөлшек.Уық та керегеге ұқсас әдіспен даярланады.Уықтың керегеге жақын бүгілісін «иіні», ал шаңыраққа байланысар бөлігін «қары» дейді.Төрт қырлы ұшын «қаламы» деп атайды.

Шаңырақ
Шаңырақ – киіз үйдің күмбезді төбесін құрайтын ең жоғарғы бөлшегі.Қазақ ұл – қызына бата бергенде «Шаңырағың биік болсын» деуі осыдан шыққан.

Жалпы, қазақ шаңырақты қасиетті санаған.Сонымен қатар шаңырақ берекені, бірлікті де білдіреді.Бата тілек бергенде, «Шаңырағың шайқалмасын» деп жатады.Отбасы тату – тәтті, бірлікшіл болсын, деген сөз.Шаңырақты сом қайыңнан иіп, қоспаларын қиыстырып, шегемен ұстатады.Шаңырақтың өн бойын көкөріс өрнектермен немесе «ырғақ», «тіс»,қошқар мүйіз» оюлармен безендіреді.

Сықырлауық, Босаға

Сықырлауық кереге шеңберіне басқұр арқылы тартылып, кереге баумен байланады.Есік табалдырық пен маңдайшадан, қос босағадан, жарма беттен тұрады.Есіктің қос босағасы мен жарма беті нәзік өрнектермен әшекейленеді.Киіз үйдің шаңырақтан кейін тағы бір ерекше бөлшегі – босаға.Жаңа қосылған жас жұбайларға үлкендердің беретін ақ батасында «Қос босағаң берік болсын» «Ақ босағадан аттаған келін оң аяғымен енсін» деуі немесе «балаларға:босағаны керме, босағаға бақытсыздық орнайды» деп ырымдап жатуында үлкен мән – мағына бар.Босағаны киелі, қасиетті деп санағандықты білдіреді.

Киіз
Киіздің төрт түрі бар: туырлық, ұзік, түндік және киіз есік. Алдымен туырлықты керегеге керіп, ұзын баулары арқылы уыққа бекімдеп байлайды. Сонан соң үзікті ( кереге басынан бастап шаңырақ шеңберіне дейін ) және шаңырақтың үстіне түндікті жабады.Киіз үйдің есігін киізесік жабады.

Қорытынды.

Өкінішке орай, қазақ жылдар ұлттық салт – дәстүр атаулыны аяқ асты ету, ана тілі мен ұлт мәдениетіне менсінбей қарайтын мәңгүрттердің көбеюі, қала берді кісі өлтіріп, еңбек түзеу колонияларында отырғандардың көпшілігінің жастар арасынан шығуы ұлттық тәлім – тәрбиенің мектептер иен арнайы оқу орындарында пәрменді түрде жүргізмеуінен туындаған сорақы, жат көріністер еді. Кезінде сталинизм зобалаңдарымен қорланған халықтар, өздерінің өмір тіршіліктеріндегі үстемдік пен зорлық арқылы танылғандарды жойып, жаңаша ойлаудың арқасында бұрынғы ата – баба дәстүрлері мен халық педагогикасын қайыры қалпына келтіруге бет бұрып отыр.Бұл тіршілігімізге енген жаңаша ұғымның ең негізгі бағдарларының бірі.Оның алтын арқау болып саналатын адам баласы...өзін - өзі терең танып қана қоймай, тек адамшылыққа ғана жеткізетін аса қуатты тәрбиелік әдістерді жіті іздестірмек.Адамдар осы арқылы іштей түлеп, өздерінің рухани жетілуін қамтамасыз етеді.Осыған байланысты әрбір халық, өзінің келешектегі ұрпақ тәрбиесінің түбегейлі өзгеруін ерекше қадағалауда.Себебі, адам тіршілігінде кездесетін...неше аоуан қиыншылықтарды, тек адамшылық негіздерінде шешкенде ғана қисапсыз көп қателіктерге ұрынбауға болады екен.

Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай тұрып, жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес.Себебі Л. Н. Толстой айтқандай:» Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп адасумен тең».

Қазақ әдеп – ғұрыптары, ырым – нанымдары расында да көне дәуірлердің куәсі еді, санамыздағы ежелден қалптасқан қуатты күштер еді.Келе – келе бұл күштер бүкіл халық қуаттайтын дәстүрге айналды, дәстүрге айналып болған әлгі ырым – нанымдар, әдет – ғұрыптар халық санасына тұрақтанып бекіген еді.

Еліміздің ежелден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық өнерінің тегін тектеу, болмысын тану, оның асылын тарихтың рухани көш – керуеніне ілестіріп отыру арқылы бүгінгі және болашақ ұрпақ қамын өскелең өмір талабы болып отыр.Олай болса, жас ұрпқтардың адамшылық негіздері - әр халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған ұлттық салт – дәстүрлері мен халықтық педагогикасына, оның өзіндік мінез – құлқы мен түйсік түсініктеріне негізделген тәрбие мен оқу ағарту жүйесі ауадай қажет.Сонымен қоса, адам ғұмырының ұзақ салқар жолында... тәрбие мен тәлімнің пәрменділігіне әсер ететін жаратылыстың өз заңдылықтары бар екенін еш уақытта естен шығармаған жөн.

«Дін арқылы патриоттық сезімді оқушылар бойына қалыптастыру»

Айгерім Рақымжан, 11 сынып,

Рудный қаласының «№15 орта мектебі»ММ

Жетекшісі: Г. М. Кудесова

Рудный қ.

Кіріспе.

Жас ұрпақтың тәрбиесіндегі патриоттық шындау, алдынғы қатардағы тапсырма. Сол себепті , осы жұмыстың негізгі ойы дін арқылы патриоттық сезімді оқушылар бойына қалыптастыру. Жалпы Патриот сөзі грек тілінен аударғанда – туған жер, жерлес, отандас, өзінің отанын сүйю деген мағынаны білдіреді.

Тәуелсіз, егеменді ел болған соң, тарихымызды, тіліміз бен дінімізді жандандыру қолға алынды. Сондықтан бұрынғы кезге қарағанда, біз бүгінгі күні діни құндылықтарымызды наси­хат­тау­ға, құрбандық шалу дәстүрімізді жан­дан­ды­руға, қоғамда қайырымдылық ша­ра­ларының көптеп ұйымдастырылуына анағұрлым көбірек мұқтажбыз.

Біздің мақсатымыз:

• 
  Жас өспірімдерге құрбан айт туралы толық мәлемдеме беру.
  
• 
  Жеке адам тұрғысынан ғана емес, от­ба­сылық, әлеуметтік, экономикалық тұрғысынан құрбандық шалу ислам дініндегі міндет екенін оқушы сана-сезіміне мықтап орнықтыру;
  
• 
  Уәжіп ретінде бір ғана құр­бандық союмен шектелмей, нәпіл құр­бан­дықтар қоса шалып, осы ізгі істің өрісін кеңейту, сауабын арттыра түсу;
  
• 
  Еліміздің ертеңі үшін иманды да салауаты ұрпақтың өсіп жетілуі жолында сапалы шәкірт тәрбиелейтін ілім орда­ла­ры­на, діни сауат ашу мақсатында қызмет ат­қаратын білім ошақтарына қолдау білдіруге шақыру;
  
• 
  Құрбандық шалудың мұсылмандық міндет екенінен бейхабар жандарға ұқтыру;
  
• 
  Мүмкіндігі жоқ кісілердің атынан да Пайғамбарымыз секілді құрбандық шалып сүннетті орындау;
  
• 
  Құрбандыққа шалынған малдардың еттерін тарату арқылы бүкіл адамзаттың жү­регінде жы­лылық сезімін ояту;
  
• 
  Алла тағалаға керегі құрбандықтың еті не қаны емес, құлының ниеті екенін жақсы білу.
  

Құрбандық шалу

Құрбан – араб тілінде “жақындау” дегенді білдіреді, яғни жасаған сауап іс­тер арқылы жүректі тазартып, Аллаға жа­қындай түсу. Ал шариғаттағы тер­миндік мағынасы – “шарттарымен са­наса отырып құлшылық ниетімен мал ба­уыздау” дегенге саяды. Құрбан айт күн­дері (алғашқы үш күні) шалынатын мал “ұдһия” деп аталады.

Құрбандық шалу мәнісінің кеңдігін ұғы­ну үшін діннің не екенін, құл­шы­лық­т­ың не үшін жасалатынын жақсы білген жөн. Мына кең-байтақ ғаламды жаратқан Құдіретті Ие жер бетіндегі саналы пенделерін бекерге жаратпаған. Олардың қоғам құрып, дұрыс өмір сүруі үшін тура жол көрсетіп дін жіберген. Қасиетті кітабы Құранда “Мен жындар мен адамдарды (Мені танып), маған ға­на құлшылық жасасын деп жараттым” (“Зарият” сүресі, 56-аят) деп білдірген. Демек, құлшылық жасаудың түп мәні – Жа­саған Иенің жарлығына бағыну, разылығына ұмтылу, сауап жинау.

Құрбандық шалу тек мал бауыз­дау­мен ғана шектелмейді. Онда адамның ішкі ниеті, шын пейілі, дінге бекемдігі, та­қуалығы, басқаларға жанашырлығы та­разыға түседі. Сондай-ақ пенденің пен­дешілігі мен мәрттігі, сараңдығы мен жомарттығы да сыналады.

Мұсылман адам қара бастың қамын ғана ойламауы тиіс. Өзім ғана ішсем, жесем, өзім тоқ болсам болды, басқалар не болса ол болсын деген түсінік оған жат. Өйткені, “Көршісі аш кезде өзі тоқ тү­­неген адам бізден емес”, “Өзіңе ті­ле­ген жақсылықты басқаға да тілемейінше шы­найы мұсылман бола алмайсың”, “Мұ­сыл­мандар бір дене тәрізді, бір жері ауыр­са, басқа мүшелерінің де мазасы ке­тіп, ұйқысы қашады” деген Пай­ғам­ба­ры­­мыздың (с.ғ.с.) хадистері күллі мұ­сыл­ман жұрт­шылығын бір-біріне жа­на­шыр болуға, қамқорлық жасауға, қи­налғандарға көмектесуге, жағдайы на­шар­ларға қара­суға, өзара мейірімді болуға шақырады.

Құрбан айт – мұсылмандардың ұлық мерекесі. Ол күні Алла разылығы үшін мал шалынып, ақ түйенің қарны жарылатын күн. Қажылық өтеушілер Қағбаға жүзін қаратып, Арафатта жал­ба­рынып, дұға оқиды. Дүйім мұсылман баласы пайғамбарлардың ісін қайта жаңғыртып, Алла жолында құрбандық шалу арқылы бір-бірін дінге беріктік танытуға шақырады.

Құрбандық шалудың үкімі

Қадірі асқан құрбан айтта құрбан­дыққа мал шалу – Ханафи мәзһабында (шамасы жеткендерге ғана) уәжіп.

Уәжіптігінің аят-хадистердегі дә­лелдері төмендегідей:

• 
  Алла тағаланың Құран Кәрімде: “Намаз оқы және құрбан шал” (“Кәу­сар” сүресі, 3-аят), – деп бұйыруы құр­бан шалудың уәжіптігін білдіреді.
  
• 
  Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) “Кімде-кім мүм­кіншілігі бола тұра құрбан шалмаса, біз­­дің намаз оқитын жерімізге жақын­да­­масын!”, – деп бұйырған. Әрине, мұн­­дай қатаң ескерту, кем дегенде, құр­бан шалудың уәжіптігін білдірсе керек.
  
• 
  Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) “Құрбан шалыңдар! Өйткені ол Ибраһим баба­ла­рыңның сүннеті”, – деуі құрбан ша­лу­дың уәжіптігіне қайшы емес. Неге десеңіз, хадисте айтылған “сүннет” – жол деген мағынаны білдіреді. Яғни, бізге уәжіп ретінде міндеттелген құрбан шалу – Ибраһимнің (а.с.) жалғаса келген жолы деген мағынаны меңзейді.
  

Cондай-ақ құрбандық шалуға бай­ланысты мынандай аяттарды келтіруге болады: “Әрі барша адамдарды қажы­лық­қа шақыр, олар жаяу немесе ұзақ жер­ден арып-ашып, түйемен саған кел­сін. Келгесін олар мұның өздеріне тигізген түрлі пайдаларын көрсін. Алладан өз­деріне ризық ретінде берілген құрбандық малдарды белгілі күндерде Алланың атын айтып, құрбандық шалсын. Оның етінен өздерің де жеңдер, жоқ-жітікке де жегізіңдер!” (“Хаж” сүресі, 27-28-аяттар).

Құрбандық шалу кімдерге уәжіп?

Төмендегідей төрт шартқа ие жан­дарға құрбан шалу уәжіп:

1. Мұсылман болуы; 2. Ақылды және балиғат жасына толуы; 3.Құрбан айт уақытында жолау­шы болмауы; 4. Негізгі қажеттерден тыс нисап мөл­шеріндегі қаржыға ие болуы.

Нисап мөлшері – 85 грамм алтын яки соның құнына тең келетін ақша. Зе­кет ғибадаты сияқты құрбанның уә­жіп бо­луы үшін нисап мөлшеріне жет­кен малға бір жыл толу шарт емес. Құр­бан шал­ған уақытта міндетті түрде ниет ету ке­рек. Өйткені, малды ғибадат үшін соя­тыны секілді, тек қана еті үшін де союға болады. Мұндай байлық мөлшері қолын­да жоқ адамдарға құрбандық шалу міндет болмағанмен, жағдайы келсе құрбандық шалуына рұқсат. (М. Исаұлы, Қ. Жолдыбайұлы, Ислам ғы­лымхалы, “Нұр-Мүбәрәк” баспасы, Ал­маты, 2008, 397-б.)

Құрбандық шалудың қысқаша тарихы және айт ретінде бекітілуі

Құран Кәрімде өзара таласқан Абыл мен Қабылдың кімнің ақтығын анықтау үшін құрбандық мал шалғандары, соңында Абылдың құрбандығының қабыл болғандығы айтылады (“Маида” сүресі, 27-аят). Осы оқиғадан бастау алған құрбандық шалу Аллаға ғибадат ретінде Жаратқанның елшілері арқылы жүздеген жылдар бойы жал­ғасып, Ибраһим (а.с.) мен Исмаилдың (а.с.) дәуіріне дейін келіп жетті.

Ибраһим мен баласы Исмаилдың құрбандық оқиғасы

Ибраһим (а.с.) пайғамбар өзінен кейін халықты тура жолға бастайтын ізгі ұрпақ сұрап, көп жыл бойы Алла та­ғалаға жалбарынған-ды. Бұл тілегі әбден қар­тайып, ұрпақ сүюден үміті үзілген қарттық шағында қабыл болмасы бар ма?!

Күндердің бірінде Ибраһим пайғамбар түсінде баласын құрбандыққа шалғалы жатқандығын көрді.

Өз бауыр етің балаңды өз қолыңмен өлімге қайтіп қиярсың?! Мына түстің мұншалықты мысымды басқаны несі?! Белгінің Жаратушыдан келгеніне көз жет­кізген Ибраһим пайғамбар оны орындауға бекемденді. Не де болса нар тәуекел! Алланың берген жаны Аллаға аманат.

Баласына мейірлене көз тастады. Кө­ңілі толқып, жүрегі елжіреп қоя берді. Жоқ! Шайтанның азғыруына көнбеген жөн. Ұлы Жаратушы әмірі қайткенде де сөзсіз ор­ын­далуы тиіс. Көңілін көптен қобалжытқан жайды баласына ретін тауып айтпақшы бо­лып оқталғаны сол еді, тұтығып, тілі күр­меле берді. Ақыр соңында тәуекелге бел буды. “Балам, түсімде Алланың әмірімен се­ні құрбандық шалуға ниеттеніп, ба­уыз­дайын деп жатыр екем. Бұған не дерсің?” – дейді. Баласы әкесінің ойын түсінді. Жү­зіне тесіле қараған күйі: “Әкетай, еш тартынба! Хақ тағаланың бұйрығын не болса да орында. Мен де сабырлылық, шыдамдылық танытармын. Тәуекел ет”, – деді қасқая.

Әке мен бала бұйрықтың басқадан емес, Ұлы Жаратушыдан келгенін жете ұғына білді. Сол үшін де кессең мойным міне деп пышаққа түсті. Әттең, қанша қайралса да пышақ өтпей қор қылды. Сонда да жалтармады. Алланың әміріне толықтай мойынсұнды. Соңында сын-сынақтан да сүрінбей өтті-ау.

Алланың өзі аян білдірді:

- “Әй, Ибраһим! Сен көрген түсіңе адалдық таныттың. Міндетіңді орындадың. Исмаилдың орнына құрбандық ретінде шаларсың деп қошқар түсірдім. Біз жақсы құлдарды осылайша марапаттаймыз!” Иә, Алла тағала сынағаны болмаса Исмаилды құр­бандыққа шалуды қаламады. Ол тек Ибраһим пайғамбардың өзіне адалдығына, әмірін қалтқысыз орындауына тәнті бо­луды қалады. Нағыз тәуекел ете білудің үлгісін паш етті. Әйтпесе, Алла тағалаға сойған малдардың еті мен жүні де қажет емес екені белгілі. Алла тағалаға құлының ақ-адал ниеті мен кең пейілі-ақ жеткілікті. Иә, солай. Қартайып көрген қызығы, жал­ғыз тұяғы, асылдың сынығы, құлдығы Ис­маил үшін Ибраһим (а.с) нені де болса құр­бан етуге бар еді. Өйткені, оны өте қат­ты жақсы көретін. Ал Аллаға деген ма­хаб­бат балаға деген махаббаттан әлдеқайда ба­сым болуы керек еді. Алла соны ұқтырды. Ал­ла жолында, Алланың үкімін орындауда бас­қа дүниелік ештеңенің оның орнын баса алмайтындығын көрсетті. Бұл сы­­нақ­тардың ең ауыры еді. Бірақ ең мағыналысы да. (“Құрбан айт” кітапшасы, Алматы, 2007)

Ибраһим пайғамбардың кезінде құрбан шалу қажылықтың бір шарты ретінде сүннетке айналып, соңғы елші хазірет Мұхаммедке де (с.ғ.с.) жетті. Осы кезден бас­тап құрбан шалу қажылықтың бір рә­сімі ғана емес, бүкіл мұсылман жұрт­шы­лығына ортақ құлшылық түріне айналды.

Мекке кезеңінде түскен “Кәусар” сүре­сінде “Расында біз саған Кәусарды бер­дік. Ендеше, сен де (осы жақсылыққа шүкір­ші­лік ретінде) Раббың үшін намаз оқы және құрбан шал” (“Кәусар” сүресі, 1-2-аяттар ) деген бұйрық бар. Осы бойынша дұха (сәске) на­мазын (Күн найза бойы көте­рі­ліп, тас төбеге жет­кенге дейінгі кезеңде оқы­латын нәпіл намаз) оқу және құрбан ша­лу әуелі Пай­ғам­барымыздың (с.ғ.с.) жеке өзіне парыз етілген болатын. (“Зей­лай, Набур-райә”, 4/206)

Хазірет Ибраһимнен (а.с.) бері келе жат­қан қажылықта орындалатын құрбан (һәди) шалу Алла Елшісі (с.ғ.с.) Мәдинаға қоныс аударғаннан кейін, хижраның екін­ші жылы қажылықтан тыс мұсыл­мандарға да (удхия құрбаны) міндеттелді. Осы күн­дері айт намазын оқу және құрбан шалу уәжіп ретінде бекітілді.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Мәдинаға қо­ныс аударып келгенде, жергілікті халықтың бұ­рыннан келе жатқан екі мерекесі бар еді. Пай­ғамбарымыз (с.а.с.) ол мерекелердің мәнін білуге құмартты. Олар бұрынғы жәһилия кезінен бері осы күндері де ме­ре­келеп, көңіл көтеретіндіктерін айтты. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): “Алла та­ғала осы екі мерекенің орнына одан да ар­тық екі мейрам сыйлады, олар: құрбан айт пен ораза айты”, – деп ендігі жерде мұ­сыл­мандардың мерекесі осы екі күн екендігін ұқтырды.

Кезінде Ибраһим (а.с.) пайғамбар сү­йікті ұлы құрбандықтан аман қалғанда қуа­нып, осы күні мерекелеп, өзіне түсірілген қошқарды құрбандыққа шалғандығын жо­ғарыда атап өттік. Ал адамзаттың ар­дақ­ты­сы Мұхаммедке (с.ғ.с.) еркек кіндіктінің орнына “Кәусар” (араб тілінде “көп, мол” дегенді біілдіреді) берілгендігі әрі сол үшін шүкір ретінде намаз оқып, құрбандық шалу арқылы осы күнді атап өту керектігі аят арқылы білдірілген. Яғни, Ибраһим пайғамбарға өзінен тарайтын екі ұрпақ берілсе (Ысқақ пен Исмаил), Алла Елшісіне (с.ғ.с.) иман жолы ар­қы­лы шынайы ұрпағы, яғни үмбеті сый ре­тінде берілді. Кәусардың мағынасы “үм­бет­тің көптігі” дегенге саятындықтан, бұл жо­ғарыда айтылған сөзге нақты дәлел бола алады. Ұрпағын жалғастыратын Пайғам­ба­ры­мыздың (с.ғ.с.) өз ұлдары шетінеп кете бергенімен, миллиардтаған үмбетінің өзі оған шынайы ұрпақ болды. (М. Хуб, Хер йөнииле құрбан, Измир, 2006, 32-33-б).

Құрбандық шалудың пайдалары мен хикметтері

а) Алла тағаланың әмірлерін қалтқысыз орындау пендені Жаратушының ризашы­лы­ғына бөлеп, ақыретте сый-сыяпатқа ке­нелтеді. Құрбан шалу да – Алла тағаланың арнайы бұйрығы. Сол себепті бұл бұй­рық­ты шын ықыласпен атқарушы Раб­бы­сы­ның ризашылығын алып, ақыретте жүзі жар­қын болады, мол сауап иеленеді. Пай­ғам­барымыз хадисінде бұл ақиқатты былай деп түсіндіреді: “Адам баласы құрбан айт күні (құрбан шалып) қан ағызудан да сү­йік­ті басқа іспен Алла тағалаға жақындаған емес. Қаны ағызылған мал қиямет күні мү­йіз­дері, тұяқтары және жүндерімен келеді. Ағызылған қан жерге тамбай жатып, Алла та­ғаланың құзырында үлкен мақамға же­те­ді. Сондықтан құрбандарыңды көңіл риза­шылығымен шалыңдар”. Пайғамба­рымыз (с.ғ.с.) басқа хадистерінде Алла ри­зашылығы үшін шалынған құрбанның әрбір қылшығы үшін сауап бар екенін бы­лай деп сүйіншілеген: “Сахабалар Расулімізге (с.ғ.с.):

– Уа, Алланың Елшісі, құрбандық деген не? – деп сұрақ қойды.

– Құрбандық – сендердің Ибраһим (а.с.) бабаларыңның сүннеті, – деді.

– Одан бізге қандай сауап бар?

– Әрбір тал қылшығы үшін сауап аласыңдар.

– Қойдың жүнінен ше?

– Қойдың жүнінің әрбір тал қылшы­­ғына да сауап жазылады”.

Алла разылығы үшін риясыз көңілмен сойылған құрбандық мал ақыретте қылдай жіңішке, қылыштай өткір Қылкөпірден өтерде иесіне көп көмектеседі. Пай­ғам­ба­ры­мыз бұл жайында өз хадисінде былай дейді: “Құрбандыққа малдың ең жақ­сысын, көзге жұғымдысын таңдаңдар, өйт­кені ол – Қылкөпірден өтердегі өз көліктерің”.

Шындығында, Алла тағала біздің шал­ған құрбандарымыздың ағызылған қанына немесе етіне мұқтаж емес. Біздің шалған құр­бандарымыздың еті немесе қаны Алла та­ғаланың құзырына жетпейді. Бірақ біздің оның әмірін ләббайк деп құлдық ұрып орындауымыздағы ықылас-ниетіміздің Алла Тағалаға жетіп, ризашылығына себеп болары сөзсіз. Бұл шындықты Құран Кәрім былай деп баяндайды: “Олардың (құрбан малдарының) еттері де, қандары да Алла тағалаға жетпейді. Бірақ Оған сендердің тақуалықтарың ғана жетеді”.

ә) Құрбан шалу – Ибраһим пайғам­ба­рымыздан (а.с.) жалғасып келе жатқан сүннет. Иә, Ибраһим пайғамбарымыз (а.с.) Алла тағаланың әміріне мойынұсынып, бауыр еті баласы Исмаилды Ұлы Жара­ту­шы­сының жолында пида ете алатындығын паш ету арқылы, қиын сыннан өткен еді. Міне, құрбан шалу сол бір ғибратты оқи­ға­ның ұмытылмас көрінісі.

б) Адам баласы құрбан айтта құрбан ша­лу арқылы Ұлы Жаратушысының өзіне бер­ген сансыз нығметтерінің шүкірін өтеп, күнәларына кешірім тілейді.

в) Табиғатында өзімшілдік, сараңдық, дүниеқоңыздық секілді жағымсыз қа­сиет­тері бар адам нәпсісі құрбан айтта тек қана Алла тағаланың ризашылығын ойлайды. Бір малын қиып, кедей және мұқтаж ба­уырларына жәрдем беру арқылы жаман қы­лықтарын бауырмалдық, жомарттық, кі­шіпейілдік секілді жақсы қасиеттермен алмастырады.

г) Дүние жүзінде жыл сайын мил­лион­да­ған мал сойылып жатады. Бірақ сол со­йыл­ған малдың еттері кедей-кепшіктердің бә­ріне жете бермейді. Міне, құрбан айтта осы кедей, жағдайы нашар адамдардың жағдайы ойластырылады. Ең болмаса бір то­йындырып, олардың жүзіне шаттық сый­лайды. Әр күні кіжінумен өткен көңілі сы­нық кедейге мұсылмандық жанашырлық та­нытып, қол ұшын беру қандай ғанибет! Алла тағала ақыретте бәріміздің жүзімізді жар­қын қылып, көңілімізді шаттандырсын! Әмин! (“Құрбан айт” кітапшасы, Алматы, 2007).

Құрбандық шалу – берекетке себеп

Алла тағала былай дейді: “Әрі барша адам­дарды қажылыққа шақыр, олар жаяу немесе ұзақ жерден арып-ашып, түйемен саған келсін. Келгесін олар мұның өздеріне тигізген пай­даларын көрсін. Алладан өздеріне ризық ре­тінде берілген құрбандық малдарды белгілі күн­дерде Алланың атын айтып, құрбандық шал­сын. Оның етінен өздерің де жеңдер, жоқ-жі­тік­­ке де жегізіңдер!” (“Хаж” сүресі, 27-28-аяттар).

Байқасақ, аятта құрбандыққа ша­лы­на­тын малдың Алладан берілген несібе екен­дігі айтылуда. Айт күндері құрбан шалу – ғибадат. Ал құрбандық шалудағы ең ма­ңызды жәйт оны – Аллаға арнап сою. Ниеттің адалдығы жай ғана істің өзін ғи­б­а­датқа айналдырады. Құрбандыққа ша­лынған мал – Жаратушының берген ры­зығы болғандықтан етін сол отбасы мү­шелерімен қоса кедей-кепшіктер де жейді. Күн­делікті өмірде жағдайы тым нашар адам­дардың бар екенін ұмытпаған жөн. Сон­дықтан мұсылман ғалымдарының айтуынша, шалынған құрбанның етінен жеу – мұстахап, мұқтаж жандарға үлестіру – уәжіп. Әбу Ханифаның айтуынша, жеуге де, таратуға да болады, алайда ол уәжіп емес. Бұйрық түрі үнемі уәжіптікті талап етпейді. “Пақырды тойдырыңдар” деген бұй­рық байларға берілмесін деген мағы­на­ны білдірмейді. Өйткені, сахабалар құр­бан­ның етін бай, кедей көрші-қолаң мен ту­ыс­тарына да беретін. Осы тұрғыдан қа­ра­ғанда, құрбандық шалатын айт күндері ша­лын­ған миллиондаған құрбанның еттері бай-кедей, жетім-жесір, кедей-кепшік, жас-кәрі, әйел-еркегімен бүкіл адамзатқа сый ретінде қабылданып, осы үлкен жақ­сы­лықты нәсіп еткен Раззақ (шынайы Рызық беруші) Жаратушыны естен шы­ғармай, бұл мереке кең көлемде атап өтілуі тиіс.

Бұрынғы кезге қарағанда, біз бүгінгі күні діни құндылықтарымызды наси­хат­тау­ға, құрбандық шалу дәстүрімізді жан­дан­ды­руға, қоғамда қайырымдылық ша­ра­ларының көптеп ұйымдастырылуына анағұрлым көбірек мұқтажбыз. Оның төмендегідей өзіндік себептері де жоқ емес:

*Жеке адам тұрғысынан ғана емес, от­ба­сылық, әлеуметтік, экономикалық, тіпті бұл дүние мен о дүниенің игілігіне бөлену тұрғысынан құрбандық шалу ислам дініндегі міндет екенін мұсылмандардың сана-сезіміне мықтап орнықтыру;

* Алла тағалаға ең ұнамды ғибадат бол­ғандықтан уәжіп ретінде бір ғана құр­бандық союмен шектелмей, нәпіл құр­бан­дықтар қоса шалып, осы ізгі істің өрісін кеңейту, сауабын арттыра түсу;

*Еліміздің ертеңі үшін иманды да салауаты ұрпақтың өсіп жетілуі жолында сапалы шәкірт тәрбиелейтін ілім орда­ла­ры­на, діни сауат ашу мақсатында қызмет ат­қаратын білім ошақтарына қолдау білдіруге шақыру;

* Құрбандық шалудың мұсылмандық міндет екенінен бейхабар жандарға ұқтыру;

*Мүмкіндігі жоқ кісілердің атынан да Пайғамбарымыз секілді құрбандық шалып сүннетті орындау;

*Құрбандыққа шалынған малдардың еттерін тарату арқылы бүкіл адамзаттың жү­регінде асыл дініміз исламға деген жы­лылық сезімін ояту;

*Алла тағалаға керегі құрбандықтың еті не қаны емес, құлының ниеті екенін жақсы білу.

Жоқ-жітіктің атынан құрбан шалу –сүннет

Сахабалардың айтуына қарағанда, Пай­ғам­барымыз (с.ғ.с.) құрбандық шалуға жағ­дайы жоқ адамдардың атынан да мал сойған.

Бұл жайлы Жабир (р.а.) былай дейді:

- “Хазірет пайғамбармен бірге мешітте едім. Құтпасын бітіріп мінберден түсті. Со­сын құрбандық қошқарды өз қолымен бауыздады. Бауыздап жатқанда: “Бисмил­ла­һи, Аллаһу акбар! Бұл менің атымнан және үмбетімнен құрбан шалуға шамасы жетпегендердің атынан”, – деді”.

Жабир (р.а.) арқылы жеткен тағы бір ха­­дис­те өзінің және үмбетінен жағдайы кел­мейтін жандардың атынан Пайғам­ба­ры­мыз­дың екі құрбандық шалғандығы да айтылады.

Сондықтан да жағдайы бар мүминдер ардақты пайғамбарымыздың ұмыт болып бара жатқан осы бір сүннетіне қайта жан бітіруге тырысқаны жөн. (М.Хуб, Хер йөнииле құрбан, 114-116-б).

Айт күнгі тазалық

Құрбан шалуға жағдайы жоқ кісілерге жа­сал­ған және бір жеңілдік, ол – айт күні жуы­нып-шайынып, тазалану. Себебі, бұл та­за­­лық оларға құрбандық шалғандай сауап әкеледі.

Абдуллаһ ибн Амр ибнул-Астың (р.а.) айтуынша, бірде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.):

“Құрбан (айт) күнін мереке ретінде атап өтуге маған бұйрық келді. Бұл күнді Алла тұтас үмбет үшін мереке қылды”, – деді.

Осы кезде бір кісі: – Уа, Алланың Елшісі! Менде елдің аманат ретінде табыс­­та­ған малынан басқа мал жоқ, сол малдан ба­уыздауыма бола ма?”, – деп сұрады. Оның құрбан шалуға жағдайы жоқтығын ұққан Алла Елшісі (с.ғ.с.):

“Жоқ, шаш-тырнағыңды қысқартып, мұртыңды алып, ұятты жердің түгін қы­рын­ғаның да жеткілікті. Бұл Алла есебінде сен үшін құрбандық шалғанмен тең”, – деді.

Әйел кісі құрбандық шала ала ма?

Құрбандық шалу – мүмкіндігі бар бар­лық адамға уәжіп. Ислам дінінде әйел эко­номикалық тұрғыдан дербес, өзіндік жауап­кершілік иесі болып саналады. Сол се­бепті егер әйелдің меншіктік құқы, өзіне ғана тиесілі байлығы нисап мөлшерінен (Шариғатта байлық болып саналатын мөлшер. Ол мөлшер жоғарыда берілді) асса, әйелдің жеке өзі құрбандық шалуы – уәжіп.

Құрбандыққа шалынатын малдар және олардың ерекшеліктері

Кез келген мал құрбандыққа жара­май­ды. Құрбандық ретінде шалынатын малдың ерекшеліктері мынадай болуы қажет:

1. Құрбандыққа қой, ешкі, сиыр, түйе се­кілді малдар жарамды. Ал үйрек, қаз тауық, түйетауық, елік секілді т.б. аң-құстар құрбандыққа жарамсыз. Бұларды құрбандық ретінде шалу харамға жақын мәкрүһ болып табылады. Өйткені, мұнда мә­­­жусиларға (отқа табынушылар) елік­теу­шіл­іктің нышандары бар. Қой, ешкі, сиыр және түйенің еркектері де, ұрғашылары да құрбандыққа жарамды.

2. Құрбандыққа жарайтын қой мен еш­кі ең кемі бір жасар болуы қажет. Де­ген­мен алты айлық қозы бір жасар қой секілді ірі, қоңды болса құрбандыққа жарамды. Ал еш­кінің міндетті түрде бір жасқа толған бо­луы қажет. Сиыр екі жасқа, түйе бес жасқа толғанда құрбандыққа шалуға болады.

3. Құрбандық малдың дені сау, етті және дене мүшелері түгел болуы керек. Оның бойында құрбандық ретінде шалуға ке­дергі келтіретін кемшіліктер болмауы қажет.

4. Құрбандық мал ғибадат ретінде бауыздалуы шарт. Шын мәнісінде Алла пенделердің құлшылығына да, құрбандық шалуына да зәру емес. Құрбан шалудың бізге мәлім әрі беймәлім көптеген пай­да­лары мен хикметтері бар. Дегенмен негізгі мақсат – Алла тағаланың разылығына бөлену. Мал шалғанда пенделердің ние­тінің негізге алынатындығы Құран Кәрімде былайша баяндалған: “Ұмытпаңдар, олардың еті де, қаны да ешқашан Аллаға жетпейді. Оған жететін жалғыз нәрсе – жүректеріңізге ұялаған тақуалық, Аллаға деген құрмет”. (“Хаж” сүресі, 37-аят).

Құрбандық шалудың жөн-жобасы

Мұсылман – Алла тағалаға толықтай мойынсұнған жан. Сондықтан да Раб­бы­сына жасайтын ғибадатын өз ойынша емес, Алла­ның белгілеген ережелері не­гізінде жасайды. Бұл жайлы Құран Кә­рімде: “Кімде-кім Алланың нышандарын (белгілерін) ұлықтаған болса күдіксіз бұл жүректегі тақуалықтан”, деп айтылады (“Хаж” сүресі, 32-аят). Сондықтан да Алла та­ғала мән берген нәрсеге біздің де көңіл бөлуіміз өте маңызды.

Осы тұрғыда Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм):

“...Құрбан шалатын адам пышағын жақ­сылап қайрасын, малды қинамай жұм­сақ бауыздасын” – деген мына бір хадисінің астары терең.

Мүмкін болса құрбандық шалатын жан өз құрбандығын өзі шалғаны – мұстахап (ұнамды іс). Дегенмен өкілеттік беру ар­қылы басқа адамға да бауыздатуға болады. Құрбандық шалатын жанның мұсылман болғаны абзал.

Құрбандық шалған кезде төмендегі жәйттерге де назар аударған жөн:

Құр­бан шалынатын жердің таза болуына көңіл бөлу

Құрбан шалатын жерге малды ұрмай-соқпай апару

Құрбан малын құбылаға қаратып, сол жағымен жатқызу

Төменде келтірілген аяттарды мал бауыздалмай тұрып оқығаны абзал:

“Жүзімді мені керітартпа діндерден алыс­­татып, көктерді және жерді жарат­қан әлемдердің раббысына бағыттадым” (“Әнғам” сүресі, 79-аят).

“Былай де: “Менің намазым да, түрлі ғи­бадаттарым да, өмірім мен өлімім де үнемі әлемдердің раббысы Аллаға тән. Оның серігі жоқ. Маған айтылған бұйрық осы. Оған алғашқы болып бас иген де менмін” (“Әнғам” сүресі, 162-163-аяттар).

Осы аяттар оқылғаннан кейін немесе бұл аяттар мен дұғаларды білмесе “Иә, Алла тағалам, досың Ибраһим, сүйіктің Мұ­хаммедтен (с.ғ.с.) қабыл алғаныңдай ме­нен де қабыл ала гөр!” деп, яки осыған ұқсас дұға оқуға болады. Кейіннен “Аллаһу акбар!” және “Лә иләһа иллаллаһ” деп айтылады.

Құрбан шалатын адам малды қинамай жұм­сақ бауыздауға көңіл бөлуі керек. Мал­дың көзінше жалаңдатып пышақ қайрауға болмайды. Пышақ өткір болуы тиіс.

Малды құбылаға қарата жатқызғаннан кейін оң қолымен “Бисмиллаһи, Аллаһу акбар” деп бауыздайды. Құрбандық малды басқа адамға бауыздатқан кісі мал бауыз­да­лып жатқанда “Бисмиллаһи, Аллаһу ак­бар” деп қоса айтқаны жөн. (Малды ба­уыз­дайтын кісі бауыздарда біле тұра әдейі бисмиллаһ деп айтпаса Ханафи мәзхабы бойынша ол малдың еті желінбейді).

Малдың жаны бойынан толық шығып бол­ғанға дейін оның терісін сыпыруға болмайды.

Малдың қаны толық ағып біткенше күтіледі.

Құрбан шалғаннан кейін сол маңайдың тазалығына да көңіл бөлу керек. Малдың қан-жынын ашық-шашық далаға қал­дыр­май, көміп тастаған жөн. Бұл – құрбандық ма­лына әрі құрбан құлшылығына деген құрметтің белгісі.

Құрбандық шалудың уақыты

Ғибадат Алла тағала талап еткен, бел­гі­ленген мезгілде және орында жасалуы шарт. Сондықтан құрбанның дұрыс болуы үшін діни тұрғыдан оның белгіленген уа­қытта бауыздалғаны жөн.

Құрбан шалудың уақыты құрбан айт­тың бірінші күні айт намазынан кейін бас­талып, айттың үшінші күні ақшамға аз уақыт қалғанға дейін жалғасады.

Жарықтандыру жүйесі нашар орын­дар­да түрлі қателіктерге жол бермеу үшін түн­де құрбандық шалу мәкрүһ болып са­на­лады. Ал жарықтандыру мүмкіндігі жет­кі­лік­ті жерлерде түнде де құрбандық шалына береді. Құрбан айтқа арнап алынған мал құрбан айтта бауыздалмаса, малдың өзін садақа ретінде атау қажет.

Үзір себептерге байланысты құрбан айт намазына бара алмай қалған адамның, намаз оқып болатындай уақыт өткеннен кейін құрбанын шала беруіне болады. Пайғам­ба­ры­мыздан (с.ғ.с.) құрбан ша­лу­дың уақытына байланысты бірнеше хадис риуаят етілген. Бәрә ибну Азибтің риуаяты бойынша:

“Алланың Елшісі (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм): “Біздің бұл күнде алғашқы жа­сай­тын ісіміз – намаз оқу, сосын қай­тып келіп, құрбанымызды шалу. Кім осылай іс­тесе біздің сүннетімізге ергені. Ал кімде-кім бұдан бұрын құрбанын шалатын болса, бұл құрбанының отбасына берілген еттен айыр­ма­шылығы жоқ. Мұның құрбан болуы мүм­кін емес”. Басқа бір хадисте: “Кімде-кім на­маз­дан бұрын құрбанын шалса, қайтадан шал­­сын”, – деп, намаздан бұрын шалын­ған малдың құрбан­дыққа есептелмейтінін ескертеді.

Құрбандыққа шалынған малдың еті мен терісі

Бай болсын, кедей болсын құрбан айтта шалған құрбандығының етін жеуіне болады. Құрбандыққа шалынған малдың етін үш бөлікке бөліп тарату – мұстахап. Бір бөлігі – туған-туыс, көршілеріне бай болса да сыйға тартылады, екінші бөлігі – кедей және мұқтаж адамдарға, үшінші бөлігі – өзінің отбасына, бала-шағасына тиесілі. Бірақ шалынған малдың етін түгел­дей кедей-мұқтаждарға таратуға да болады. Егер құрбандық шалған адам аса дәулетті болмаса және отбасында адам саны көп бол­са онда құрбандықтың етін түгелдей өзінің отбасына да қалдыра алады.

Алла Тағала Құран Кәрімде құрбанның еті турасында былай дейді: “Құрбанның етінен өздерің жеңдер әрі міскіндер мен кедейлерге жегізіңдер”. (“Хаж” сүресі, 22-28-аяттар) Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) шалған құрбанының етін қалай таратқандығы турасында Ибн Аббас былай деп риуаят етті: “Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) шалған құр­бан­­дығының үштен бірін – отбасына, үш­тен бірін – кедей көршілеріне, қалған үштен бірін садақа ретінде тарататын”.

Уәжіп болсын, нәпіл болсын құр­бан­дыққа шалынған малдың етін, терісін, сирақ-басын және сүтін сату – мәкрүһ. Құрбан малының аталмыш бөлшектері сатылған жағдайда құны кедейлерге садақа ретінде беріледі. Құрбанға шалынған малдың ешқандай бөлшегінен қасаптың ақысы ретінде төлеуге болмайды.

Хазірет Әлидің былай дегені риуаят етіл­ді: “Алланың Елшісі (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) түйелер құрбандыққа шалынған уақытта басында тұруымды және терілері мен жүндерін таратуымды әмір етті. Олардың ешбір нәрсесін қасап ақысы ретінде беруге маған тыйым салды. “Қасап ақысын біз өзіміз береміз”, – деді.

Құрбандыққа шалынған малдың терісін ке­дейлерге, қайырымдылық қорларына бе­ру­ге болады. (Ислам ғылымхалы, 401-402-б).

Бірігіп құрбан шалуға бола ма?

Қой немесе ешкі іспетті ұсақ малды құрбандық ретінде тек бір адам ғана шала алады. Ал түйе немесе сиыр секілді ірі қара малдарды бір кісіден жеті адамға дейін бірігіп немесе бір адам жеке өз атынан да соя алады. Құрбан шалуға біріккен кі­сі­лердің барлығының ниеті құрбандық құл­шылығын өтеу мақсатында болуы керек. Егер осы адамдардың ішінен біреуі құр­­бан­дыққа тек ет алу ниетімен қосылса, бар­лы­ғының да құрбандығы құрбандық ретінде саналмайды.

Марқұм болған кісінің атынан құрбан шалуға бола ма?

Кез келген адамның дүниеден озған туысына немесе қадір тұтқан кісілеріне сауабын бағыштау ниетімен құрбандық мал шалуына болады. Бірақ мойнына құр­бан­дық шалу уәжіп болған кісі ең әуелі өз атынан құрбандық шалуға тиіс. Осыған дәлел ретінде Әбу Дәуд өзінің “Сунән” атты еңбегінде “Қайтыс болған кісінің аты­нан құрбандық шалу” деген бөлімінде мына хадисті келтіреді:

“Әзіреті Әли (р.а.) біреуін өзі үшін, екін­шісін Пайғамбарымызға атап екі құрбандық шалатын. Мұның себебін сұрағандарға ол: “Алланың Елшісі кеу­дем­де жаным бар кезде Өзі үшін құрбандық ша­луымды өсиет етіп кетті”, – деп жауап бер­ген екен”.

Бұл жерде мына мәселеге де басты мән беру керек; егер қайтыс болған кісі өз аты­нан арнайы құрбан шалуды өсиет етіп ай­тып кеткен болса, бұл құрбандық осы айт күндері шалынуы тиіс. Құрбандық шалған адам оның етін жей алмайды. Оның етін то­лығымен таратуы керек. Егер қайтыс болған кісі арнайы өсиет етпей, бірақ сөйте тұра оның артынан қалған дүние-мүліктен алы­нып құрбан шалынса да оның үкімі әлгіндей болады.

Ал марқұм өсиет етпеген, бірақ сіз ізгі ниет­пен өз қаражатыңызға мал сатып алсаңыз оны құрбан айт күні, немесе басқа кез келген уақытта шалуға болады. Мұндай құрбандықтың етін жоқ-жітікке таратуға да өз отбасыңызға да қалдыруға болады.

Ақиқа құрбаны

Нәресте дүниеге келгенде шүкіршілік ретінде шалынатын құрбан “ақиқа” деп аталады. “Ақиқа” сөзі – араб тілінде жаңа туған сәбидің шашының атауын білдіреді. Ақиқа құрбандығын шалу – нәпіл ғибадат. Ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) неме­ре­лері Хасан мен Хүсейін туғанда қошқар шал­ған. Сондай-ақ үмбетіне ұл не қыз туғанда құрбандық шалу керектігін білдірген.

Сүйікті Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бұл ісі діни талап емес, ондағы мақсат – нәрестенің дүниеге келу қуанышын басқалармен бөлісу, адамдар арасын­да­ғы бауырластық қатынастарды нығайту.

Ақиқа құрбанын нәресте дүниеге кел­ген жетінші күні шалу – мұстахап (ұнам­ды іс). Дәл осы күні нәрестеге ат қою, шашын алып, шашының сал­ма­ғындай алтын не кү­міс садақа таратуға ке­ңес берілген. Дегенмен, ақиқа құр­банын нәресте туғаннан кәмелетке тол­ған­ға дейінгі аралықта шалуға да болады.

Құрбандыққа жарайтын малдарды ақиқа құрбаны ретінде шалуға болады. Шалынған құрбандық етін қаласа отбасы мүшелері өздері жейді, қаласа дос-жаран, жоқ-жітікке садақа ретінде де таратуға болады.

Қорытынды.

Бұл жоба, әр бір оқырман үшін құрбан ету туралы туындайтын сұрақтарына жауап таба алатын, ислам әлемінен кең мағлұмат беретін жоба болып саналады. Мұнда :

«Құрбан деген не?», «Құрбанның тарихы» , «Құрбан шалу», «Құрбан шалу реті»,

«Құрбандыққа шалынатын мал», «Құрбан шалу күндері », «Мал қалай сойылады ? », «Құрбан етінің бөлінуі» туралы мәлеметтер бар.

Ескертетін жайт , жобада Пайғамбарымыздың есімі Мұхаммед (с.ғ.с) - салаАллаху ғалейһи уа сәллам.


«Платок в истории народа»

Алина Есенбаева, Кристина Цахе, 7 класс

ГУ «Средняя школа №2»

Руководитель: Е.В. Горбунова, учитель истории

г. Лисаковск

Введение.

Орамал тон болмаса да, жол болады.

Платок не послужит как шуба,

однако указывает на порядок.

Казахское изречение.

(Дорог не подарок, а дорого внимание)

Первое впечатление от платка - это детство: платок на голове мамы и бабушки, платок, в который тебя укутывали, чтобы отправить гулять зимой, пуховый платок в который куталась бабушка и не как не могла согреться в морозный зимний вечер. Впечатление второе, это связь обычаев и традиций отдельных народов, с простым головным убором, таким как платок.

Мы живем в многонациональном государстве, где обычаи и традиции отдельных народов составляют общую культуру и историю казахстанского народа. Поэтому в этих условиях глобализации необходимо сохранение своеобразия обычаев и традиции и казахского народа и других народов в целом, а также включение их в современные обычаи и традиции.

Начиная, работать над этой темой, мы перед собой ставили цель, выяснить связь, простой вещи - платка и народа, народа, который сегодня проживает на просторах именуемых Казахстан. Перед нами стояло две проблемы, выяснить, почему женщины казашки надевают платки, а вторая, какое место занимает платок в обычаях и традиция казахского народа.

Начиная работать по данной теме, мы провели опрос среди учащихся 8-9 классов, с целью определения знают ли они, почему женщины казашки надевают платки, и с какой целью они это делают. В опросе участвовало 63ученика. Итоги этого исследования нас заставили глубоко задуматься, т.к. 53% опрошенных ответили «не знаю» на первый вопрос, и 26% на второй.

Основным методом нашей работы стал частично-поисковый метод, мы познакомились с литературой по данному вопросу, как в библиотеке, так и в Интернете, провели опрос в школе, беседовали с людьми старшего поколения. Итогом нашего исследования, стала эта работа. В дальнейшем материалы можно использовать в воспитательной работе на внеклассных мероприятиях и классных часах. Работая по данной теме, мы сделали вывод, что платок в истории и культуре казахского народа занимает особое место, и не просто как элемент костюма и обычаев и традиций, но и как часть взаимообогащения и взаимовлияния культур соседних народов. Мы планируем, в дальнейшем продолжить наше исследование, и рассмотреть роль платка во взаимообогащении и взаимовлиянии культуры народов Казахстана.

Размышления об истории появления платка.

Это был солнечный день. Женщины племени занимались обычными делами, одна из них, пристроившись у загона с козами, ткала холст. Солнце пекло ей голову, от пота волосы слиплись, ветерок раздувал их в разные стороны. А на колу висел уже лоскут готового холста. Солнце поднималось все выше и выше, становилось все жарче. Женщина посмотрела на лоскут холста и накинула его себе на голову, но он постоянно спадал и она, сложив холст по косой, подвязала концы под подбородком. Прошло время, холсты, сложенные по косой плотно вошли в жизнь женщины. Занимаясь домашними делами, ухаживая за скотом, или возделывая землю, женщины все чаще стали повязывать голову платком. Мужчина, отправлявшийся на охоту, не единожды видел как женщина покрывала свою голову, обратил на это внимание, и тоже стал использовать лоскут, немного изменив способ завязывания. Лоскут холста, платок, не спадал с головы, концы плотно удерживали его.

Шли годы, века, тысячелетия, платок стал спутником человека, он вошел в состав народного костюма многих этносов, вобрав в себя все лучшее, что создано искусством и талантом многих поколений, помноженный на труд сотен и тысяч народных умельцев.

Платки известны с незапамятных времен, в раннехристианскую эпоху (300-600 гг.) головной платок был неизменным атрибутом женского костюма. В отдельных районах Германии, элементами женского народного костюма, частично сохранившегося и до наших дней, являются широкая юбка и в особенности огромный головной платок из светлого ситца или набивной шерсти. Его складывают вдвое таким образом, чтобы один конец падал на спину, два других конца перекрещиваются на затылке и завязываются на темени большим бантом. Концы широкого платка из цветного ситца перекрещиваются на груди и пропускаются под белый передник с вышивкой.

В мужском народном костюме Бадена (Германия) до сих пор сохранился старинный предмет одежды – нагрудный платок. Еще задолго до испанского завоевания жительницы Гватемалы вместо юбок носили большие шерстяные платки, обернутые вокруг бедер.

Православная традиция всегда требовала, чтобы платок обязательно покрывал голову женщины, когда она появлялась на людях. Девушки так и делали (выйти простоволосой не то что из дому, даже из своей горницы считалось недопустимым), а замужние надевали платок поверх головного убора. (1)

Первые сведения о появлении в Оренбуржье изделий из козьего пуха начали появляться еще в конце XVIII века, когда русские, закрепившись на Урале, вступили в торговые отношения с местным населением. Суровый климат здешних мест, постоянно дующий резкий ветер побудили переселенцев заинтересоваться предметами одежды кочующих скотоводов, которые под легкой верхней одеждой носили теплые поддевки-телогрейки и платки, связанные из пуха коз их называли «бокебай».(2)

Павлово-Посадские платки появились в первой половине XIX века. Первоначально они изготавливались методом ручной набивки, а в 70-х годах ХХ века ручную технологию сменила машинная. С тех пор платки стали не столь многоцветными, поскольку ручная набивка позволяет художнику не ограничивать количество цветов, а машинная допускает максимум 10 цветов в рисунке. (3)

Платок стал неотъемлемой частью народных традиций и обрядов, о нем слагали стихи и песни. Одно из самых известных, это стихотворение Расула Гамзатова, которое демонстрирует особое отношение не только к женщине, но и к платку, как символу материнской любви.

В горах джигиты ссорились, бывало,

Но женщина спешила к ним и вдруг

Платок мужчинам под ноги бросала,

И падало оружие из рук.

О, женщины, пока в смертельной злости

Не подняли мечей материки,

Мужчинам под ноги скорее бросьте

Свои в слезах намокшие платки (4)

Платок как элемент казахского национального костюма.

Платок это наша история. В письменных источниках сказано о том, что самой неотъемлемой частью всех одежд и костюмов для казахов является платок. Для каждого случая у казахов, будь то той или похороны, был специальный наряд, в том числе и платок. Свидетельства этому большое количество вариантов наименования платка.

Желек - тонкий шелковый платок.

Кундик - разновидность платка жаулык, для женщин пожилого возраста.

Биртартар - головной платок женщины.

Кимешек - головной убор, скроенный из платка, скрывающий шею взрослой женщины.

Шали - платок с бахромой. (5)

Платок являлся преимущественно частью женского костюма, и играл очень важную роль. Платки одевали невесты под свадебный головной убор «саукеле». Молодая невестка целый год в новом доме носила на голове небольшую накидку, а «саукеле», надевала по праздникам. После рождения нескольких детей у невестки повышался ее социальный статус, она могла надеть «кимешек». Чем больше был статус невестки, то есть чем больше у нее было детей, тем достойней своего статуса она носила и платки. Женщина, достигшая определенного статуса, носила уже более достойный ее головной убор «кимешек», который изготавливался из большого куска ткани, т. е. платка и сворачивался он или сшивался определенным образом. По стилю изготовления «кимешека» можно было определить принадлежность к жузу и роду. Такие платки украшались вышивкой, по которой можно было определить материальное и социальное положение, вышитые красные цветы означали, что носительница данного головного убора, замужем, если же узоры вышивки были белыми - о вдовстве.(6)

Женщины казашки очень часто поверх платка надевали различные головные уборы, например: «урус» или «касаба», и связано это было в первую очередь с космологическими представлениями казахов.

Казахи всегда очень бережно относились к своим головным уборам, это относилось и к платку, его вешали высоко и никогда не наступали на него. Они считали, что волосы притягивают не чистые силы, поэтому прикрывали их не только женщины, но и мужчины. Юноши надевали узорчатые тюбетейки и подвязывали их белыми платками. Взрослые мужчины также носили платки, их особым способом повязывали, и свидетельствовали они об очень низком материальном положении.(7)

Но платки были не только головными уборами, и об этом свидетельствует одна из легенд появления оренбургского платка.
Согласно данному преданию, первые, прибывшие на Урал русские переселенцы, были удивлены легкому облачению калмыкских и казахских джигитов, скачущих по бескрайним степям бывшей Киргиз-кайсацкой Орды. Секрет противостояния лютым уральским морозам оказался необычен: в качестве подкладки под свои легкие одежды они использовали платки, связанные из козьего пуха. Платки были сшиты без каких-либо узоров, выполняя лишь утилитарную функцию: сохранить тепло своему хозяину. Такой подход к вязанию пуховых платков изменился, когда за дело взялись русские казачки, начавшие наносить узоры на пуховые изделия.(8)

В казахском народе сформировались особые принципы ношения головного платка как элемент национального костюма. Их можно выделить как:

• 
  мужской головной платок, который являлся дополнением к другим головным уборам и свидетельствовал об определенном социальном статусе;
  
• 
  платок девушки, который являлся символом ее чистоты и оберегом от нечистых сил, и использовался как элемент праздничного костюма;
  
• 
  платок женщины как символ социального статуса в обществе.
  

Русский головной платок.

Истоки русского головного платка теряются в XII веке. Тут берет начало русское головное полотенце - убрус. Его набрасывали поверх головного убора так же, как и платно из куска ткани, которое тоже носили с глубокой древности. На изготовление убруса и платна шло тонкое полотно или легкие шелковые ткани.

"Как государыне голову зачесали, и на государыню кику и покров положили, и покрыли убрусом; а убрус был унизан жемчугом с дробницами золотыми", - читаем мы в описании бракосочетания Евдокии Стрешневой с царем Михаилом Федоровичем.(9) В XVII веке "царевы" мануфактуры производили убрусы и для царского обихода, и на продажу. В подмосковных селах Коломенском и Богородском в петровские времена ткали шелковые платки, а со второй половины XVIII века под Москвой и Петербургом налаживается выпуск хлопчатобумажных платков.

Шерстяные же платки и шали стали распространенным головным убором в XIX веке, в их изготовление вовлекаются Поволжье, Подмосковье, Рязанская и Воронежская губернии.

В 1806 году в Нижегородской губернии, в вотчине помещицы Мерлиной, начали ткать так называемые кашмирские шали. Два десятилетия спустя на здешней мануфактуре трудились шестьдесят мастериц. За год всем им удавалось сработать не больше шестнадцати шалей и пяти шарфов.
Кашмирские шали Мерлиной были чудом ремесла. Ткали их из тончайшей пряжи, для которой годился лишь пух тибетских коз, а на худой конец пух сайгаков. Из 13 граммов такой пряжи вытягивали нить длиной в четыре с половиной километра. Шали получались невесомыми и нежными на ощупь.
Изготовление мерлинских шалей стоило здоровья молодым ткачихам, их трудовой век оканчивался задолго до 30 лет. Для крепостной это было выкупом за свободу; каждую шаль, имевшую десятки оттенков, две мастерицы ткали от полутора до двух лет, и стоила она целого состояния - до 12 тысяч рублей.

Международная слава русских кашмирских шалей началась с первой Всемирной промышленной выставки в Лондоне (1851). В подтверждение высочайших достоинств шали эти маркировали двуглавым орлом - право, дарованное немногим промышленникам. На мануфактуре Мерлиной освоили и ковровые платки без изнанки, помог опыт ковроткачества, которым раньше здесь занимались.

В крестьянской и купеческой среде во второй половине XIX века предпочтение отдавали "турецким" квадратным ковровым платкам и шалям. Теперь они были относительно доступны, так как вырабатывали их промышленным способом на жаккардовых станках. Но тканый рисунок для массового производства был все-таки дорог. Дешевле обходилась набивка резными манерами.

Сначала набивали контур узора, а потом частями и сам узор. Сложный многоцветный рисунок требовал порой до четырехсот резных деревянных манер для набивки.

С конца XVIII века в России начинают носить ситцевые набивные платки. В большом ходу были платки фабрики Барановых из Владимирской губернии - у них по кумачовому красному фону горели ярко-желтые, зеленые и синие цветы. А московская Трехгорка купцов Прохоровых славилась кубовыми платками - темно-синими с красными розами, тюльпанами и гвоздиками. У Барановых и Прохоровых хватало конкурентов: фабрика Молчановых под Москвой, фабрика Зубковых во Владимирской губернии и другие. С присоединением Казахстана к России, формируется единый внутренний рынок, купцы из Центральных районов Империи везли, распространяли русские платки и в степи.(10)

Платок в обычаях и традициях казахского народа.

Особую роль платок играет в обычаях и традициях казахского народа. Платок, за все свое время существования стал символом женской чистоты и материнской любви. В одной из легенд о скале Окжетпес и скалах Жумбактас и Башмачки говориться о платке. Как-то местный хан воевал с калмыками и победил их. Последний калмыцкий воин, которого он хотел убить, оказался прекрасной девушкой. Все джигиты сразу влюбились в нее, в том числе и хан. Но пленная калмычка сказала, что выйдет замуж только за того, кто попадет из лука в ее платок, прикрепленный на верхушку высокой скалы. Многие джигиты пытались попасть из лука в платок, но все напрасно. «Окжетпес!» - кричали они, т.е. стрела не долетает. Но вдруг один из них (Жеке-батыр, а может и хан) все-таки попал. Красавица-калмычка понимала, что в плену участь ее решена, что она никогда не вернется домой и не увидится со своим женихом. Она бросилась с этой скалы Окжетпес («Не долетит стрела») в воду. Так возникла скала-остров Жумбактас (Загадка). А на третьей скале, на берегу озера можно видеть башмачки красавицы, которые попали туда при ее падении. (11)

В данном случае платок это не просто атрибут женского костюма, это символ чистоты, и он мог быть передан только в руки избранника, будущего мужа. В казахском обществе запрещалось девушке открыто показывать свою симпатию, поэтому платок использовали как способ выражения отношений. Если джигит подымал упавший платок девушки, и не возвращал его, это означало, что девушка ему интересна.

После свадьбы старшая сестра передает свой головной платок младшей сестре. Это как бы означает: «пришла твоя очередь найти свое счастье». (12) Все замужние молодые женщины обязаны были покрывать свои головы белым платком, исследователи в первую очередь связывают появление этой традиции с принятием ислама, населением Казахстана. Появление женщины с непокрытой головой, принималось как нарушение обычаев и не почитанием старших. И если женщина совершала какой-то поступок, нарушающий устои общества то, в первую очередь, наказывая ее, с нее снимали платок, а затем закидывали камнями, и изгоняли из аула. Когда заканчивается праздничный той, всем женщинам дарят либо отрезы ткани, либо платок, к которому привязывают кольцо, или вкладывали монетку, выражая благодарность и возмещая таким способом затраты на подарки. Молодой матери часто приходилось оставлять свое дитя, занимаясь хозяйством, под присмотром старших. Чтобы ребенок не чувствовал отсутствие матери, чтобы оградить его от нечистых сил, в колыбель укладывали платок, который был на голове матери. Отправляя в дальний поход сына, мать, прощаясь, привязывала к поясу свой платок, который должен был защитить его в бою от ран, ну а если он был ранен то первое что, он сделает, приложит к ране материнский платок, и ее любовь спасет его от гибели. У казахского народа есть почтительное выражение «ак жаулыкты» (буквально: в белом платке), связано оно с понятием мать - бабушка.(13)

Платок был не только элементом обычаев и традиций казахского народа он имел еще и очень большое религиозное значение, во время чтения молитвы на голове женщины обязательно должен был быть платок.

Заключение.

В заключении мы хотели бы привести слова неизвестного поэта:

Сестренка моя, мусульманка моя
Платок завязала, я рад за тебя.
Не бойся, сестренка, Аллах же с тобой.
И ангелы смотрят дружной толпой.
Платок твой, сестренка, для всех нас пример,
От грязи мирской тебе он – барьер.
Под ним чистоту, доброту сохрани.
И символ исламский ты гордо носи.
Ты не смотри на злословье людей,
Долг твой исламский всем нам милей.
Пусть будет доволен тобою Аллах,
Крепись, сестренка, пусть слезы в глазах.
Платок – это скромность, а скромность в раю,
Тебе это с гордостью я говорю.
Держись за платок, как месяц за тьму,
Ты счастлива, будешь, ты будешь в раю.
Многие века структура нашего общества, жизненный и семейный уклад, поведение каждого человека регламентировалось религией, и основывались на национальной морали, которая определялась в первую очередь обычаями и традициями общества. За последние годы проведена большая работа по возрождению этой национальной морали, а значит и возвращению в нашу обыденную жизнь обычаев и традиций народа. Нам очень бы хотелось, чтобы наше исследование стало частью этой работы.
Список литературы и Internet-источников:

1. Все самое интересное о платке: интересные факты из истории платка. WWW. Платок.

2. Кенжеахметулы С. Быт и обычаи казахского народа. - Алматы, ОАО «Алматыкитап», 2006, 2007, с. 21

3. Кенжеахметулы С. Быт и обычаи казахского народа. - Алматы, ОАО «Алматыкитап», 2006, 2007, с. 192

4. Кенжеахметулы С.Традиции и обряды казахского народа. - Алматы, «Алматыкитап», 2006, 2007, с. 52

5. Там-же, с. 55

6. WWW/ Турист

7. Кенжеахметулы С. Традиции и обряды казахского народа. - Алматы, «Алматыкитап», 2006, 2007, с. 52

8. Кенжеахметулы С.. Быт и обычаи казахского народа. - Алматы, «Алматыкитап», 2006, 2007, с.121

9. Кенжеахметулы С. Быт и обычаи казахского народа. - Алматы, ОАО «Алматыкитап», 2006, 2007, с. 126

10.Шимырбаева Г. Костюм: необходимы исследования. – Астана, Мереке, 2004, с. 12

11.Химаят Б.,Сужикова А. Национальная одежда казахского народа.– Алматы, «Алматыкитап», 2006,с. 45

12. Кенжеахметулы С. Быт и обычаи казахского народа. - Алматы, ОАО «Алматыкитап», 2006, 2007, с. 198

13.Химаят Б., Сужикова А. Национальная одежда казахского народа. - Алматы, «Алматыкитап», 2006, с. 89

14. WWW. Интернет-Известия. А.Маркин, А.Кулаков Русский платок - душа народа

15. WWW. Расул Гамзатов.

«Орманды өңір»

Гүлназ Қазыбаева, 9 сынып

№ 15 орта мектебі ММ

Ғылыми жетекшісі: Г. Ғ. Смағұлова,

қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі

Рудный қ.

І. Кіріспе.

Қостанай облысы, Боровской кенті, Мендіқара ауданының құрылғаны, табиғатының әсемдігі, өзен, көлдері, жер, су аттары, тұрғыны.

Мендіқара ауданының орталығы Кент Қостанай солтүстітен-шығысқа қарай 90км жерде орналасқан. Іргесі 1896ж қаланған. Тұрғыны 8,5 мың адам. Кірме антропотопоним. Мендіқара ауданы сөз жоқ шексіз сұлу, әсем, көрікті, табиғаты таза әсем аудан. Боровое көлі Тобыл өзенінің оңтүстік аңғарында, Мендіқара ауданында. Шағын көл. «Жағалауында шоқ қарағай өскен жер» мағынасындағы атау.

Кез-келген аймақтың, жер-су атаулары өзінің бойына көптеген тарихи деректерді этнографиялық мәліметтерді, географиялық сыр- сипаттарды сақтап отырады.

Мендіқара ауданды орманды өңір деуге болады, себебі ауасы таза, жасыл орманды, аспаны ашық , берекелі жер, сондықтан ол жер «ОРМАНДЫ ӨҢІР».

Әрбір атау-тарихтың табы сіңген нысаналы белгісі.Мұндай ұлттық және рухани байлығымыз саналатын топонимдерді зерттеу бүгінгі күн талабынан туындап отыр. Кез келген аймақтың жер-су атаулары өзінің бойына көптеген тарихи деректерді ,этнографиялық мәліметтерді,географиялық сыр-сипаттарды. Топонимдегі деректер белгілі бір географиялық ұғым атаулары болғандықтан,олар арнайы сұрыпталған лексикалық қабаттардан тұрады. Көне дәуір куәсі болып табылатын аймақ топонимдері халықтың этнографиялық, қоғамдық , әлеуметтік жай-күйінен, өткендегі өмір-тіршілігінен әр қилы мәлімет береді.мұның өзі топонимдердізерттеудің өте күрделі құбылыс екендігін,ол істе белгілі бір ғылыми әдіспен ғана мақсат-мұратқа жету мүмкін еместігін көрсетеді.Демек тілдік құбылыстық табиғатын тек оның тілдік заңдылықтарына ғана сүйеніп емес, сонымен қатар сол тілде сөйлеуші этностың (халықтың) дүниетанымына,салт-дәстүріне, ұлттық менталитетіне байланысты да айқындауға болады. Сондықтан белгілі бір аймақтың топонимиясын зерттеуді қолға алмас бұрынсол жердің тарихына,саяси-әлеуметтік жағдайына және оны мекендеуші халық өмірінің этникалық мәдени тарихына ерекше көңіл бөлу керек екендігін зертеушілер атап көрсетеді.

Географиялық нысандардың негізгі атауларының нақтылы сыр-сипат,себеп-салдары нысандардың түр-түс, көркін бейнелейтін жалпы есім сөздерден, сол жерде тұратын адамдардың әдет-ғұрып, салт-санасын және діни,идиологиялық жағдайларын сипаттайтын сөздерден қойылып отыруы көп елдерге тән құбылыс. Жер-су атауларының шығу тегі алдымен мені өзіндік қасиет ерекшелігі мен тарихи маңыздылығымен қызықтырды.

Географиялық атаулардың пайда болуының басты екі белгісі - уәжделік және тұрақтылық. Нақты атаудың пайда болуы қандай да бір ішкі фактімен тарихи уәжделіп, күні бұрын сақталады.

Өте көне замандардан бастап адам бір жерге орналасқан да, өз айналасындағы қоршаған ортаға атау бере бастайды. Олар белгілеген әрбір атау белгілі бір атауға ие болады. Мысалы, өзендердің атауы көбінесе оның ағысына, терендігіне, түсіне байланысты қойылса, елді мекен атулары көбінесе ландшафт, өсімдіктер әлеміндегі ерекшеліктерімен немесе қоныстанушылар өмірлеріндегі фактілерге сәйкес беріліп отырады. Сондықтан географиялық атаудың пайда болуы кездейсоқ емес, тарихи себепті болады.

Э.М.Мурзаевтің пікірі бойынша, ерте кездегі топонимия жергілікті географиялық терминдер (ЖГТ) болып саналған, сондықтан да сол кездегі адамдар тауды – тау , ал өзен мен көлді – су деп атаған.

Егер бүгінгі күні әрбір шәкірт туған елінің, жерінің тарихын білсе, бес қаруы бойына ертеңгі халық сүйер ер, қайраткер болып шықпайды ма?

Бүгінгі күннің өзекті мәселесі де – осы, яғни қазақстандық отан сүйгіштікті

тәрбиелеу, өз халқының өткен тарихын құрметтеп қарау, азаматтық білім беру, ұлттық этномәдениеттілік дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды оқып үйрену, экологиялық т.б. тәрбие беру.

ІІ. Негізгі бөлім.

Орманды өңір тарихы.

Туған жердің атауы сыр шертеді. Жер-су атаулары, ғылыми тілде «топопнимика» деп аталады. Бұл грек сөзі, қазақшаға аударылғанда мекен немесе орын атауы деген мағына береді. Қазақ халқының атам

Заманнан орнығып, өмір сүріп жатқан жерінің мыңдап саналатыны мәлім.

Ертеде өткен ата-бабаларымыз солардың әрқайсысына ат қойып, Айдар тағу жағынан жай ұқыпты ғана емес , шебер де, тапқыр болғандығын байқаймыз. Бұл жолы алға қойып отырған бар міндетіміз Ғылыми ізденіс арқылы бірқатар жер-су атауларының сырын ашып, Алғашқы мағыналарын тану. Бір еске сала кететін нәрсе, халық арасындағы жер-су атауларының мағынасы турасындағы жорамалдарға көп жағдайда аңыздар негіз етіледі.

Жер-су атауларының арасындағы бөгде тілден енген сөздерге жатсына қараудың жөні жоқ.. Өйткені халқымыздың өзінің мыңдаған жылдық өмір жолында түрлі тарихи тағдырды бастан кешіп, алуан нәсілді жұртпен араласып тұрды. Осының нәтижесі жер-су атауларында да өзінің ізін қалдырды.

Оның ішінде көбіне монғол тілінен алынған сөздерде жолығып қалатыны рас. Өйткені монғол тілінің түркі тілдеріне етене жақын туыстығы ғылымда дәлелденген жағдай екені бізге ертеден мәлім. Сондай ақ жер – су атауларының ішінде бірен-саран араб, парсы тілдеріндегі сөздер арқылы пайда болғаны да жоқ емес.

Облысымыздағы ойконимдердің лексика-семантикалық құрамы да әр алуан. Жер аттары қоғамдық дамудың сипатына қарай өзгеріп отырған. Жергілікті халық мекендеген көшіп-қонып жүрген жердің бет-беттеріне Судың ащы-тұщылығына, көлемі мен ағысына, табиғатына жалпы олардың алуан түрлі қасиеттері мен белгілеріне орай ат қойып отырған. Сондықтан да ондай атаулар белгілі бір мағынаға ие. Олай болса, ойконимдерді синематикалық тұрғыдан зерттеудің мәні айрықша.

Ұлы дала төсіндегі жер-су аттары көркем, сол жердің ерекшеліктерін айқын көрсететін дәл айтылған әрқашанда бір естілген есте қалатындай болып естіледі. Біздің Қостанай, Боровое, Торғай өлкесінде олар Қоныраулы, Тырнакөл, Мүктікөл, болып жалғаса берді. Бірде ол атаулар сол жер мен судың көзге көрініп тұрған ерекшеліктеріне байланысты болса, енді бірде сол жерде болып өткен тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларға байланысты болып келеді.

«Қостанай» топонимі екі компонеттен тұрады. Оның біріншісі-«Қос»-екі» деген мағынаны , ал «танай» -өзен деген ұғымды білдіретін, скиф тайпасының аты, сайып келгенде «Қостанай» топонимі - Қос өзен Қостанай топонимінің екінші компонеті – танай. Геродоттан тартқанда – су, өзен екенін айдан анық. Ал қос деген сөз нені білдіреді

Топонимнің Танай компонентін Геродоттың заманынан тапқаннан кейін, Қос сөзін де сол заманнан іздедік. Ол скиф – сармат заманы болатын. Бүгінде сармат сөздері барынша мол сақталған украин тілінде қос деген сөз арал деген мағына береді. Жоғарыда айтылып өткендей Қос-арал және танай сөзін оқығанда Қостанай топонимі - Өзендегі арал деген

сөзді білдіреді.

Қостанай облысы ойконимдері басқа облыстар ойконимдері сияқты қоғамдық дамудың сипатына қарай өзгеріп жанарып отырған. Жергілікті

Халық өздері мекендеген жердің қоршаған ортаның бет- бедеріне түрлі қасиеттеріне, белгілеріне, болған тарихи оқғалар мен жаңалықтарға, іс - әрекеттерге сай атаған. Қазақ тіліндегі ойконимдер мағынасы жағынан сан алуан болып келеді.

Кез-келген атаудың пайда болуы стихиялы түрде қалыптасып, қоғамдық құрылыстар арқылы жүзеге асады. Сонымен Қостанай облысы ойконимдер алдыменқұбылыстар арқылы жүзеге асады.

Мендіқара ауданы 1930 жылдың желтоқсанында құрылған. Орталығы-Боровское кенті. Аудан солтүстікте Ресейдің Қорған облысымен шектеседі. Аумағы - 6,61 мың шаршы шақырым. Экономикасының басты секторы – ауыл шаруашылығы. Ауданда 805 ауыл шаруашылық құрылымы тіркелген, 2004 жылы олар 2 миллиард 901 миллион теңгеніңөнімін өндірді.

Ауданда 51 білім беру мекемесі, 48 денсаулық сақтау орыны, 29 мәдениет ошағы, 35 кітапхана жұмыс істейді.

Аудан аумағы арқылы Тобыл, Обаған және Карганка өзендері өтеді. Ең ірі көлдері-Теңіз, Мокрое, Балықты, Боровское және Алакөл- елдің балық шаруашылығында маңызды роль атқарады.

Бұл берекелі өлкеде адамдар ежелден қоныстанған. Археологтар деректері бойынша, алғашқы қоныстанушылар бұл өңірде 3,5 мың жыл бұрын пайда болған. Ұзақ уақыттар бойы, мөлдір сулы өзендері, балыққа бай көлдері де бар, ну орманды, топырағы құнарлы аудан аумағында адамдар жартылай көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданды. 19 ғасырдың аяғында Ресейден келген қоныс аударушылар өздерімен бірге жаңа тұрмыс салтын, жаңа кәсіп егіншілікті алып келді. Дәл осы кезде негізі қаланған Семеновка селосы 1887 жылы Боровское болып атын өзгертті.

Ұжымшарлар құрылысы бұл жерде 1930 жылы басталды. Алғашқы ауыл шаруашылық артелінің негізін шаруа И.Ф.Жилкин қалады. Жалпы ұжымдастыру жылдары 41 ұжымшар, бірнеше МТС құрылды. 1941-1945 жылдары майданға ауданнан 8360 адам аттанып, оның 4323 адам туған шаңырағына оралмады. Олардың көбі жоғарғы жауынгерлік наградалармен марапатталған. П.В.Чигадаев пен П.Е. Огнев Кеңес Одағының Батыры атағыны ие болды, Н.П. Михаиленко Даңқ орденінің толық иегері атанды.

50-жылдары 432 мың гектар тың жерлер игерілді. Тың өлкеде жаңа шаруашылықтар – «Буденный», «Қызыл партизан», «Харьков», кеңшарлары пайда болды. Егіс алқаптары, мал басы көбейді. Бүгінгі шаруалар, фермерлер, кәсіпкерлер де егіншіліктің қыр-сырын ұмыт- қан жоқ.

Аудан тарихы көптеген атақты адамдар есімдері және тағдырларымен тығыз байланысты. Олардың арасында- қазақтан шыққан алғашқы дәрігерлердің бірі Мұхаметжан Қарабаев бар. Боровское – Мендіқара тұрғындары Колчакка қарсы көтеріліс басшылары М.Г. Летунов пен А.И.Жиляевті, жазушы-педагог Спандияр Көбеевті, Социалистік Еңбек Ерлері Оразалы Қозыбаевті, Кәмшат Дөненбаеваны , Михаил Яровойды ол сондай-ақ жауынгерлік Даңқ орденінің толық иегері, В.А. Трояковты, А.А. Татаренконы, Г.Г. Каюмовты, Даңқ орденінің толық иегерлері, Н.Л.Михайленко мен Н.А. Синенколарды ешқашан ұмытпайды және құрмет тұтады. Осындай даңқты тұлғалар қатарында ауданның құрметті азаматтары ауыл шаруашылығы саласына еңбегі сінген қызметкер К.А. Григорьев, Н.Я. Лешуков, білім беру саласындағы үздігі Г.М. Николаев, П.В. Коновалова, дәрігер-хирург В.А. Кравченко, академик, Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықтың иегері М.Қ.Қозыбаев, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген жаттықтырушы И.Н. Вепрев, Қазақстанның музыка қайраткерлері Одағының мүшесі С.П. Миргородский, республикаға еңбек сіңген ұстаз А.Б. Чутаев, Қазақ КСР-інің еңбек министрі А.Қ. Қасымқанов, мәдениетке еңбегі сіңген қызметкер В.Г. Золотаренко, бұрынғы кеңшар директоры, орденді басшы С.А. Акишев және басқалар бар.

Ауданның қазіргі аты Мендіқара-би құрметіне берілген. Ол 19 ғасырда өмір сүрген, халық әлі күнге дейін әділ де данышпан би өнегесін жырға қосып айтып жүреді.

Боровское-көлі, Тобыл өзенінің оңтүстік аңғарында Мендіқара ауданында орналасқан. Шағын көл. «Жағалауында шоқ қарағай өскен жер»

Мағынасындағы атау. Мендіқара ауданының орталығы Кент Қостанай солтүстік-шығысқа қарай 90 км жерде орналасқан. Іргесі 1896ж қаланған. Тұрғыны 8,5 мың адам. Кірме антропотопоним. Қаратал Обаған өзенінің оңтүстік – батысында 35км жерде, Ұзынкөл ауданында. Тұрғыны 0,11 мың адам. «Қараталдың көп өскен жері» мәнінде немесе ру атынан қойылған атау.

Қаратал – қыстау. Шабан ауылының оңтүстік- шығысында 5км жерде, Жангельдин ауданында. Боровое кенті, Мендіқара ауданының көптеген ауылдары бар және жер су аттары да бар соларды атап өтейін.

Жанатұрмыс-ауыл орны Амангелді ауылының батысында 2км жерде, Амангелді ауданында. Тұрғыны 0,08 мың адам. Кеңес дәуірінде қойылған атау.

Жарқайың- ауыл. Боровской кентінің солтүстігінде 45км жерде, Мендіқара ауданында . Тұрғыны 0,26 мың адам.

Жапалақ- ауыл. Боровской кентінің солтүстік- батысында 64км жерде, Мендіқара ауданында. Тұрғыны 0,01 мың адам. «Жапалақ құсы көп мекендейтін жер» мәніндегі атау.

Загаринка-ауыл. Боровской кентінің солтүстік- батысында 50км жерде, Мендіқара ауданында. Тұрғыны 0,24 мың адам.

Ивановка – ауыл. Боровской кентінің оңтүстігінде 12км жерде, Мендіқара ауданында. Тұрғыны 0,19 мың адам.

Каменка-ауыл. Боровской кентінің солтүстік- батысында 62км жерде, Мендіқара ауданында. Тұрғыны 0,15 мың адам. Салыстырмалы түрде «тасты» мағынасын беретін атау.

Боровское кенті, Мендіқара ауданына Қозыбаев Манаш Қабашұлы мен Қозыбаев Оразалы Абилұлының сіңірген еңбектері өте көп.

Қозыбаев Манаш Қабашұлы Мендіқара ауданының бар берекесі де, бар мерекесі де Қозыбаевтар отбасы болып саналады. Әкесі Қозыбаев Қабаш жан ұясының қандай тірегі болса облыстың да, ауданның да тірегі болды. Әкесі Қабаш 1898жылы туып 1973 жылы дүние салды. Ол кісі өзі кедей шаруа, Қостанай облысының колхоздарының біріктірушісі болды. Мендіқара ауданының Жаңатұрмыс ауылында, Қарасу ауданында, Ұзынкөл ауданының бірлік колхозында 20жыл бойы ауыл шаруашылық қызметінде басшы болды. Ұлы Отан соғысы жылдарында өз қалтасынан 190мың сом қаражат бөліп танк колонасын «Колхозник Казахстана» самолет звеносын ашты. Ол Оренбург авиационный заводы болып есептелінеді. Ұлы Манаш тарих докторы, профессор, білім академигі, Қазақстан білім қайраткері, президиум мүшесі, халық депутаты. Беделді де, мақтауға тұратын азамат. Қостанай облысының, Мендіқара ауданының беделді азаматы болып саналады. 1947 жылы Мендіқара ауданының Ыбырай Алтынсарин атындағы педучилищесінде тарих факультетін тамамдайды. 1953 жылы КазМУ-ды тәмәмдайды. 1953-1958 ж.ж. арасында Қостанай мұғалімдер институтында аға мұғалім болып істейді. Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың көп еңбектері США, РЕСЕЙ, ҚЫТАЙ, БОЛГАРИЯ, ГЕРМАНИЯ, УКРАИНА, АРМЕНИЯ, МОЛДАВИЯ, ИРАН тілдеріне аударылған. Қозыбаев Манаш Қабашұлы тек қана Қостанай облысы, Мендіқара ауданыны ғана емес барлық Қазақстан Республикасына еңбегін тигізген. 1988жылы Институттың директоры болған, история пәнінен сабақ берген. 1991 жылы «Ақтаңдақтар ақиқаты» оқу құралы, 1992 жылы «Жауға шаптым ту байлап», 1994жылы «Тарих зердесі» деген еңбектері бар. Қозыбаев Манаш Қабашұлының ұлы бар есімі Қозыбаев Ильяс Манашұлы. Қозыбаев Ильяс Манашұлы 1957 Қостанай облысында туылған. Тарихшы, профессор. КазГУ институтында тарих факультетінде

оқып бітірді. 1992-1993жж Қазақстан Республикасының Министрі болды. Қазақстан тарих кітаптары 1992-1994жж Ильяс Манашұлы Қозыбаев авторы болған.

Қозыбаев Оразалы Абилұлы Қостанай облысы, Боровое кенті, Мендіқара ауданына көп еңбегін тигізген. Ол Мендіқара ауданының экономиканың дамуына, мәдениетіне көп көңіл бөлген. Қостанай оьлысының қадірлі қонағы, Мендіқараның Ыбырай Алтынсарин атындағы пед.училищесін бітіріп, Қостанайдың Институтына түскен. 1964 жылы техникумға түскен.

Қозыбаев Оразалы Абилович «Тындағы күндер» «Ардагер жазбалары» т.б. еңбектері болған. Оразалы Қозыбаев: Ленин орденімен награтталған, еңбек қызыл туы атағының екірет орденін алған.Дөненбаева Камшат Байгазинова Қостанай облысы, Боровое кенті, Мендіқара ауданының келні. К. Доненбаева әйгілі жазушы, білімгер, Қазақстан Республикасына көп еңбегі сіңген. Қазақстанның совхоз-техникумын 1980 жылы бітірген болатын. Мендіқара ауданында, Каменск-Уральский жұмыс істеген. Барлық жерде өз белсендігін танытқан.

Қорытынды.

Бұл жұмыстың мақсаты – туған жерім, Меңдіқара ауданы, оның сұлу табиғаты, мөлдір сулы терең көлдері, жасыл алқалы орманы, әсем ғимараттары – бәрі де тарихи маңызы бар мен үшін баға жетпес дүниелер. Сондықтан ғылыми жұмысымның нысанасы ретінде алып отырмын. Меңдіқара аудынына қарасты жер-су, елді мекендердің топонимикалық атауларының шығу тарихын зерттеу, оны білу – менің азаматтық борышым деп есептеймін. Топонимикалық атаулардың тарихи негізі – сонау 20 ғасырдан бастау алады. 20 ғасыр даму ғасыры болды. Десек те, 21 ғасыр жаһандануға бет бұрған прогресс заманы, сол себепті, елімнің, жерімнің тарихын білу, оны жас ұрпаққа жеткізу – менің парызым.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Алтын дала. 2006.

2. Құл-Мұхамед Мұхтар «Жерімнің аты – елімнің хаты». 2006.

3. Нұрмағанбетов Ә. «Жер-су аты – тарихтың хаты».- «Балауса» 1994, 4.51,60 б.