Ересек адамдардың үйлесімді тамақтану формуласы

Тағамдық заттарға - ақуыздар, майлар, көмірсулар, витаминдер және минералды заттар жатады.

Ақуыздар ауыстыруға болмайтын тағамдық заттар қатарына жатады. Олар ағзаның өсуіне, өмір сүруіне, жетілуіне әсерін тигізеді. Ақуыздар ағзада жасушалар мен ұлпалардың, гармондар мен ферменттердің түзілуіне қатысады, құрылыс (пластикалық) материалы ретінде, зат алмасу процесінің дұрыс жүруіне, әсіресе витаминдер мен минералды заттардың алмасуына, тұздардың алмасу реакциясында өте қажетті зат болып табылады және ол процестердің дұрыс жүруіне әсерін тигізеді. Ақуыздар ағзада энергетикалық тепе-теңдіктің қалыпты жағдайда болуына қатысады. Әсіресе ағзада өте көп энергия жұмсалған кезде немесе тағамның құрамында көмірсулар мен майлар жеткіліксіз болған жағдайда, ақуыздар арқылы жұмсалған энергияның 11-13% - ы толықтырылады.

Майлар

Олардың тамақтанудағы маңызы

Майлар – адам ағзасында энергетикалық және пластикалық рөл атқарады және жасушалардың құрамына кіреді. Ағзада жасушалардың құрамына кіріп, жасушаның құрылымдық бөлігі болып табылады. Майлар энергия көзі болып табылады және барлық басқа тағамдық заттарға қарағанда энергияны көп береді. 1 гр май ыдырағанда 9 килокалория энергия бөлінсе, 1 гр көмірсу және 1 гр ақуыз ыдырағанда 4 килокалория энергия бөлінеді. Майлар ағзадағы көптеген витаминдерге жақсы еріткіш, биологиялық белсенді заттардың көзі болып табылады. Майлар ұлпалардың құрылуына қатысады және жасушалардың протоплазмасының құрамына кіреді. Протоплазмалық майлар тағамдық заттардың сіңуіне әсерін тигізеді. Майлар биологиялық белсенді заттарды құру арқылы ферменттердің белсенділігін реттейді. Майлардың негізгі бөлігін май қышқылдары құрайды. Майдың қасиеті оның құрамындағы май қышқылдарына байланысты. Майлардың ең негізгі қасиеттерін анықтайтын май қышқылдары екі түрге бөлінеді: қаныққан және қанықпаған май қышқылдары.

Қанықпаған май қышқылдарының құрамында қос қанықпаған байланыстар болады, ал олар майлардың биологиялық белсенділігі мен тез тотығуына әсер етеді. Көп тараған түрлеріне олеин қышқылы, линоль қышқылы, линолен және арахидон май қышқылдары жатады, бұлар жасушалар мембранасындағы зат алмасу процесін реттеуде өте үлкен рөл атқарады және митохондрияда энергияның пайда болуына әсер етеді. Көпқанықпаған май қышқылдары (бұл қышқылдарда бірнеше бос байланыстар бар) ағзада түзілмейді, олар ағзаға тек қана тамақпен түсіп отырады, бірақ бір май қышқылдары екінші бір май қышқылдарына айналуы мүмкін, мысалы, линоль қышқылы арахидон қышқылына айналады. Көпқанықпаған май қышқылдарына деген қажеттілік адамның тағамының құрамындағы өсімдік майының 25-30 грамымен түседі. Тағам рационындағы қанықпаған май қышқылдарының жетіспеушілігі адамның терісінде өзгерістер тудырады: (құрғақтану, қабыршақтану, экземалар, гиперкератоз), ультракүлгін сәулелерін қабылдауы күшейеді, қан тамырларының өткізгіштігі артады, жүрек еттерінің жиырылу қабілетіне әсер етеді.

Көпқанықпаған май қышқылдарына деген қажеттілік ересек адамға

5-7 гр, ал балаларға 3-4 гр. Бұл май қышқылына деген қажеттілікті қанағаттандыру үшін күніне 25-30 гр күнбағыс майын қолданса жеткілікті. Фосфатидтерге деген физиологиялық қажеттілік рационалды тамақтанғанда бір тәулікте 6-7 гр. Фосфатидтердің негізгі көзі көптеген азық-түліктер болып табылады: өсімдік майлары (әсіресе тазартылмаған), жұмыртқа, сары май, ірімшік және т.б.

Көмірсулар және олардың тамақтанудағы маңызы

Көмірсулар тағамдық рационның негізгі бөлігі болып табылады. Көмірсулардың физиологиялық маңызы негізінен оның энергетикалық қасиетіне байланысты анықталады. 1 гр көмірсудан 4 килокалория энергия бөлініп шығады. Ауыр дене еңбегі кезінде көмірсуға деген қажеттілік артады.

Көмірсулар жасушалардың биологиялық түзілуінде пластикалық материал ретінде қолданылады (көптеген ұлпалар мен жасушалардың құрамдас бөлігі болып табылады).

Мысалы: глюкоза үнемі қанның құрамында болады, гликоген – бауырда және бұлшық еттер құрамында кездеседі, галактоза мидың майларының құрамына кіреді, лактоза - әйелдердің сүтінің құрамына кіреді.

Ағзада көмірсулардың қоры өте аз көлемде, сондықтан оның артық мөлшері де ағзада аз болады. Ағзаның көмірсуға деген қажеттілігін қанағаттандыру үшін көмірсулар тағамдармен үздіксіз түсіп тұру керек. Көмірсулар май алмасу процесімен тығыз байланысты. Егер адам көп жұмыс істемесе, онда ағзаға түскен көмірсулардың артық мөлшері майға айналады.

Табиғи тағамдардың құрамында көмірсулар моносахаридтер, дисахаридтер және полисахаридтер түрінде кездеседі.

Құрылысына, ерігіштігіне, ағзаға сіңуіне, гликогеннің пайда болуына әсер етуіне байланысты тамақ тағамдарында кездесетін көмірсулар былай бөлінеді:

Жай көмірсулар:

Моносахаридтер:глюкоза, фруктоза, галактоза

Күрделі көмірсулар:

Полисахаридтер: крахмал, гликоген, пектинді заттар, клетчатка

Дисахаридтер:сахароза, лактоза, мальтоза.

Жай көмірсулар - олардың бәрі ағзада жақсы ериді, жақсы сіңеді, ағзада гликогеннің пайда болуында қолданылады.

Моносахаридтердің ішінде ең көп тарағаны – глюкоза.

Г л ю к о з а - жеміс- жидектердің құрамында көп кездеседі және ағзада дисахаридтер мен крахмалдың ыдырауынан пайда болады.

Глюкоза ағзада гликогеннің тез және оңай пайда болуы үшін қолданылады, мидың ұлпаларының қоректенуіне, бұлшық еттердің қоректенуіне, оның ішінде жүрек етінің, қанның құрамында канттың нормада болуына және бауырда гликогеннің қорының жиналуына әсерін тигізеді. Глюкоза мына заттардың құрамында көп кездеседі: жеміс- жидектер, бал.

Ф р у к т о з а – қасиеттері глюкозанікіндей, бірақ фруктоза ішекте жай сіңеді, қанға түскеннен соң, қанның ағымынан тез шығады. Фруктозаның

70-80 % -ы бауырда болады да, қанның құрамында канттың көбеюіне себеп болмайды. Бауырда фруктоза оңай гликогенге айналады. Барлық қанттардың ішіндегі ең тәттісі. Жасы келгендер мен кәрі кісілерге және ой еңбегімен айналысатын кісілерге ұсынылады. Фруктоза май алмасу процесі бұзылған адамдар үшін ең жақсы қант болып табылады, өйткені ағзада оның аз мөлшері ғана майға айналады. Мына тағамдар құрамында көп кездеседі: бал, құрма, жүзім, алма, алмұрт, қарбыз және т.б. азық- түліктерде.

Г а л а к т о з а – бос күйінде тағамдар құрамында кездеспейді. Галактоза негізгі көмірсу лактоза (сүт қанты) ыдырағанда пайда болады.

Дисахаридтерге – сахароза, лактоза, мальтоза жатады. Адамдар тамақтанғанда кең қолданатын дисахарид - сахароза. Ол өзінің жоғары дәмдік қасиетімен ерекшелінеді.

С а х а р о з а н ы ң бірқатар теріс қасиеті де бар. Оны көп мөлшерде қолдану адамның тәуліктік рационының калориясын көбейтеді. Бұл әсіресе кәрі кісілерге және жасы келген кісілерге, жеңіл жұмыспен айналысатын, яғни энергия көп жұмсамайтын адамдарға теріс әсерін тигізеді. Өйткені оның артық мөлшері ағзада майға айналады. Мына тағамдар сахароза көзі болып саналады: қант қызылшасы, қант құрағы. Қант қызылшасы құрамындағы сахароза мөлшері 14-18%, ал қант құрағында 10-15%. Сахарозаның табиғи көзі болып бақша өнімдері, банан, шабдалы, өрік, сәбіз, қара өрік саналады.

Л а к т о з а – немесе оны сүт қанты дейді. Ол сүттің құрамында кездеседі, тәттілігі басқа қанттарға қарағанда төмен. Лактозаның гидролизі ішекте өте жай жүретіндіктен, ішектегі ашу процесін төмендетеді. Ішекте сүтқышқыл бактерияларының дамуына әсер етіп, шіріткіш бактериялардың дамуын тежейді. Лактозаны әсіресе жасы үлкен адамдар мен жас балалардың тағамының құрамына қолданған жөн. Бірақ кейбір адамдардың ішегінде лактозаны ыдырататын ферменттердің болмауынан ағзаның лактозаны қабылдамауы мүмкін. Ағзадағы майдың түзілуіне лактозаның қолданылуы өте төмен. Жануарлар сүтінде лактозаның мөлшері 4-6 % -ды құрайды.

М а л ь т о з а немесе "өнген дән жармасының қанты " деп аталады. Табиғи тағамдар құрамында өте аз мөлшерде кездеседі. Кейбір тағамдарда құрамында мальтозаның құрамын жасанды жолмен көтереді, мысалы арпаны өндіру арқылы. Өнген дән жармасы спиртке ашытқы ретінде сыра өндірісінде қолданылады.

К р а х м а л - негізгі тағамдық маңызы бар көмірсу. Тағамдар арқылы ағзаға түсетін барлық көмірсулардың 80% - ын крахмал құрайды. Картоптың, бұршақ тұқымдастардың, дәнді дақылдардың тағамдық маңызын крахмалдың көптігімен байланыстырады. Крахмалдың екі фракциясы болады - амилоза және амилопектин, олардың қасиеттері әр түрлі. Крахмал қантқа қарағанда өте жай сіңеді, сондықтан да гипергликемия болмайды.

Г л и к о г е н – бауырда көп болады. Ағзада бұлшық еттердің қорегіне қолданылып, органдар мен жүйелерге энергетикалық материал болып табылады.

П е к т и н д і з а т т а р ғ а - пектиндер және протопектиндер жатады. Пектин өзінің жақсы ерігіштігімен ерекшеленеді. Ол жасушалар нәрінің құрамына кіреді. Оның желімтектік қасиеті болғандықтан ол мармелад, джем және пастила дайындағанда қолданылады. Пектин алманың, апельсиннің, шабдалының, өріктің, қара өріктің, сәбіздің, алмұрттың, қызылшаның құрамында өте көп. Пектинді заттардың әсерінен адам ішегіндегі шіріткіш бактиялар жойылады. Сондықтан да асқазан – ішек ауруларын емдеуде өсімдік диеталары көп қолданылады, мысалы алма және сәбіз диетасы. Протопектин жасуша қабырғаларының құрамына кіреді, ерімейтін зат, піспеген жеміс-жидектің қатты болуы оның құрамында протопектиннің өте көп болуынан. Ал жеміс піскенде немесе оны қайнатқанда протопектин ыдырайды.

К л е т ч а т к а - өсімдіктен алынатын өнімдермен адам ағзасына түсіп отырады. Ас қорыту процесі кезінде клетчатка ішектің қабырғаларын тітіркендіреді де, ішектің жиырылуына себеп болады, ал ол ішектегі тағамдардың жақсы жылжуына әсер етеді. Адамның ішегінде клетчатканы ыдырататын ферменттердің бөлінбеуінен, тек ішек микрофлорасының ферментті өте аз бөлуінен клетчатка ағзаға жай сіңеді, сол себептен энергия көзі болып табылмайды. Тағам құрамында клетчатканың аз болуы ішектің жұмысын солғындатып, іштің қатуына әкеледі, содан соң ағзаға ақуыздардың ыдырауынан пайда болған улы заттармен уланады.

Клетчатка ағзадағы артық холестериннің шығуын қамтамасыз етеді. Клетчатка бұршақ тұқымдастар, жеміс - жидектер, көкөністер, ірі ұнтақталған нан құрамында көп болады.

Қазіргі кездегі зерттеулер көрсеткендей минералды элементтер ағзада өте маңызды рөл атқарады. Олардың биологиялық әсерінің жаңа жақтары анықталған, ол өздерінше бөлек үлкен топ, биологиялық белсенді заттарды - биомикроэлементтерді ашуға септігін тигізді. Минералды заттар тағам құрамының негізгі маңызды бөлігі болып табылатындықтан, оны зерттеу әр түрлі эндемиялық аурулардың: эндемиялық зоб, флюороз, кариестің, стронцилы мешелдің алдын алу және оны жоюмен тығыз байланысты.

Минералды элементтердің физиологиялық маңызы: ферменттік жүйенің құрамына және олардың жұмысына, ағзаның ң тканьдерін түзуге, әсіресе сүйек тканьдерін түзуге, пластикалық процеске, ағзаның қышқылдық – негіздік жағдайын тұрақты ұстауға, қанның құрамында тұздың нормада болуына, ағзадағы су және тұз алмасу процесінің нормада жүруіне әсерін тигізеді.

Тағамдардың құрамында 60- тан астам әр түрлі химиялық элементтер кездеседі. Олардың кейбіреулері ағза тканьдерінде көп мөлшерде кездеседі: кальций, магний, фосфор, натрий, калий, хлор – бұларды «макроэлементтер» - деп атайды, ал кейбіреулері аз мөлшерде кездеседі: темір, йод, фтор, хром, кобальт, марганец, молибден және т.б. бұларды «микроэлементтер» немесе «биомикроэлементтер» - деп атайды.

К а л ь ц и й ең кең тараңған минералды элемент. Адам ағзасында –1500 грамм мөлшерінде кездеседі. Кальцийдің 99% -ы сүйек құрамында кездеседі, ол сүйекке ерекше қаттылық қасиет береді.

Кальций қанның тұрақты бөлігі болып табылады, ядроның, жасуша протоплазмасының құрамына кіреді, жүрек бұлшық еттерінің жиырылу қызметін реттейді, қанның қоюлану процесіне қатысады. Кальций ағзаға нашар сіңеді. Егер кальций ағзаға ақуызбен немесе лактозамен бірге түссе жақсы сіңеді. Сондықтан сүт және сүт қышқыл тағамдарының құрамындағы кальций ағзаға жақсы сіңеді. Тағам рационының құрамында фосфор, калий, магний, май көп болған жағдайда кальцийдің сіңімділігі төмендейді. Тағамдардың рационының құрамында кальций, фосфор, магнийдің оңтайлы қатынасы мынадай болуы керек: 1 : 1,5 : 0,7. Сүт және сүт тағамдары кальций көзі болып саналады. 0,5 литр сүт немесе 100 гр сыр ересек адамның тәуліктік кальцийге деген қажеттілігін қанағаттандырады. Жеміс-жидектер мен көкөністердің құрамында кальций өте аз мөлшерде кездеседі, бірақ олардың құрамындағы фосфор мен магнийдың кальциймен ара қатынасы қолайлы болу себебінен құрамындағы кальций ағзаға жақсы сіңеді. Ересек адамның кальцийге деген қажеттілігі 800 мг, аяғы ауыр келіншектер және бала емізетін әйелдер үшін кальцийге деген қажеттілік тәулігіне 1500 мг-ға дейін артады. Ал мектеп жасындағы балалар, жасына қарай тәулігіне 1100-1200 мг кальций қабылдауы қажет.

М а г н и й өсімдік және жануарлар тағамдарының құрамында көптеп кездеседі. Ағзада магний мен фосфордың алмасуы бір - бірімен тығыз байланысты. Егер ағзадан фосфор көп мөлшерде шығарылса, магний де организмнен көптеп шығарылады. Магний ішекте жақсы сіңу үшін өт қышқылы қажет. Магний көмірсу және фосфор алмасу процесіне әсерін тигізеді. Магнийдің антиспастикалық және қан тамырларын кеңейтетін қасиеті бар. Ішектің жиырылуына және өттің жақсы бөлінуіне әсерін тигізеді, жүйке жүйесінің қозуын тежейді. Ағзаға магний жеткіліксіз мөлшерде түскенде, артерия қабырғаларында, жүректе және бұлшық ет құрамында кальций мөлшері көбейіп, қан тамырларының созылғыштық қасиеті төмендейді. Сондықтан қан қысымы жоғары адамдарға құрамында магнийі көп диета ұсынылады. Магний ағзаға жеткіліксіз мөлшерде түскен кезде бүйректе нефротикалық көріністер және дегенеративтік өзгерістер болады. Магний көзі болып мына тағамдар саналады: жармалар, бұршақ, фасоль. Жануарлар тағамдарының құрамында магний өте аз мөлшерде кездеседі.

Ересек адам тәулігіне – 400 мг, ал балалар жасына байланысты тәулігіне 250-350 мг магний қабылдауы керек.

Н а т р и й жасушадан тыс және тканьаралық алмасуға қатысады, қышқылдық негізгі тепе - теңдіктің және осматикалық қысымның сақталуына әсер етеді. Натрий бүйрек арқылы мочевинаның бөлінуіне, асқазанда тұз қышқылының түзілуіне қатысады. Натрий иондары су алмасуға қатысады, ағзада тканьдердің коллоидты ісінуіне, байланысқан судың тұрақтауына әсерін тигізеді. Натрий калийдің антогонисі болып саналады. Хлормен бірге натрий қан плазмасының және ұлпасының тұрақты құрамы болады. Тағамдардың құрамында натрий көлемі аз. Натрий ағзаға ас тұзы арқылы түседі.

Ересек адам тәулігіне 4-6 гр натрий қолдануы керек, яғни ол натрий хлоридінің 10-15 гр - на сай. Ауыр жұмыс істеген кезде, тер көп бөлінген кезде, құсқанда және іш өткенде, калийге бай өсімдік тағамдарын қолдаланғанда натрийге деген тәуліктік қажеттілік артады. Адам ісінген кезде, бүйрегі ауырған кезде, қан айналымы бұзылған кезде натрийді қолдану шектеледі.

К а л и й д і ң адам өміріндегі маңызы, ол ағзадан судың шығуын күшейтеді. Калий жасуша ішілік алмасуда, ағзада буферлі жүйе түзуге (бикарбонатты, фосфатты) үлкен рөл атқарады. Сонымен қатар орта реакциясының өзгеруін тежеп, оның тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Калий иондары ацетилхолиннің құрылуында және бұлшық еттерге жүйкелік қозуды өткізу процесінде үлкен рөл атқарады. Құрамында калийдің көп мөлшері бар және натрийдің аз мөлшері бар диета жүрек жұмысының жетіспеушілігінде және ағзадан су нашар шығарылған кезде ұсынылады.

Калий өсімдік және жануарлар тағамының құрамында көптеп кездеседі. Калийдің көп мөлшері кептірілген жемістер құрамында кездеседі, кептірілген шабдалының 100 грамында калий - 2043 мг, ал кептірілген өрікте -1717, кептірілген шиеде - 1280, қара өрік -864, мейізде -860 бар. Калийдің көп мөлшері картопта болады (100 грамында 568 мг). Калийге деген қажеттілік осы тағамдармен қамтамасыз етіледі. Ересек адамдар тәулігіне 3-5 грамм калий қолдану керек.

1. Үйлесімді тамақтану дегеніміз не?

2. Тамақтану тәртібі дегеніміз не?

3. Баланысты тамақтану дегеніміз не?

- оқушылардың білім деңгейін бағалау

- келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

12. Үйге тапсырма беру: 5 мин (6%)
10- тақырып

1. Сабақтың тақырыбы: Алиментарлық аурулар және олардың алдын алу шаралары.

2. Сағат саны:2 сағат

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты:

- оқыту: оқушыларға алиментарлық аурулардың алдын алу шараларымен таныстыру, оқыту және үйрету.

- тәрбиелік: берілген тапсырмаларды дұрыс және сауатты орындау

- дамыту: оқытудың жаңа дағдыларын және тәсілдерін дамыту.

5. Оқыту әдісі: тақырыпты түсіндіру және сұрау

6. Материалды-техникалық жабдықталуы:

- техникалық құралдар: интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы

- көрнекі және дидактикалық құралдар: плакат, кеспе, тест тапсырмалары

- оқыту орыны: оқу бөлмесі

7. Әдебиеттер:

1. У.И. Кенесариев, Р.М.Балмахаева, Ж.Д. Бекмагаметова, К.К. Тогузбаева, Н.Ж. Жакашов.<<Гигиена>> Алматы 2009

3. ҚР « Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы » туралы №361 заңы, 04.12.2002 ж.

3. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә.,Торгаутов Б.К., « Балалар мен жасөспірімдер

гигиенасы», Шымкент, 2000 ж.

4. Шарманов Т.Ш. - «Экономика здавоохранения и перспективы

государственной службы охраны здоровья в Казахстане», Алматы-Женева-

Вашингтон, 2000 ж.

5. Габович Р.Д.- « Гигиена», Мәскеу, « Медицина», 1990 ж.

6. Шарманов Т.Ш. – « От здорового образа жизни к долголетию без болезней»

7. Сералиева М.Ш., Илақбаева Ү.С. - « Тағам гигиенасы », Шымкент, 2009 ж.

8. Көшімбаева С.А. - « Ауыз судың сапасын нормалаудың гигиеналық

негіздері», Алматы, 2002 ж.

9. Неменко Б.А. - « Коммуналдық гигиена », Алматы, 2005 ж.

10. Момынов Т.А., Рақышев А. - Медициналық орысша – қазақша сөздік,

Алматы, 1999 ж.

11.Подунова Л.Г. - « Руководство к практическим занятиям по методам

санитарно- гигиенических исследваний » Москва, « Медицина» 1990

Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау

Сұрау арқылы білімін тексеру. 15 мин (16%)

Тамақтанумен байланысты ауруларды алиментарлық аурулар деп атайды. Дүние жүзілік денсаулық сақтау (ДДСҰ) үйымының жіктеуі бойынша олар:

I. Дұрыс тамақтанбаудан пайда болатын аурулар.

II. Жарамсыз тагамдарды қабылдаумен байланысты аурулар.

III.Ағзаның жеке ерекшеліктерімен байланысты аурулар (тұқым қуалайтын және жүре пайда болған ферментопатиялар, тағам аллергиялары) деп бөлінеді.

Дұрыс тамақтанбаудан пайда болатын ауруларды 4 топқа бөледі:

• Толық аштықпен және жалпы жеткіліксіз тамақтанумен байланысты аурулар - алиментарлық дистрофия.

• Тамақтанудың бірлі-жарым жеткіліксіздігімен байланысты аурулар - бір немесе бірнеше тағамдық заттардың салыстырмалы түрде немесе абсолюттік жеткіліксіздігімен байланысты.

• Артық тамақтанумен байланысты аурулар.

• Тағамдық азықтардың дүрыс балансталмағандыгына және тамақтану ре- жимінің сақталмауына байланысты аурулар.

Аштық кезінде немесе жалгіы жеткіліксіз тамақтану (тамаққа жарымау) кезінде алиментарлық дистрофия дамиды, бұл ауруға дене салмағын күрт жоғалту, барлық мүшелер мен жүйелердің қызметінің бұзылуы, "аштықтан ісіну", ағзаның қарсылық күшінің төмендеуі тән және өлімге әкеп соғуы мүмкін.

Тамақтанудың бірлі-жарым жетіспеушілігімен байланысты ауруларға жататындар:

• Ақуыз-энергня жетіспеушілігі (квашиоркор, алиментарлық маразм, анне- мия, кахексия, алиментарлық қортықтық).

• Дәрумендердің жетіспеушілігі - гипо- және адәрумендіктер (қырқұлақ, мешел, тауық соқырлыгы, бери-бери, пеллагра, т.б.)

• Минералдық заттардың жетіспеушілігі (эндемиялық жемсау, тісжегі, мешел т.б.)

• Майлардың жетіспеушілігі - "май жетіспеушілік" ауруы

• Көп қанықпаган май қышқылдарының (ПНЖК) жетіспеушілігі

Тамақ жетіспеушілігінен пайдаболатын аурулар тұрмысы нашар халықтардың арасында, әсіресе, дамып келе жатқан елдерде кеңінен таралған. Олардың негізгі себептері: тамаққа жарымау, рационда жануар текті ақуыздардың, майлардың жеткіліксіздігі, бірыңғай көмірсу түріндегі тағамдарды басым қабылдау, сондай-ақ, тағамдық заттардың сіңу үрдісінің бұзылуы. Бұл жағдайда тамақ жетіспеушілігінің клиникалық көріністері бірден пайда болмайды, біраз белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайда болады, себебі басында биохимиялық бейімделу механизмі өз қызметін атқарады.

Егер, рационның энергиялық құндылыгы энергия шыгынын жаппайтын болса, онда барлық тағамдық заттар, оның ішінде тағам ақуыздары да, агзаның өз тіндерінің ақуыздары да, энергиялық материал ретінде пайдага асады, бұл ақуыз-энергия жетіспеушілік ауруының дамуына әкеп соғады. Ақуыздар ұзақ уақыт жеткіліксіз болған кезде, агзаның өсуі мен дамуы баяулайды, дене массасы төмендейді, эндокринді бездердің, бауырдың, жүйке жүйесінің қызметі бүзылады, қан түзілу нашарлайды, иммундық үрдістер, фермент жүйелерінің қызметі бұзылады, ұрпақтарының денсаулығына қолайсыз әсерінің коріністері байқалады. Бұлармен қатар, А дәруменінің және В тобындағы дәрумендердің жетіспеушілігі жэне гипохромды анемия пайда болады.

АЭЖ клиникалық көріністері: кахексия, квашиоркор, маразм. Ақуыздардың жетіспеушілігіне балалар, әсіресе, емізулі кезінде және өмірінің бірінші жылдарында - 6 айдан 4 жасқа дейін - сезімтал келеді.

Квашиоркор "емшектен шығарылған бала" немесе басқа түсінікте - "қызыл бала" деген мағынада. Ауру ерте балалық кезеңде және емшектен шығарғаннан кейін 5 жасқа дейін байқалады. Ауруға ұйқышылдық, селқостық немесе қозғыштық, өсуі мен дамуының баяулауы, салмағыньгң азаюьг, терісі мен шашының түсі озгеруі, беті, аягы, шабы қьгзғьглтьгм тартуы, депигментация, шашының агаруы, ет тінінің атрофиясы, диспепсиялық құбылыс жэне тұрақты түрде іш өтуі, алдьгмен ішкі мүшелерінің ісуі және кейінірек - беті мен аяқ- қолының ісуі, бауьгрыньгң үлкеюі, атторексия тән. Ауыр жағдайларда ақыл-есі ауытқиды, жұқпалы және паразиттік аурулар қосылады.

Алиментарлыц маразм — атрофия, әбден жүдеу. Дене массасы әбден жү- дегенге дейін томендейді, терісі әжімденеді, жеңіл қатпарланады. Іші созылып немесе кеуіп тұрады, ішектің нұсқасы (жобасы) байқалады. Негізгі алмасуы томендейді, дененің температурасьт томендеу боладьт, жиірек іш қатады, кейде аштықтан диарея бол)'ы да мүмкін.

Тагамда майлар жоқ немесе жеткіліксіз болған кезде, "май жетіспеушілігі" деп аталатьгн ауру пайда болады. Бұл ауру дене массасының азаюьгмен, осуі жэне дамуыньгң баяулауымен, бауьгрдың, бүйректің, эндокриндік жэне жүйке жүйелерінің қызметінің бүзылуы, қылтамырлардың қабыргасының өткізгіштігі жоғарылауьг, репродуктивті қьтзметінің нашарлауы, терісінің экзема тэрізді зақымдануьг, қолайсыз факторлардың әсеріне ағзаның төзімділігінің төмендеуі арқылы білінеді.

Дәрумендердің жетіспеушілігі гипо- және адәрумендіктер нанда болуына әкеп соғады. Бұл жағдайда зат алмасуыньгң көп жақтарьт, кейбір мүшелер мен жүйелердің қызметі бұзылады (3 тақырып). Қырқұлақ, бери-бери, пеллагра деп аталатын, т.б. спецификальтқ аурулар пайда болады.

Минералды заттардьгң жетіспеушілігі рационда минералдьт заттарды агзаға түсіріп отыратын азықтардың болмауы немесе жеткіліксіздігі кезінде байқалуы мүмкін. Бүлардан басқа тағы да, белгілі бір аудандардың суында, топырағында олардьгң деңгейінің жеткіліксіз болуы салдарынан, бұл заттардың азьгқтьгң құрамында аз болуымен де байланысты болуьг мүмкін, яғни биогеохимиялық эндемия сипатында болады, мысалы, топырақта йодтьгң жетіспеушілігі кезінде эндемиялық зоб ауруы, фтордың жетіспеушілігі кезінде тісжегі, т.б. пайда болады.

Экономикасьт дамыған елдерде, сондай-ақ халықтың бай, өркендеген бөлігінің арасында артыц тамацтанудан туындайтын аурулар да бүгінгі күнгі - маңыздьг мәселе.

Оларға жататындар:

• ақуыздарды артық қабылдаумен байланысты;

• май-лнпондтарды артық қабылдаумен байланысты;

• минералды заттарды артық қабылдаумен байланысты (флюороз, кальциноз, несеп тас ауруы, т.б.);

• ағзада дәрумендердіц артықтүсуімен байланысты аурулар-гипердәрумен- діктер;

Көмірсуларды артық қабылдау ағзада көмірсулардың көбірек майға айналуына және семіздік дамуына, сондай-ақ бауырда, үйқы безінде, асқазан- ішек жолдарында, т.б. патологиялық бүзылыстар пайда болуына экеп соғады. Мысалы, жеңіл сіңетің комірсуларды (қант, кондитерлік заттарды) көп қабылдағанда, олар гипергликемия тудырады. Осының салдарынан үйқы безі көп инсулин өндіреді, ал бүл безге жүктеме ұзақ уақыт түскен кезде, сусамыр ауруы (қант диабеті) дамиды. Қанда көмірсулардың коп болуы, май түзуінен басқа, гиперхолестеринемиялық әсер береді, бұл атеросклероз дамуына қауіп- қатер факторы ретінде қаралуы мүмкін.

Рациондагы көмірсулар мөлшерінің өзгеруі тағамға тәбетін томендетеді, ас қорыту бездерінің сөл бөлуін нашарлатады. Тісжегі пайда болуына жэ- не оның одан әрі тез дамуына әкеп соғады. Тагамда көмірсулар, эсіресе, жасұныгы ете көп болса, оған асқорыту сөлдерінің сіңуі қиындайды. Соның нәтижесінде асқорыту үрдісі баяулап, ақуыздар мен майлардың қорытылуы нашарлайды, тамақтық заттардың сіңуі бұзылады. Бұл ақуыздардың, В_р В₂, В₃ дәрумендерінің, темір мен марганецтің салыстырмалы түрде жеткіліксіздігіне экеп соғуы мүмкін. Ішекте шіру үрдістері күшейеді, жасұнықты ыдырататын микробтардың газ түзуі нәтижесінде метеоризм дамиды.

Көм ірсулармен артық тамақтану балалардың да өсуі мен дамуын нашарлатады, иммунитетінің төмендеуіне әкеп соғады.

Тағамда акуыздардың артық болуы да ағзага теріс әсер етеді. Азот шлак- тарының едәуір мелшерде пайда болуы бауырға және бүйрекке түсетін ауырлықты ұлғайтады. Ақуыздардың кептігі ми қыртысының тым артық қозғыштығына әкеп согады, жүйке жэне жүйке-тамыр жүйелерінде қолайсыз реакциялар туындатады. Ішектің ақуызды тағамдармен шамадан артық толуы шіру үрдісін жүргізетін микрофлоралардың дамуына ықпал етеді, олардың әсерінен ақуыздардың улы ыдырау онімдері: фенол, индол, скатол, паракрезол, т.б. - пайда болады. Майларды артық қабылдау семіруге, толық тотықпаған өнімдердіңжиналуы нәтижесінде ацидоз дамуына, ақуыздармен көмірсулардың сіңуінің темендеуіне, адамның есуінің жэне жыныстық жетілуінің бұзылуына, ерте атеросклероз, гипертония ауруының, сусамырдың, өт тасы ауруының пайда бөлуына, қан түзілу үрдісінің нашарлауына, өмірінің қысқаруына экеп соғады

12. Жаңа тақырыпты бекіту 20 мин (22%)

1. Дұрыс тамақтанбаудан пайда болатын аурулар?

2. Тағамдық заттардың бірлі жарым жеткіліксіздігінен дамитын аурулар?

3. Майлардың жетіспеушілігінен туындайтын аурулар?

- оқушылардың білім деңгейін бағалау

- келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

12. Үйге тапсырма беру: 5 мин (6%)
11- тақырып

1. Сабақтың тақырыбы: Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы.

2. Сағат саны:2 сағат

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты:

- оқыту: оқушыларға балалар мен жасөспірімдердің ағзасына қоршаған ортаның тигізетін әсерімен, таныстыру.

- тәрбиелік: берілген тапсырмаларды дұрыс және сауатты орындау

- дамыту: оқытудың жаңа дағдыларын және тәсілдерін дамыту.

5. Оқыту әдісі: тақырыпты түсіндіру және сұрау

6. Материалды-техникалық жабдықталуы:

- техникалық құралдар: интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы

- көрнекі және дидактикалық құралдар: плакат, кеспе, тест тапсырмалары

- оқыту орыны: оқу бөлмесі

7. Әдебиеттер:

1. У.И. Кенесариев, Р.М.Балмахаева, Ж.Д. Бекмагаметова, К.К. Тогузбаева, Н.Ж. Жакашов.<<Гигиена>> Алматы 2009

3. ҚР « Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы » туралы №361 заңы, 04.12.2002 ж.

3. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә.,Торгаутов Б.К., « Балалар мен жасөспірімдер

гигиенасы», Шымкент, 2000 ж.

4. Шарманов Т.Ш. - «Экономика здавоохранения и перспективы

государственной службы охраны здоровья в Казахстане», Алматы-Женева-

Вашингтон, 2000 ж.

5. Габович Р.Д.- « Гигиена», Мәскеу, « Медицина», 1990 ж.

6. Шарманов Т.Ш. – « От здорового образа жизни к долголетию без болезней»

7. Сералиева М.Ш., Илақбаева Ү.С. - « Тағам гигиенасы », Шымкент, 2009 ж.

8. Көшімбаева С.А. - « Ауыз судың сапасын нормалаудың гигиеналық

негіздері», Алматы, 2002 ж.

9. Неменко Б.А. - « Коммуналдық гигиена », Алматы, 2005 ж.

10. Момынов Т.А., Рақышев А. - Медициналық орысша – қазақша сөздік,

Алматы, 1999 ж.

11.Подунова Л.Г. - « Руководство к практическим занятиям по методам

санитарно- гигиенических исследваний » Москва, « Медицина» 1990

Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау

Сұрау арқылы білімін тексеру. 15 мин (16%)

Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы – гигиена ғылымының бір саласы. Ол балалардың өсу кезіне, тәрбиеленуіне, өмір сүруіне қоршаған ортаның әсерін зерттеп, олардың денсаулығының жақсы болып, физикалық және рухани жағынан жақсы дамып, жетілуі үшін шаралар ұсынады.

Біздің елімізде жастардың денсаулығына, тәрбиесіне, білім алуына мемлекет тарапынан көп көңіл бөлінеді. Балаларға қызмет ететін нысандарға мыналар жатады: балабақшалар, жалпы білім беретін мектептер, мектеп - интернаттар, кәсіби - техникалық училищелер, балаларға арналған спорт мектептері, пионерлер үйі және т.б.
Балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайы және дене дамуы

Балалалық кезді шартты түрде үш негізгі кезеңге бөледі: туылғаннан 3 жасқа дейін – сәбилік кезең, екіншісі – мектепке дейінгі кезең 3 - 7 жас аралығында, мектеп кезеңі 7 - 18 жасқа дейін. Олардың арасындағы шекара шартты түрде болғандықтан, бір кезеңнен екінші кезеңге өту байқаусыз жүреді.

Бұл кезде маңызды гигиеналық шараларға баланы емшек сүтімен және қосымша (сүт асханасында дайындалған, балаларға сүт тағамдарын дайындайтын жерде дайындалған) тамақтармен қамтамасыз ету жатады.

Сәбилерді қоршаған ортаның теріс факторларынан және әр түрлі жұқпалы ауру қоздырғыштарынан қорғау керек. Бала жақсы өсіп, жетілуі үшін оны жүйелі тамақтандырып, жазғы күндері таза ауада, күннің көзінде көп серуендетіп, уақытылы ұйықтатып, ал күннің жылы кездерінде далада ұйықтатқан дұрыс.

Егер тұрғылықты жерде бұлтты күндер, жауынды күндер көп болатын болса, онда балада күн көзі жетіспеушілігі ауруы пайда болуы мүмкін, сондықтан ондай балалар профилактикалық мақсатта ультракүлгін сәулелерін қабылдағаны дұрыс. Егер сәбиге қосымша тамақ берілетін болса, берілетін тағамдардың және тағамды дайындайтын судың сапасы жақсы болу керек. Осы кезде баланы ауа және су процедураларын қолданып шынықтырған дұрыс және таза ауада ұйықтатқан өте пайдалы.

Өмірінің бірінші айының соңында сәбиге массаж жасау - баланы баптаудың негізгі элементтерінің бірі болып саналады, ол баланың даму процесіне жақсы әсер етеді. Ал 4 айлық кезінде массажға қоса гимнастика да жасату қажет. Бұл кезде сәбиге дифтерия мен туберкулезге қарсы иммунизация жасалу керек.

Сәбилер күніне 5- 6 сағат таза ауада болу керек. Тамақтануы толық құнды, яғни қолданылатын тағамдар әр түрлі болу керек. Сәбилерге екі жастан бастап күніне 4 рет тамақ қабылдау керек. Сәбилердің ферментативтік және моторлы функциясының нашар жетілуіне байланысты, балаларға берілетін тағамдардың сапасы жоғары және жақсылап майдаланған болу керек. Осыған байланысты біздің елімізде сәбилерге тағам дайындайтын жерлерде технологиялық процестің сақталуына және өндірістің санитарлық жағдайына қатаң қадағалау жүргізіледі.

Балалар мекемелерінде: жұқпалы аурудың алдын алуда топтық оқшаулау, бөлмелерде ауаны жиі желдету, санитарлық ережелердің орындалуы маңызды орын алады. Сонымен қатар иммунизация

(ревакцинациялау), сол жердің жұмысшылары және балалары арасында ауруды немесе бактериотасымалдаушыны уақытылы анықтап, оны жекешелеу. Осы жаста балаларды гигиеналық тәрбиеге үйрету де маңызды болып саналады.

Бұл жастағы балалардың омыртқа сүйектері майысқақ және тез өзгергіш. Бұл жастағы балалар жиі мойнын ішіне тартып жүреді, өйткені оларда бүгу бұлшық еттерінің тонусы жазу бұлшық еттерінің тонусына қарағанда күштірек болады. Егер бала партада дұрыс отырмаса, ондай балалардың омыртқа сүйегі тез қисаяды. Сондықтан мектепке дейінгі жастағы балаларды партада дұыс отыруға тәрбиелеу керек. Ол баланың жақсы тыныс алуына, қан айналымының жақсы болуына және кеуде қуысының жақсы дамуына әсер етеді.

Балалардың жүйке - бұлшық ет жүйесінің жақсы дамуына дене шынықтыру жаттығуларын жасау, оның ішінде әр түрлі қозғалатын ойындар ойнау жақсы әсер етеді. Бұл жастағы балаларға таза ауада көп серуендеу, таңертең гимнастика жасау, әр түрлі спорт түрімен айналысу гигиеналық көзқарастан өте бағалы болып саналады. Сәбилік кезеңге қарағанда мектеп алды кезеңде ағзада жылу алмасу процесі жақсы дамығандықтан денені шынықтыру процедураларын қарқынды қолдануға болады. Барлық дене шынықтыру процедураларын ашық аспан астында жүргізген өте пайдалы. Күннің жылы кездерінде далада ұйықтаған, су процедураларын кеңінен қолданған да пайдалы. Мектепке дейінгі балалар арасында жоғары тыныс алу жолдарының аурулары, жұқпалы аурулар және жарақаттар алдыңғы орын алады. Жұқпалы аурулардың алдын алу үшін олардың арасында ревакцинация және дегельминтизация жүргізу маңызды орын алады.

Мектеп жасындағы кезең. 6 - 7 жастағы баланың ми ұлпасының құрылысы үлкен адамдардікіндей болады. Ішкі тежеу процесі күшейеді, бала зейін қойып тыңдауды, көңіл аударуды үйренеді және тәртіпке көне бастайды. Қимыл үйлесілімділігі жақсарады, жүйке - бұлшық ет аппаратының және қол сүйектері жақсы дамығандықтан, оларға жазуды үйретуге болады. Омыртқа сүйегі және арқа бұлшық еттері жақсы жетіліп, ыңғайлы жиһазда 20-25 минутқа дейін тіке отыра алады. Жоғарыда айтылғандардың бәрі, жақсы дамып - жетілген 6-7 жасар баланы мектепте оқытуға болатындығын көрсетеді. Соңғы кездері оқушыларды 11 жылдық оқыту енгізілген, ал келешекте 12 жылдық оқыту енгізілмекші. Ол оқушыларда абстрактивті ойлану және шығармашылық қасиетін дамытуға бағытталған. Жаңа жоспармен оқыту оқушылардың ойлау қабілетінің қарқындылығына байланысты болады.

Бұл кезде оқу процесінің және мектеп жағдайының оқушылардың денсаулығына және физикалық жетілуіне теріс әсерін тигізбеуі үшін бірқатар шараларды орындау керек.

Оқушылар физикалық жағынан жақсы дамып – жетілу үшін таңертеңгі гимнастика ұйымдастыру, дене тәрбиесі сабақтарын өткізу, сабақ кезінде дене шынықтыру үзілістер жасау, спортпен шұғылдану, әр түрлі саяхаттар ұйымдастыру қажет. Дене қуысы жақсы жетілу үшін және омыртқа сүйектері түзу болу үшін әр түрлі көп қимылдайтын ойындар ойнату, волейбол, тыныс алуды жақсартатын гимнастикалар, коньки тебу, суда малту, теннис және шаңғымен жүру өте пайдалы.

6-12 жас арасындағы балаларда сүт тістері түсіп, тұрақты тістер шығады. Осы кезде балалардың ауыз қуысының жағдайын тіс дәрігерінің тексеруі тіс кариесінің алдын алуда (фторпрофилактика, ауыз қуысын баптау, тәттіні көп жеуге тыйым салу және т.б.) ерекше қажет.

Мектеп жасындағы балалардың дамуының маңызды сатысының бірі – ол жыныстық жетілу кезеңі. Қыздарда ол 10-11 жастан, ал ер балаларда 12-13 жастан басталады. Бұл кезеңде балаларда жыныстық және басқа да эндокриндік бездердің қарқынды дамып, гормондар зат алмасу процестеріне және қаңқаның сүйектерінің жетілуіне әсер етеді. Орталық жүйке жүйесінің қозуы артады, ал психикасы эмоционалды процестің тұрақсыздығымен ерекшеленеді – балалардың мінезі тұйық, көп сөйлемейтін, тез өкпелегіш және болмашы нәрсеге ашуланатын болады.

Жүрек - қантамыр жүйесінің жетілуі салмағының жетілуінен қалып қояды. Бұл анатомиялық ерекшелік және жүректің жоғары қозғыштығы жүрек – қан тамыр жүйесінде функционалды өзгерістер туындатып, жұмыс қабілетін нашарлатуы мүмкін. Жүректің жоғары қозғыштығы қоршаған ортаның теріс әсерінен (психикалық жарақат, жоғары жүктемелер) балаларда невроз ауруын туындатуы мүмкін.

Жасөспірімдердің жүйке - психикалық жүйесінің ерекшелігіне байланысты мұғалімдер және ата - аналар оларға ерекше көңіл аударып, олармен жайбарақат жағдайда сөйлесу керек.

Жоғары сынып оқушыларында жүйке - психикалық жүйесіне жүктеме көбейіп, көру қабілетіне күш түседі. Күн режимін дұрыс құру оқушыларды зорығудан қорғайды. Таза ауада көп болып, дене шынықтыруға, ырғақты гимнастикаларға жеткілікті уақыт бөлу керек. Көру қабілетін қорғау шаралары тек мектепте ғана емес, үйде де орындалу керек.

Қыздарда 12-13 жасында менструалдық цикл басталады. Бұл кезде олар дене шынықтыру сабақтарынан босатылады.
Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын зерттеу

Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығы мен физикалық жетілуін қадағалау үшін оларға жылда медициналық тексеру жүргізіледі. Тексеру кезінде денсаулық жағдайына баға беру үшін қарапайым клиникалық әдістер (антропометриялық және физиометриялық ) қолданылады.

Антропометриялық әдіс кезінде баланың денесінің параметрлерін өлшейді: бойын, салмағын, дене қуысының шеңберін, өкпенің өмірлік сыйымдылығын, арқаның және қолдың бұлшық еттерінің күшін, жетілу сатысын және әр түрлі аномалияларды, мысалы, омыртқаның қисаюы және түйетабандылықтың ерте белгілерін анықтайды. Ал физиометриялық әдіс кезінде кейбір функционалды пробалар жасап, жүрек - қан тамыр жүйесіне және басқа да жүйелердің жұмысына баға береді. Антропометриялық және физиометриялық көрсеткіштердің қорытындылары бойынша баланың физикалық жетілуіне объективті баға береді.

Белгілі бір балалар мекемесінде ( 150 адамнан кем емес жерде ) антропометриялық өлшеу жүргізіп, әр жас және жыныс үшін бойдың, салмақтың және басқа да көрсеткіштердің орташа мөлшерін анықтап, олардың физикалық жетілуіне баға береді. Ол көрсеткішті сол аймақтың орташа көрсеткіштерімен салыстырады. Әр баланы медициналық тексеруден кейін төмендегі топтардың біреуіне жатқызады:

1 - топ – сау балалар;

2 - топ – сау балалар, бірақ аурудан кейін функционалды өзгерістері бар, жедел аурулармен жиі ауыратын, көру қабілеті орташа дәрежеде бұзылған балалар;

3 - топ – созылмалы аурулармен ауыратын, физикалық жетіспеушіліктері бар, бірақ оқуға, өмір сүруге және еңбек етуге бейімделген балалар;

4 - топ – созылмалы аурулармен ауыратын, субкомпенсациялық жағдайда, өмір сүру және еңбек етуге бейімділігі жоқ балалар;

5 - топ - декомпенсация, яғни ағза қызметінің бұзылуы анықталған ауру балалар, 1 - және 2 - топтағы мүгедектер.

Балалардың денсаулықтарын жақсарту бойынша әр топқа жеке - жеке профилактикалық, емдік, сауықтыру жұмыстары және денсаулықты нығайту бойынша шаралар жоспары дайындалады.

Соңғы 100 жылдықта балалардың өсу және даму процесі жылдамырақ жүре бастады. Мұны акселерация деп атайды. Ол бір жағынан жақсы болса, балалардың жасына байланысты қимылдау мүмкіншілігі артады, екінші жағынан олардың арасында көру қабілетінің нашарлауы (миопия), жасөспірімдер гипертензиясы ауруы көбейіп отырғандығын көрсетеді. Осыған байланысты акселерация гигиеналық қамтамасыз ету бойынша бірсыпыра өзекті мәселелерді алға қойды.
Балалар мен жасөспірімдердің күн тәртібі мен оқу тәрбие үрдістерінің гигиеналық негіздері

Балалардың күн тәртібінің негізгі элементіне мыналар жатады:

• 
  тамақ қабылдау;
  
• 
  денесін және терісін таза ұстау үшін жүргізілетін шаралар;
  
• 
  таза ауада болу;
  
• 
  әр түрлі ойындар және дене шынықтыру түрлерімен айналысу;
  
• 
  ұйқы ( күндізгі және түнгі);
  
• 
  оқу үрдістері ( мектепте және балабақашаларда);
  
• 
  үй жұмысын орындау;
  
• 
  қоғамдық жұмыстарға және үйдегі жұмыстарға белсенді араласу;
  
• 
  үйірмелерге қатысу.
  

Күн тәртібінің әр элементін орындау реті және ұзақтығы әр баланың жас ерекшелігіне, физикалық және жүйке - психикалық жүйесінің дамуына байланысты болады.

Дұрыс құрастырылған күн тіртібі баланың жұмыс қабілетін жоғарылатады, көңіл - күйінің жақсы болуына, денсаулығын нығайтуға, білім және тәрбие алуға жақсы жағдай жасайды. Күн тәртібі дұрыс құрылмаған жағдайда балаларда шаршау туындап, бала өзін нашар сезінеді, көңіл - күйі нашарлап, кейбір кездерде ағзада соматикалық жүйке - психикалық аурулар туындауы да мүмкін.

Мектепке дейінгі балалардың күн тәртібі

Түнгі ұйқы 10 сағатқа жуық болуы керек, ал күндізгі ұйқы 2 сағат, ал жоғары топтарда 90 минут болу керек. Кіші топтарда (3-4 жастағы балалар) сурет, қол еңбегі, ән - күй, гимнастика сабақтарының ұзақтығы 10-15 минуттан көп емес, орта топтарда (4-5 жастағы балалар) сабақ ұзақтығы 15-20 минуттан болу керек.

Дайындық топтарында (6 - 7 жастағы балалар) екі сабақты қатар 30 минуттан өткізуге болады. Бұл топта жазуды, оңай математикалық есептер шығаруды үйретеді. Балалар күніне 4 рет тамақ қабылдау керек. Әр тамақ ішу арасындағы үзіліс 3 - 3,5 сағат болу керек. Мүмкіндігінше тәуліктік калория әр тамақ қабылдауға біркелкі бөлінгені дұрыс. Таза ауада кемінде 5 сағат уақыт болу керек.

Мектеп жасындағы балалар үшін күн тәртібінің маңызды элементіне -оқу жатады, оқуға байланысты басқа режимдік кезеңдер анықталады. Оқу режимін құрастырған кезде оқушының жасы есепке алынады. Жасына байланысты мектептегі оқу жүктемесі, үйге берілетін тапсырмалар көлемі жайлап артады да, ұйқыға берілетін уақыт, таза ауада жүретін уақыт және тамақ қабылдау уақыты азаяды. Күн тәртібін жоспарлаған кезде баланың биологиялық ырғағы міндетті түрде ескерілу керек. Күні бойы балаларда жұмыс қабілеті екі рет жоғары деңгейде болады: 8 бен 12 және 16 мен 18 сағаттар арасында.

Мектепте оқу уақыты 8.30 - 9.00 - де басталады. Сабақ уақытының ұзақтығы 45 минут, ал 1 сыныптарда сабақ ұзақтығы 30-35 минут болу керек. Сабақ кезінде оймен атқаратын жұмыстар болса, балалар қатты шаршауы мүмкін және статикалық жұмыс, яғни үнемі отыратындықтан бұлшық еттері де ауыруы мүмкін. Шаршаудың екі түрі де төменгі сынып оқушыларында сабақ басталғаннан кейін 20-25 минуттан кейін пайда болады. Шаршағанның белгілеріне мыналар жатады: балалардың жыбырлап кетуі және сабаққа деген қызығушылықтың төмендеуі. Сондықтан сабақтың екінші жартысында сабақ түрін ауыстыру, мысалы, жазуды дауыстап оқумен алмастыру. Осы кезде дене шынықтыру үзілістерін жасаған да пайдалы.

Оқытушылардың педагогикалық және гигиеналық шараларды қолдануына қарамастан, соңғы тоқсанда оқушылардың жұмыс қабілеті төмендей бастайды.

Оқушылардың жұмыс қабілетін қалпына келтіру үшін және сыныптарды желдету үшін сабақ араларында қысқа және үлкен үзілістер қарастырылады. Қысқа үзілістер – 10 минуттан, ал үлкен үзілістер – 30 минуттан. Егер балалар үзілісті таза ауада жүгіріп, ойнап өткізсе, ол жақсы әсер береді.

Мектепте берілетін таңғы ас тәуліктік рационның калориясының 15 % - ын құрау керек. Ыстық таңғы ас дайындайтын асханасы жоқ мектептерде балаларға бір стақан ыстық сүт пен бутерброд берілу керек.

Сабақ арасындағы үзілістерге қарамастан оқушыларда оқу уақыты кезінде шаршау пайда болады. Жоғары сынып оқушыларында жұмыс қабілеті 2-3- сабақтарда ең жоғарғы деңгейге жетеді, ал 4 - сабақта үлкен үзілістен кейін және 1,5,6 - сабақтарда жұмыс қабілеті ең төменгі деңгейге жетеді. Төменгі сынып оқушыларында шаршау 4 - сабақта айқын көрінеді. Сондықтан төменгі сынып оқушылары үшін күнде сабақ 4 –ден артық болмау керек. Ал жоғары сыныптар үшін ол 5, 6 сабақтан көп болмау керек.

Арнайы жүргізілген зерттеудің қорытындысы бойынша оқушының апта ішінде де жұмыс қабілетінің деңгейі біркелкі емес. Демалыстан кейін дүйсенбі күні жұмыс қабілеті орташа деңгейде болады. Ал сейсенбі және сәрсенбі күндері ол ең жоғары деңгейге жетеді. Бейсенбі және жұма күндері дүйсенбі күнге қарағанда төменірек болады. Сенбі күні ең төменгі деңгейге жетеді.

Апта бойы және күні бойы оқушылардың жұмыс қабілеттілігінің өзгеруін сабақ кестесін құрастырғанда ескерген маңызды болып саналады.

Сабақ кезінде көрнекі құралдар, оқытудың техникалық құралдарын қолдану, сабақты эмоционалды түрде түсіндіру оқушылардың сабақты жақсы меңгеріп, сабақтың қызықты өтуіне әсер етеді.

Гигиенистердің, физиологтардың және педагогтардың ғылыми зерттеулері көрсеткендей, көптеген балалардың физикалық және ойлау қабілетінің дамуы балаларды 6 жастан мектепте оқытуға болатындығын дәлелдейді. Балаларды 6 жастан мектепке қабылдаған кезде әр баланың дамуы мен денсаулығына және олардың оқуға функционалдық дайындығына жеке- жеке баға береді. Оқу жоспары мен сабақ өткізу әдістері осы жастағы балалардың функционалдық мүмкіндіктеріне бейімделген болу керек және оқу тәртібі гигиеналық талаптарға сай болу керек. Мектепте оларға арналған бөлмелер кешені және олардың жасының ерекшеліктері ескеріле отырып жүйелі тамақтануды ұйымдастыру мүмкіншіліктері болу керек. Егер мектептерде ондай жағдай жоқ болса, онда 6 жастан оқытуды балабақашаларда ұйымдастыруға болады. Балаларды 6 жастан оқыту кезінде олар жылына 32 апта оқу керек. Сабақ тек 1 ауысымда жүргізілу керек. Аптасына жүктеме мөлшері 20 сағат болу керек. Ал күніне 4 сабақ 35 минуттан. Әр сабақтың ортасында оқытушы дене шынықтыру үзілісін жасату керек. Әр сабақтың арасындағы үзіліс 15-20 минуттан болу керек. Әр сабақтың алдында гигиеналық гимнастика жасатқан жөн. Ауыр сабақтарды (орыс тілі, математика) 2 - сабаққа қою керек. 3 - сабаққа динамикалық компоненттері бар сабақтар: ән – күй, дене тәрбиесі және басқа да ашық ауада жүргізілетін сабақтарды қойған дұрыс.

Үй жұмысын орындау – сабақтардың жалғасы болып саналады. Оқытушылар үйге берілетін тапсырмалардың көлемін аптаның әр күнінен бірдей етіп бөлу керек. Күніне сабақ дайындауға жұмсалатын уақыт 1 - сынып оқушылары үшін 1 сағаттан, ал 9-10 - сынып оқушылары үшін 3-4 сағаттан аспау керек. Егер сабақ дайындау уақыты көрсетілген уақыттардан көп болған жағдайда баланың күн тәртібі бұзылады: таза ауада серуендеу, ұйқыға бөлінетін уақыт азаяды да, баланың жұмыс қабілеті нашарлайды, баланың ағзасында үнемі шаршау байқалады.

Оқушылардың үй тапсырмасын орындау бойынша келесі тәртіпті ұсынуға болады. Мектептен үйге келгеннен кейін оқушы түскі ас қабылдайды, содан кейін 1,5 сағат шамасында таза ауада серуендейді. Ал 1-2 - сынып оқушылары үшін түскі астан кейін 1 сағат ұйықтап алып, содан кейін таза ауада дем алу ұсынылады.

Үй жұмысын орындау кезінде төменгі сынып оқушылары үшін әр 25-30 минуттан кейін үзіліс істеп тұрған тиімді, ал жоғары сынып оқушылары үшін ондай үзіліс әр 45 минутта болып тұрғаны дұрыс. Әр екі сағаттан кейін 20 минуттық үзіліс жасау керек.

Ұйқы балалар үшін негізгі физиологиялық механизм болып саналады, өйткені ол жұмыс қабілетін қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Көп жылдық зерттеулерден кейін ұйқының ең төменгі ұзақтығы дені сау 7-9 жас арасындағы балалар үшін 10,5 сағат, 10 жаста – 10 сағат, 11-13 жаста 9 сағат, 14-17 жаста 8,5 сағат болып ұсынылды.

12. Жаңа тақырыпты бекіту 20 мин (22%)

1. Ерте жастағы балалардың күн тәртібі?

2. Сәбилік кезең?

3. Мектеп жасындағы кезең?

4. Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын зерттеу әдістері?

11. Сабақты қорытындылау: 5 мин (6%)

- оқушылардың білім деңгейін бағалау

- келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

12. Үйге тапсырма беру: 5 мин (6%)
12- тақырып

1. Сабақтың тақырыбы: Мектепке дейінгі балалар мекемесі және мектептің жоспарлануына, жабдықталуына және орналасуына қойылатын гигиеналық талаптар.

2. Сағат саны:2 сағат

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты:

- оқыту: оқушыларға мектепке дейінгі балалар мекемесі және мектептің жоспарлануына, жабдықталуына және орналасуына қойылатын гигиеналық талаптарымен таныстыру

- тәрбиелік: берілген тапсырмаларды дұрыс және сауатты орындау

- дамыту: оқытудың жаңа дағдыларын және тәсілдерін дамыту.

5. Оқыту әдісі: тақырыпты түсіндіру және сұрау

6. Материалды-техникалық жабдықталуы:

- техникалық құралдар: интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы

- көрнекі және дидактикалық құралдар: плакат, кеспе, тест тапсырмалары

- оқыту орыны: оқу бөлмесі

7. Әдебиеттер:

1. У.И. Кенесариев, Р.М.Балмахаева, Ж.Д. Бекмагаметова, К.К. Тогузбаева, Н.Ж. Жакашов.<<Гигиена>> Алматы 2009

3. ҚР « Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы » туралы №361 заңы, 04.12.2002 ж.

3. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә.,Торгаутов Б.К., « Балалар мен жасөспірімдер

гигиенасы», Шымкент, 2000 ж.

4. Шарманов Т.Ш. - «Экономика здавоохранения и перспективы

государственной службы охраны здоровья в Казахстане», Алматы-Женева-

Вашингтон, 2000 ж.

5. Габович Р.Д.- « Гигиена», Мәскеу, « Медицина», 1990 ж.

6. Шарманов Т.Ш. – « От здорового образа жизни к долголетию без болезней»

7. Сералиева М.Ш., Илақбаева Ү.С. - « Тағам гигиенасы », Шымкент, 2009 ж.

8. Көшімбаева С.А. - « Ауыз судың сапасын нормалаудың гигиеналық

негіздері», Алматы, 2002 ж.

9. Неменко Б.А. - « Коммуналдық гигиена », Алматы, 2005 ж.

10. Момынов Т.А., Рақышев А. - Медициналық орысша – қазақша сөздік,

Алматы, 1999 ж.

11.Подунова Л.Г. - « Руководство к практическим занятиям по методам

санитарно- гигиенических исследваний » Москва, « Медицина» 1990

Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау

Сұрау арқылы білімін тексеру. 15 мин (16%)

Балаларды қоршаған орта жағдайы оның дұрыс орналасуына, санитарлық жағдайына, дұрыс жабдықталуына байланысты болады.

Балабақшаның ішкі жобасы топтық оқшаулау принципіне негізделген болу керек. Әр топта 20-25 баладан болу керек. Әр топқа балаларды жастарына байланысты топтастырады, олардың өздерінің жеке топтық бөлмесі (әр балаға 2,5 м² саналады), ұйықтайтын бөлмелер мен көмекші бөлмелер кешені (дәретхана, жуынатын жер, буфет және шешінетін орын) болу керек.

Әр бөбек (ясли) тобында келесі бөлмелер міндетті түрде болу керек: балаларды қабылдайтын, ойнайтын, тамақ қабылдайтын, ұйықтайтын бөлмелер, төсек - жаймаларды сақтайтын сөрелер немесе оларды сақтайтын арнайы бөлме, дәретхана және буфет.

Топтың негізгі бөлмесіне балалардың сабақ өтетін, тамақ жейтін және ұйықтайтын бөлмелері жатады, ол жердің ауданы 50 шаршы метр, жарықтану коэффициенті 1:4 тең, терезелері оңтүстікке, оңтүстік- шығысқа және шығысқа қарау керек. Балалардың ойнайтын жерінде жақсы жағдай жасалу үшін, ол жерде жиһаздар аз болғаны дұрыс. Дәліздердің (50м²) көп бөлігі әйнектелген болу керек, жазғы кездерде олар ашылатын болу керек, ол жерде балалар күн жаңбырлы кезде және қатты суық кездері ойнайды, сонымен қатар жазғы уақыттарда сол жерде балаларды ұйықтатқан пайдалы. Қысқы уақыттарда профилактикалық мақсатта балаларды сәулелендіру үшін

топтың бөлмесін ультракүлгін сәуле көзімен қамтамасыз ету керек.

Балабақшаны жобалаған кезде әр топтың бөлмелерінің және ойнайтын аумақтарының жеке - жеке оқшауланған болуын қамтамасыз ету керек.

Топтық бөлмелерден басқа барлық топтар үшін жалпы бөлмелер де болады: музыка және дене шынықтырумен айналысатын бөлмелер, асхана, меңгерушінің бөлмесі, медицина қызметкерінің, оқшаулау, жұмысшылар мен қызметкерлерге арналған бөлме және дәретхана, таза төсек жаймаларды сақтайтын, кір жуатын, кірді кептіретін және өтектейтін орындар. Ғимаратта міндетті түрде орталықтанған су, канализация және жылыландыру болу керек. Егер орталықтандырылған су көзімен қамту мүмкіншілігі жоқ болса, онда жергілікті су көзімен қамту керек. Бала- бақшаның ауа режиміне және едендерінің тазалығына қатты көңіл аудару керек. Жеке қолданылатын заттардың принципі қатаң сақталу керек: киімдер, төсек - жаймалар, тіс тазалайтын щетка, ауыз шаятын кружкалар, сабын, 3-4 жастағы балалар үшін горшоктар. Осы мақсатта әр баланың киімін салатын шкафтар орналастырылады және бала өз шкафын жақсы есінде сақтап қалу үшін әр түрлі суреттер жапсырылады.

Балабақшадағы жиһаздар балалардың бойына және дене шамасына сай болу керек. Ол тегіс, оңай жуылып, тазаланатын, ақ түсті немесе кез келген ашық түсті сырмен сырланған, жарақаттану қаупі болмау керек. Отыратын орындықтың биіктігі аяқтың тізеге дейінгі биіктігіне, ал партаның биіктігі – аяқтың тізеге дейінгі биіктігі мен шынтаққа дейінгі биіктіктің қосындысымен анықталады. Осы көрсеткіштер сақталған жағдайда, бала партада ыңғайлы отырады. Дәретханада әр балаға жеке - жеке қол сүртетін сүлгі болу керек, оларды балалар бір бірімен шатастырып алмас үшін суреттермен белгіленген болу керек. Бөбек тобы топтық және жекешеленген манеждермен жабдықталу керек.

Балабақшаларды ойыншықтарды дұрыс таңдау және оларды жуып- шаю да маңызды орын алады. Бөбек тобындағы балалар ойыншықтарды, кір қолдарын ауызға салатындықтан ол топтарда оңай жуылатын және оңай залалсыздандырылатын ойыншықтар қолданған дұрыс: пластмасс, целлулоид, каучук, темір ойыншықтар (санитарлық мекеме қолдануға рұқсат бергендері ), ағаш ойыншықтар да егер олар сырланып, сыртынан нитролакпен лактанған болса, ыңғайлы болып саналады. Ойыншықтардың өткір немесе кесіп кесетін жерлері болмау керек. Жаңадан алынған және бұрыннан қолданылып жүрген ойыншықтар қолданғаннан кейін 0,2% хлорамин ерітіндісімен қайнату арқылы және бактерицидті шаммен сәулелендіру арқылы залалсыздандырылады. Горшоктарды таза сумен жуғаннан кейін 0,5% хлорлы әктің тұндырылған ерітінідісімен 20-30 минут залаласыздандырады, таза сумен ішін, сыртын жақсылап жуып, кептіріп қояды.

Балабақшалардың аумағы жақсы жобаланған, барынша көгалдандырылған, көркейтілген және жабдықталған болу керек.

Балабақшада жекешеленген шаруашылық аймақ болу керек: су алатын, кір жуатын жер, көкөністерді сақтайтын қойма, қатты қалдық және тамақ қалдықтарын жинайтын жер орналасады. Ол жер периметрінен қысқа талдар егіліп немесе қоршалып басқа учаскелерден бөлектену керек. Қысқа талдармен әр топтың ойнайтын учаскелерін де бөлектейді. Ол жерде құм жәшіктер, балалар отыратын орындықтар, балалар секіріп, жаттығу жасайтын, ойнайтын әр түрлі құрылыстар жабдықталу керек. Ол құрылыстардың шеттері өткір болмау керек, беттері сырланған, яғни балалар әр түрлі жарақаттар алмас үшін жағдай жасалу керек. Балалар ойнайтын жерде міндетті түрде күрке болу керек, ол балаларды ауа райының әр түрлі өзгерістерінен ( жауын, қар, күн көзінен ) қорғайды. Әр топ ойнайтын бөлек учаскелерден басқа балабақшада барлық топ үшін жалпы учаскелерден де болады: дене шынықтыру аумағы, жануарлар бұрышы, жазғы себіл, жазғы дәретхана. Құм жәшіктердің құмы көктемде жаңадан алынады, оған міндетті түрде зерттеу жасату керек. Жазғы кезде бала бақшаның аумағы шаң көтерілмес үшін жуылу керек.

Мектептер. Мектеп салуға бөлінген жер, сонда оқитын балалар тұратын жерден кемінде 1-2 км қашытықта орналасу керек. Ауылды жерлерде балалар оқитын мектеп алыс жерде орналасқан болса, ауыл әкімшілігі балаларды мектепке апарып, алып қайтатын көлік бөлу керек. Мектеп оқушыларына шу, шаң, түтін әсер етпес үшін және бақытсыз жағдайлар болмас үшін мектепті өндірістік мекемеден, автокөліктің қарқынды жүретін жолдарынан алыс жерде орналастыру керек. Мектеп аумағының учаскесі егер бастауыш мектеп болса 0,8 га, ал орта білім беретін мектеп болса 1,5-3,0 га болу керек. Ол жерде мектепке қажет барлық нысандар ыңғайлы және тиімді орналастырылу керек. Мектептің барлық аумағының 15% - нан көп емес жерінде ғана мектепке қажет ғимараттар салуға болады, ал 50 % жері көгалдандырылу керек. Қалған жерлерде спорт алаңы, балалар дем алатын жер, оқу- тәжірибелік аймақ, шаруашылық аймақтар орналастырылады.

Мектеп ғимараты мектеп аумағының төргі жағында, мектеп шекарасына кемінде 15 метр жерде орналасу керек. Мектеп ғитаратында мынандай кабинеттер болады: сынып бөлмелері, оқу кабинеттері, зертхана, шеберхана, дене шынықтыру және рекреация залы, мұғалімдер бөлмесі, кітапхана, буфет, асхана, дәрігердің кабинеті, гардероб, қол жуатын жермен бірге дәретхана. Бөлмелердің құрамы мектептің түріне және ондағы сыныптардың санына байланысты болады.

Сыныптар, оқу кабинеттері және дене шынықтыру залы үшін бөлмелердің терезелерін оңтүстік - батыс немесе оңтүстік жақтан, ал сызу, асхана, буфеттердің терезесін солтүстікке қаратқан дұрыс. Қалған бөлмелердің терезелерін кез келген жаққа қаратуға болады, бөлмелерге күн сәулесі жақсы түсетін болу керек.

Сыныптардың ауданы және кубатурасы жеткілікті болу керек, ауа алмасуы, микроклиматы, табиғи және жасанды жарықтануы жақсы болу керек.

Оқушыларға мұғалімнің айтқаны жақсы естілетін және тақтада жазылған жазулар жақсы көрінетін болу керек.

Класс 35-40 адамға саналуы керек. Бір оқушыға ауданның гигиеналық нормасы 1,25м² болуы тиіс. Класта ауа режимі қатаң сақталу керек,осы мақсатта желкөздер мен фрамугалар ауа райы жылы кезде сабақ барысында үнемі ашық тұру керек. Үзіліс кезінде кластың ауасын есік- терезелерді ашып, өтпе жел көмегімен тазалау керек.

№ 15 сурет. Жазу кезінде баланың денесін дұрыс ұстауы

Егер бала партада дұрыс отырса кеуде қуысында және іш қуысында орналасқан мүшелер қысылмайды, тыныс алу еркін болады, тірек- қимыл аппаратына және көру қабілетіне күш аз түседі. Өлшемі бір партаны бойының ұзындығының айырмашылығы 15см -ден көп емес балалар қолданса болады. Осыған байланысты стандартты парталардың 5 тобы анықталған:

А тобы – балалардың бойының биіктігі 130 см- ге дейін, Б – 130 см –ден 145 см –ге дейін т.б.

Партаның ішкі жағында партаның стандартының нөмірі және оқушының бойы көрсетіледі. Әр стандартты парта негізгі элементтердің өлшемі бойынша белгілі бойының ұзындығына арналған балалардың дене үйлесімді шамасына сай. Егер парта стандарттарға сай дайындалмаған болса, оны стандартқа сай емес парталар дейді, ол парталарды мектепте қолдануға тыйым салынады. Балалардың бойына байланысты парталарды таңдауды жеңілдету мақсатында парталар стандарт талаптарына сай белгілі бір түспен дөңгелек немесе сызу арқылы белгілену керек: (А) –сары, (Б) – қызыл, (В)- көк, (Г) – жасыл, (Д) – ақ. Егер бала тым биік немесе тым төмен үстелде отырса, ол баланың омыртқа сүйегінің қисаюын туындатады.

5 - кластан бастап оқушыларға арнайы стандартқа сай дайындалған үстелдер мен орындықтар қолдану қажет.

№ 16 сурет. Тым биік үстелде (а) және тым төмен (б) үстелде отырғанда баланың омыртқа сүйегінің қисаюы

Парталарды класта қойған кезде олардың бір бірінен арақашықтығы кемінде 50-65 см.болу керек. Алдыңғы парталардың тақтадан және қабырғадан

арақашықтығы 2,6м –ден кем болмауы керек. Төмен парталарды алдыңғы жағына және терезе жақтан бірінші қатарға қою керек. Көзі нашар көретін балаларды, құлағы нашар еститін балаларды және бойы кішкене балаларды алдыңғы парталарға отырғызу керек. Балалар тақтадан жазған кезде бастарын бір жаққа бұра берудің алдын алу үшін, олардың орындарын әр тоқсан сайын ауыстырып тұру керек.

Класс тақтасының беті тегіс, жасыл немесе қара түске боялған, жылтырамайтын сырмен сырланған, өлшемі 175X 120 см еденнен тақтаның төменгі жағы 1-4 кластарда 75см, 5-8 кластарда 95см, 9-11 кластарда 100см. Тақтаның ұзындығы 3 м дейін болуы мүмкін, ол кластың алдыңғы қабырғасының ортасына орналастырылу керек. Соңғы кездері мектептерде техникалық оқу құралдары кеңінен қолданылып жүр.(диафильмдер көрсету, кинофильм, дисплеймен жұмыс, компьютер). Олардың қолданылуы да гигиеналық қадағалауды талап етеді. Әсіресе көрсетудің ұзақтығы, экранға дейінгі арақашықтық, бөлменің ауа алмасуы үлкен рөл атқарады. 1-2 класс оқушылары үшін диафильм көрсету ұзақтығы 7-15 минут, ал кинофильм немесе телебағдарламалар көрсету ұзақтығы 15-20 минуттан көп болмауы керек. Көрсету кезінде алдыңғы қатар мен экранның арақашықтығы 2-2,5 метр, ал экранның жарықтануы 120-140 лк – тен кем емес болу керек.

Теледидармен арақашықтық кемінде 2,5 метр және 5,5 метрден көп емес болу керек. Жай класта екі теледидар орнатылу керек. Бұл кезде фильм көрсетер адын және көрсетілуден кейін бөлме жақсылап желдетілу керек.

Балаларды еңбекке баулудың үлкен саяси және халықшаруашылық маңызы бар, өйткені балаларда еңбекке деген қызығушылық артады. Сонымен қатар мектептегі еңбек сабақтарының балаларды сауықтыру маңызы бар. Бала жан- жақты жетілген болып өседі.

12. Жаңа тақырыпты бекіту 20 мин (22%)

1. Мектептерге қойылатын гигиеналық талаптар?

2. Бала бақшаларға қойылатын гигиенлық талаптар?

3. Мектеп жиһаздарына қойылатын гигиеналық талаптар?

- оқушылардың білім деңгейін бағалау

- келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

12. Үйге тапсырма беру: 5 мин (6%)


13- тақырып

1. Сабақтың тақырыбы: Өндірістік зияндылық түсінігі, жіктелуі. Кәсіптік аурулар. Кәсіптік аурулардың алдын алу шаралары. Еңбек физиологиясының негіздері. Еңбек үрдісіне байланысты қажу мен аурулардың алдын алу.

2. Сағат саны:2 сағат

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты:

- оқыту: оқушыларға өндірістік зияндылық түсінігі, жіктелуі. Кәсіптік аурулар. Кәсіптік аурулардың алдын алу шаралары. Еңбек физиологиясының негіздері. Еңбек үрдісіне байланысты қажу мен аурулардың алдын алу шараларын таныстыру және оқыту.

- тәрбиелік: берілген тапсырмаларды дұрыс және сауатты орындау

- дамыту: оқытудың жаңа дағдыларын және тәсілдерін дамыту.

5. Оқыту әдісі: тақырыпты түсіндіру және сұрау

6. Материалды-техникалық жабдықталуы:

- техникалық құралдар: интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы

- көрнекі және дидактикалық құралдар: плакат, кеспе, тест тапсырмалары

- оқыту орыны: оқу бөлмесі

7. Әдебиеттер:

1. У.И. Кенесариев, Р.М.Балмахаева, Ж.Д. Бекмагаметова, К.К. Тогузбаева, Н.Ж. Жакашов.<<Гигиена>> Алматы 2009

3. ҚР « Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы » туралы №361 заңы, 04.12.2002 ж.

3. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә.,Торгаутов Б.К., « Балалар мен жасөспірімдер

гигиенасы», Шымкент, 2000 ж.

4. Шарманов Т.Ш. - «Экономика здавоохранения и перспективы

государственной службы охраны здоровья в Казахстане», Алматы-Женева-

Вашингтон, 2000 ж.

5. Габович Р.Д.- « Гигиена», Мәскеу, « Медицина», 1990 ж.

6. Шарманов Т.Ш. – « От здорового образа жизни к долголетию без болезней»

7. Сералиева М.Ш., Илақбаева Ү.С. - « Тағам гигиенасы », Шымкент, 2009 ж.

8. Көшімбаева С.А. - « Ауыз судың сапасын нормалаудың гигиеналық

негіздері», Алматы, 2002 ж.

9. Неменко Б.А. - « Коммуналдық гигиена », Алматы, 2005 ж.

10. Момынов Т.А., Рақышев А. - Медициналық орысша – қазақша сөздік,

Алматы, 1999 ж.

11.Подунова Л.Г. - « Руководство к практическим занятиям по методам

санитарно- гигиенических исследваний » Москва, « Медицина» 1990

Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау

Сұрау арқылы білімін тексеру. 15 мин (16%)

Адамның мамандыққа байланысты аурулары еңбек дұрыс ұйымдастырылмаған жағдайда, жарақат алу қауіптілігі, жұмыс орнының жайсыздығы, физикалық - химиялық, биологиялық өндірістік ортаның факторларының әсерінен болады.

Мұндай аурулар екі топқа бөлінеді:

1. 
   Этиологиясы тек қандай да бір өндірістік зиянды фактор әсерінен пайда болған аурулар. Мысалы, токсикалық заттар, діріл және т.б.
   

1. 
   Аурудың себебі тек өндірістік фактор ғана емес, сонымен қоса тұрмыстық, тұқым қуалаушылық немесе т.б. факторлар да болуы мүмкін. Мысалы, ағзада жаңа өсіндінің пайда болуы. Мұндай ауруларды мамандыққа байланысты ауру дейді, егер оның дамуына нашар ұйымдастырылған жұмыс жағдайы әсер етсе.
   

Ғылым мен техниканың күннен күнге жетіліп, күрделене түсуі еңбек гигиенасының алдына жаңа міндеттерді жүктейді.

Соңғы жылдары адам ағзасына әсер ететін діріл, ультрадыбыс, электр және магнитті өріс, иондаушы сәулелер, лазерлі сәулелер және жаңа химиялық заттар қазіргі кезде мұқият зерттеліп жатыр.

Қазіргі кезде біздің елімізде қолданылатын заттар тек Денсаулық сақтау министрлігінің рұқсатымен ғана қолданылады.

Ғылыми негізделген гигиеналық нормативтердің үлкен маңызы бар. Өндірісте адам ағзасына әсер ететін физикалық және химиялық факторларға шектеулі рұқсат етілген деңгей (ШРЕД) және шектеулі рұқсат етілген концентрация белгілену керек (ШРЕК), ол мөлшер адамның ағзасына теріс әсерін тигізбейді.

Жақсы жұмыс жағдайын, жоғары жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін, қондырғылар мен құрал жабдықтарға, жұмыс орнына, басқару пультінің жұмысына, демалыстың мерзімді ұзақтығы және жұмыс қабілеттілігіне әсерін тигізетін физиологиялық негізделген талаптардың қажеттілігі.

Мұндай жағдайда еңбек гигиенасы – еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру - ЕҒНҰ ( НОТ ) деп аталатын кешенді мәселелерді шешуге белсенді араласады.

Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастырудың негізгі бағыттары: гигиеналық, физиологиялық, психологиялық және эстетикалық.

1) жұмысшылардың денсаулығына және жұмыс қабілетіне әсер

ететін өндірістік факторларды нормалау;

2) өндірістің зиянды факторларын жою немесе оны азайту арқылы

жұмыс жағдайын жақсарту.

Физиологиялық:

1. 
   жұмыс орнын, құрал-жабдықтарды, машиналар мен қондырғыларды физиологиялық талаптарға сай орналастыру;
   
2. 
   физиологиялық негізделген жұмыс және демалыс режимін енгізу;
   
3. 
   физикалық ауыр дене еңбегін азайту, қимылдау белсенділігін
   

ету ( гиподинамияның алдын алу үшін);

4. 
   миға, анализаторларға және эмоцияға күш түсетін еңбек
   

1. 
   пульттердің, басқа да машиналардың, механизмдердің және жүйелердің жұмысын басқаратын заттар шығарған кезде психологиялық талаптарды ескеру (инженерлік психология);
   
2. 
   мамандықты таңдағанда әр адамның психологиялық ерекшеліктерін ескеру;
   
3. 
   ұжымда жақсы микроклимат болу үшін шаралар кешенін дайындау және оны енгізу, еңбекке деген жоғары қызығушылық туындату және оның жақсы қортындыларына талпыну.
   

1. 
   жұмыс орындарын өндірістік эстетика талаптарына сай безендіру, жақсы жарықтандыру, станоктардың, машиналардың құрал-жабдықтардың дұрыс орналасуы, түстерінің дұрыс таңдалуы
   
2. 
   машиналарды, құрал-жабдықтарды, қондырғыларды, пульттерді және басқа да заттарды жаңадан шығарған кезде техникалық эстетика талаптарының сақталуы.
   

Адам жұмыс кезінде өндірістің көптеген зиянды факторларының әсеріне душар болады: климат және мамандыққа байланысты факторлар.

Мамандыққа байланысты факторлар адамның жұмысқа деген қабілеттілігін төмендетеді, денсаулығына теріс әсерін тигізеді, мұны өндірістік зияндылықтар дейді. Оларға мыналар жатады:

1. 
   Жұмыс процесі дұрыс ұйымдастырылмаған жағдайда: жұмыс тәртібінің бұзылуы, жұмыс кезінде дененің ыңғайсыз жағдайда болуы, физикалық және жүйке – психикалық әсерлер және т.б.
   
2. 
   Өндірістік процестің ерекшелігіне байланысты туындайтын зияндылықтар. Олардың негізгілеріне мыналар жатады:
   

• 
  микроклиматтық жағдайдың теріс әсері (қатты қызу, салқындау);
  
• 
  жоғарғы және төменгі атмосфералық қысымның әсері
  

• 
  шудың және дірілдің көп мөлшері;
  
• 
  әр түрлі электромагниттік өрістер (жылулық, көрінетін және ультракүлгін сәулелер, радиожиіліктегі диапозондар, ионды және т.б. сәулелер);
  
• 
  өндірістік улар;
  
• 
  өндірістік шаңдар;
  
• 
  патогенді микроорганизмдер (мал шаруашылығында– бруцеллалар, тері өңдеумен айналысатын өндірістерде – сібір жарасы және т.б.);
  
• 
  жарақаттану тудыратын механикалық факторлар,
  

жарықтанудың жеткіліксіздігі, ауа жылдамдығының нормадан

тыс көп болуы, цехтардың дұрыс орналаспауы, себіл (душ) мен

асхананың болмауы.

Егер ауру өндірістік зияндылық әсерінен пайда болса және ол арнайы бекітілген тәртіппен расталса, ол ауру «мамандыққа байланысты ауру» деп аталады. Мысалы, мал шаруашылығында жұмыс істейтін адамның бруцеллезбен ауруы, сауыншылардың қолының жүйке – бұлшық ет аппаратының ауруы, баспаханада жұмыс істейтіндердің қорғасынмен улануы және т.б.

Мамандыққа байланысты аурулардың тізімі заңды түрде бекітілген.

Мамандыққа байланысты аурудың алдын алуда және оны ерте анықтауда адамдардың жұмысқа түсер алдында өтетін медициналық тексерулер мен мерзімді медициналық тексерулердің маңызы зор.

Денсаулық сақтау министрлігінің арнайы нұсқамасында өндірістік зиянды факторлар әсер ететін орында жұмыс істейтін адамдарды медициналық тексеруден өткізуге қатысатын дәрігер- мамандардың тізімі және денсаулығына байланысты жұмысқа қабылдауға қарсы көрсеткіштер берілген.

Егер өндірістік зияндылық қарқынын санитарлық нормаға дейін азайту мүмкіншілігі болмаса, онда басқа да қосымша қорғаныс құралдарын қолданған өте маңызды. Оларға газ тұтқыр (противогаз), респираторлар, қорғағыш көзілдіріктер, шуға қарсы аппараттар (противошумдар), әр түрлі арнайы киімдер және аяқ киімдер, қорғағыш сықпа майлар (пасталар) мен жағылмалар жатады.

Техникалық дамуға (прогреске), өнідірістің дамуына және еңбек гигиенасының жетістіктеріне байланысты қазіргі кезде көптеген өндірістік зияндылықтар толығымен жойылған, ал кейбіреулері жайлап жойылып, қазіргі кезде сирек кездесетін болды.

Ең алдымен адамның жұмыс қабілеті жайлап көтеріледі (қалыптасу кезеңі), ең жоғары шамаға 1-1,5 сағаттан кейін жетеді, бұл деңгейдің ұзақтығы жұмыстың түріне байланысты болады, егер жұмыс жеңіл және жақсы ұйымдастырылған болса, ол деңгей ұзағырақ сақталады, бұл деңгейді жұмыс қабілетінің жоғары деңгейде сақталуы дейді.

Егер түске дейін жұмыс қабілеті төмендесе (шаршау кезеңі), ол түскі демалыстан кейін қайта көтеріледі де жоғарыда айтылған максимумға қайта жетеді. Адам қатты шаршаса немесе түскі демалыс уақыты қысқартылған болса, бұл кезде түстен кейін адамның жұмыс қабілеті ең жоғары көрсеткішке жетпеуі де мүмкін. Жұмыс ауыр болған сайын, адамның жұмыс қабілеті жұмыстың соңына таман қатты нашарлайды (шаршау кезеңі).

Шаршау адамда ауыр жұмыс, күшті көп жұмсайтын жұмыс және ұзақ жұмыс жасау кезінде пайда болады. Ол уақытша жұмыс қабілетінің төмендеуімен және шаршау сезімімен сипатталады.

Шаршау кезінде адам өзін нашар сезінеді, жұмысқа деген қызығушылық пен көңіл бөлу нашарлайды, қимыл үйлесілімділігі бұзылады, жүрегі қағады, тынысы тарылады, жұмыс жасап жатқан бұлшық еттер ауырлық сезінеді.

Шаршау – күрделі физиологиялық процесс, жоғары жүйке жүйесінен басталып, ағзаның барлық жүйесіне таралады.

Адам демалғаннан кейін шаршау қайтып, адамның жұмыс қабілеті қалпына келеді.

Адамның шаршау кезінде пайда болатын субьективті сезімі, ол адамның дем алу қажеттігіне берілетін белгі.

Еңбек режимінің жүйелілігі сақталмаған жағдайда және адам өзінің шаршағанына көңіл аудармаған кезде ағзада шаршау – зорығуға өтеді.

Зорығу – неврозға алып келуі де мүмкін, жүрек – қан тамыр ауруларының, гипертония, асқазан жарасы ауруларының қозуына әкеліп соғады. Ағзада иммунитет төмендейді. Зорығуды жою үшін адам ұзақ уақыт дем алу керек, қажет жағдайда ем қабылдауы керек.

Зорығу еңбек процесі дұрыс ұйымдастырылмаған жағдайда, жүйке – психика жүйесін зорықтыратын жұмыс кезінде, энергия көп жұмсалатын жұмыс кезінде, дене ыңғайсыз тұрып жұмыс жасаған кезде пайда болуы мүмкін. Ауырлығына байланысты еңбек түрі әр түрлі категорияға бөлінеді:

І – жеңіл, күш аз жоғалтады

ІІ – орташа, аз күш жоғалтуды талап етеді

ІІІ – ауыр, күш жоғалтуды көп талап етеді

ІV - өте ауыр, өте көп күш жоғалтады

Жұмыстың ауырлығын анықтау көрсеткіштеріне - энергия жұмсау, жүрек соғысының жиілігі, статикалық жүктеме мөлшері, жұмыс процесінің денеге ыңғайлылығы, (қанша рет еңкейеді, жүретін жолдың алыстығы және т.б.) жатады.

Еңбектің қауіптілігін анықтайтын көрсеткіштерге көңіл аудару дәрежесі (бір кезде қадағаланатын нысандардың саны) көру қабілетіне, есту қабілетінің қауіптілігі, оперативті есте сақтау қабілетінің көлемі) жатады.

Шаршау және зорығу. Олармен күрес. Еңбек процесін жүйелі ұйымдастыру

Шаршау мен зорығудың алдын алу үшін шаралар дайындау еңбек гигиенасының маңызды мақсаттарының бірі. Ой немесе дене еңбегі кезінде шаршағанда орталық жүйке жүйесінің жағдайы маңызды орын алады.

Қандай жұмыс болсын, егер жұмыс жақсы ұйымдастырылған болса: технологиясы жақсы ұйымдастырылған, жақсы көрсеткіштері үшін материалды марапаттаулар, жұмыс орнында тазалық пен тәртіп жақсы сақталса, техниканың бәрі жұмыс істеп тұрса, жұмыс орны өндірістік жағынан эстетикалық жақсы безендірілген, музыка немесе адамға жақсы әсер ететін факторлар болса, адамның жұмыс қабілеті ұзаққа дейін жоғары деңгейде сақталып, өндіріс қарқыны жақсы болады.

Адамның жұмыс қабілеті оның біліктілігіне, өндірістік дағдыларына және жаттығуларына байланысты. Жаттығу дегеніміз бір жұмысты көп рет және жүйелі қайталау арқылы бұлшық еттің жұмыс деңгейін көтеру және ағзаның шыдамдылығын жоғарылату. Жаттығу кезінде немесе жұмысты үйрену кезінде жылжу үйлесілімділігі, жүрек – қантамыр жүйесінің жұмысы, тыныс алу және басқа да физиологиялық жүйелердің жұмысы жақсарады. Жаттығудың маңызды принциптерінің бірі жаймен және жүйемен жұмысты күрделендіру, яғни өндірістік үйретуді ұйымдастыру кезінде оны ескерген дұрыс. Жоғарыда айтылғандардың бәрі біліктілігі жоғары және дұрыс өндірістік үйретулер шаршаудың алдын алу факторының бірі болып табылатындығын көрсетеді. Адам істейтін кез келген әрекет бұлшық еттің динамикалық және статикалық жұмысымен сипатталады. Бұлшық еттердің динамикалық жұмысы дегеніміз адамның денесінің кеңістікте жылжу кезіндегі бұлшық еттің жұмысы, мысалы жүкті қолмен көтеріп жылжыту. Бұлшық еттің статикалық жұмысы дегеніміз адамның денесі кеңістікте жылжымайды, мысалы, жүкті көтеріп тұру. Адамның жылжуы адамның аяғының бұлшық еттерінің динамикалық жұмысынан тұрады, ол адамның бір жерден екінші жерге жылжуына мүмкіндік береді. Дененің бұлшық еттерінің статикалық жұмысының әсерінен адамның денесінің тік күйде болуын қамтамасыз етеді. Бұлшық еттердің статикалық жұмысы адамдарды тез шаршатады. Сондықтан бұлшық еттердің статикалық жұмысын мүмкіндігінше азайту керек, әсіресе дененің ыңғайсыз жағдайда тұрып атқаратын жұмысын. Оны жою үшін құрал- жабдықтарды, станоктарды дұрыс орналастыру керек, жұмысты дұрыс ұйымдастырып, артық қимылды болдырмау керек.

Шаршаудың алдын алуда көп энергия жұмсалатын жұмыстардың (ағаш кесетіндер, жер қазатындар, жүк тасушылар және т.б.) өндірістік процесін автоматизациялау мен механизациялау маңызды орын алады.

Жұмыстың түрін ауыстырған кезде де шаршау азаяды, өйткені бұл кезде орталық жүйке жүйесінің бөліктері кезекпен жұмыс істейді. Әсіресе оймен атқаратын жұмысты дене еңбегіне алмастырған өте тиімді.

Оймен атқаратын жұмыстың жоғары деңгейде болуына жүйелілік жақсы әсер етеді. Сондықтан жұмыс жүйелі және белгілі бір тәртіппен атқарылатын болу керек. Жұмыстың әр түрі белгілі бір уақытта атқарылатын болу керек.

Ой еңбегі мен дене еңбегінде шаршаудың алдын алуда өндірісте жалпы гигиеналық жағдайлар жасау: оңтайлы микроклимат, таза ауа, жүйелі жарықтану, шудың болмауы және дұрыс тамақтану маңызды орын алады.

Шаршаудың алдын алудың тағы бір шарасы – ол жұмыс күнінің ұзақтығын шектеу. Жұмыс уақыты күніне 8 сағаттан көп болмауы керек, ал кейбір мамандықтарда: көмір өндіру және тау - кен жұмыстарында жұмыс уақыты 6 сағаттан аспауы керек. Шаршаудың алдын алуда жұмыс пен демалысты жүйелі ұйымдастыру да маңызды орын алады. Демалыстың екі түрі болады: пассивті ( ұйқы және тыныштық ) және активті немесе оны белсенді деп те атайды ( өндірістік жұмысқа қатысы жоқ әр түрлі іс - әрекеттер).

Жеңіл және орташа ауыр жұмыстан кейін белсенді демалыс шаршағанды тез және жақсы басады, ал ауыр дене жұмысынан кейін, шаршағанды тек пассивті дем алу арқылы ғана басуға болады.

Жоғарыда айтылғандардан басқа демалыс былай бөлінеді: өндірісте және жұмыстан бос уақытта дем алу. Жұмыс уақытында, егер жұмыс ауыр болса, әр 1-2 сағаттан кейін 5-10 минут үзіліс жасалып тұру керек. Егер үзілістер ұзаққа созылып кетсе адамның жұмысқа қабілеті төмендейді. Егер үзіліс кезінде гимнастикалық жаттығулар жасалса, ол жұмыс қабілеттілігіне жақсы әсер етеді. Мұндай жаттығулар ашық аспан астында немесе жақсы желдетілген бөлмелерде жүргізілу керек. Жұмыс қабілеттілігін жоғары деңгейде сақтау үшін, жұмыс барысында екі рет денешынықтыру үзілісін жасаған дұрыс: түскі үзіліске 2 сағат қалған кезде және түстен кейін жұмыс аяқталардан 2 сағат бұрын. Бұл жүйке орталығына, қан айналымына жақсы әсер етеді. Белсенді демалыстың қорытындыларына: адамның өзін- өзі жақсы сезінуі, шаршауды аз сезіну, көңіл - күйдің көтеріңкі болуы жатады. Үзіліс кезінде музыка қойып қойған да адамға жақсы әсер етеді. Арнайы дайындалған ырғақты музыка адамның жұмыс қабілетін жоғарылатады, әсіресе монотонды жұмыс істейтіндердің, мысалы, конвейерде. Біздің елімізде еңбек заңына сәйкес жұмыс күнінің ортасында түскі ас ішетін үзіліс қарастырылған, мұның өзі шаршаумен күресуде үлкен рөл атқарады. Түскі асқа бөлінетін үзіліс 1 сағаттан көп бомауы керек. Жұмыстың өндірісте жүйелі ұйымдастырылғанына және демалыстың дұрыс ұйымдастырылғанына баға беретін көрсеткішке еңбек қабілеттілігінің жоғары деңгейде ұзақ сақталуы жатады.

Қолданылатын барлық шараларға қарамастан, жұмыс күнінің соңында және апта соңында адамда шаршау байқалады. Мұндай шаршауды жою үшін күнделікті жұмыстан кейін және демалыс күндері жақсылап дем алудың маңызы зор.

1. Зиянды факторлар дегеніміз не?

2. Өндірістік ортаның физикалық факторлары?

3. Биологиялық факторлар?

4. Өндірістік ортаның химиялық факторлары?

11. Сабақты қорытындылау: 5 мин (6%)

- оқушылардың білім деңгейін бағалау

- келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

12. Үйге тапсырма беру: 5 мин (6%)
14- тақырып

1. Сабақтың тақырыбы: Өндірістік ортаның физикалық факторлары (шу, діріл, электромагнитті сәлелену) зиянды әсерінің алдын алу. Иондық сәулелену.

2. Сағат саны:2 сағат

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты:

- оқыту: оқушыларға өндірістік ортаның физикалық факторлары (шу, діріл, электромагнитті сәлелену) зиянды әсерінің алдын алу. Иондық сәулеленудің алдын алу шараларымен таныстыру.

- тәрбиелік: берілген тапсырмаларды дұрыс және сауатты орындау

- дамыту: оқытудың жаңа дағдыларын және тәсілдерін дамыту.

5. Оқыту әдісі: тақырыпты түсіндіру және сұрау

6. Материалды-техникалық жабдықталуы:

- техникалық құралдар: интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы

- көрнекі және дидактикалық құралдар: плакат, кеспе, тест тапсырмалары

- оқыту орыны: оқу бөлмесі

7. Әдебиеттер:

1. У.И. Кенесариев, Р.М.Балмахаева, Ж.Д. Бекмагаметова, К.К. Тогузбаева, Н.Ж. Жакашов.<<Гигиена>> Алматы 2009

3. ҚР « Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы » туралы №361 заңы, 04.12.2002 ж.

3. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә.,Торгаутов Б.К., « Балалар мен жасөспірімдер

гигиенасы», Шымкент, 2000 ж.

4. Шарманов Т.Ш. - «Экономика здавоохранения и перспективы

государственной службы охраны здоровья в Казахстане», Алматы-Женева-

Вашингтон, 2000 ж.

5. Габович Р.Д.- « Гигиена», Мәскеу, « Медицина», 1990 ж.

6. Шарманов Т.Ш. – « От здорового образа жизни к долголетию без болезней»

7. Сералиева М.Ш., Илақбаева Ү.С. - « Тағам гигиенасы », Шымкент, 2009 ж.

8. Көшімбаева С.А. - « Ауыз судың сапасын нормалаудың гигиеналық

негіздері», Алматы, 2002 ж.

9. Неменко Б.А. - « Коммуналдық гигиена », Алматы, 2005 ж.

10. Момынов Т.А., Рақышев А. - Медициналық орысша – қазақша сөздік,

Алматы, 1999 ж.

11.Подунова Л.Г. - « Руководство к практическим занятиям по методам

санитарно- гигиенических исследваний » Москва, « Медицина» 1990

Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау

Сұрау арқылы білімін тексеру. 15 мин (16%)

Өндірістік процестің көбі шумен байланысты. Шу дауыстың жиілігіне байланысты есту қабілетіне теріс әсерін тигізуі мүмкін. Дауыс жиілігі жоғарылаған сайын, оның теріс әсері жоғарылай түседі.

Өндірістік шумен күрес қазіргі кезде өзекті және күрделі мәселе болып саналады. Еңбек гигиенасының алдына қойған мақсаты шудың қарқындылығын ең төменгі мөлшерге жеткізу. Қазіргі кезде қолданылып жүрген санитарлық нормалар мен ережелерге сай оймен атқарылатын жұмыс бөлмесінде шудың мөлшері 50дБ, басқару бөлмелерінде – 60дБ, шу шығаратын қондырғылар орналасқан бөлмеде 80-85 дБ – дан көп болмауы керек. Одан басқа шудың әсер ету ұзақтығына және түріне байланысты өзгертулер қарастырылған.

Шумен күрес кезінде ең алдымен шудың шығу себебін анықтап, соны жою керек. Мысалы, технологиялық процесті өзгерту арқылы, ал кейбір жағдайларда шудың пайда болу себебі станоктардың босаған болттарынан, станоктың жұмысы реттелмеген жағдайда немесе бұзылған жерлері болғанда болуы мүмкін, ол кезде, ол станоктарды жөндеу керек.

Шуды азайту үшін шуды көп шығаратын цехтарды бөлек ғимаратта, басқа цехтардан шет жаққа орналастыру керек. Мұндай цехтардың қабырғалары шуды бәсеңдететін материалдардан тұрғызылу керек. Егер мүмкін болса, шу шығаратын станоктарды шуды бәсеңдететін арнайы кабиналарға орналастыру керек немесе оларды шуды бәсеңдететін материалдармен қаптайды, ол үшін ағаш немесе асбесс қолданылады. Кейбір жағдайларда қабырғаларды шуды бәсеңдететін материалдармен сылайды.

Машинамен жазатын бюроларда шуды азайту үшін қабырғаларын шүберек матриалдармен қаптайды – драптайды.

Сыртқы шуға қарсы құралдар гигиеналық жағынан тиімді болып саналады, оларға арнайы шуды азайту материалдарынан дайындалған құлақшалар (наушниктер) жатады. Бұлар шудың мөлшерін 20-25 дБ –ға азайтады. Жұмыс кезінде шуға қарсы құралдар 2-3 сағат қолданғанның өзі шудың зиянды әсерінен қорғанудың тиімді шарасы болып саналады.

Қарқындылығы 115 дБ және одан да көп шудан қорғану үшін шудан қорғайтын шлемдер кию керек.

Шудың зиянды әсерінің алдын алудың тағы да бір тиімді шарасы – ол жұмыс арасындағы үзіліс кезінде және түскі үзіліс кезінде тыныш жерде тынығып алу. Орта есту жолдарында патологиясы бар адамдар шулы цехқа жұмысқа тұрса, бұрынғы ауруы асқынады. Сондықтан орта есту жолдарында патологиясы бар адамдарға шулы цехтарда жұмыс істеуге тыйым салынады.

Егер қатты шулы цехтарда жұмыс істейтін адамдар арасында мерзімді медициналық тексеру кезінде есту қабілетінің нашарлауы байқалса, ол адамды шу шығармайтын цехтарға ауыстыру керек. Мынадай аурулармен ауыратын адамдарға шулы цехта жұмыс істеуге тыйым салынады: есту қабілетінің мүкістігі бар, гипертония, ас қазан жарасы, невроз және т.б.
Өндірістік діріл

Мынандай мамандықтарда адамдарға өндірістік діріл әсер етеді: дірілдейтін құралдармен жұмыс істейтіндер – асфальт бұзатындар, пневматикалық құралдармен: бұрғылау, қол бұрғы (дрель), пневматикалық немесе булы балғалармен жұмыс істейтіндер, әр түрлі көлік жүргізушілер, трактор, комбайн және бульдозер жүргізушілері.

Дірілдің ағзаға әсері оның жиілігіне, тербеліс қозғалысының амплитудасына және жылдамдығына байланысты. Діріл ауруының алдын алу шарасы дұрыс ұйымдастырылмаса, ол ағзаның жүйке жүйесінде функционалдық және органикалық өзгерістер туындатады. Сонымен қатар діріл ауруының клиникалық белгілеріне біріктірілетін өзіне тән ерекше (спецификалық) өзгерістер де болады. Діріл ауруының бірнеше түрі болады: дірілдің жергілікті (локальді) түрі – діріл белгілі бір мүшеге әсер еткен кезде байқалады, мысалы, пневматикалық құралмен жұмыс істеген кезде қолға әсер етіп, ангионевроз ауруын туындатады. Ол кезде адамның саусағында сезу қабілеті нашарлайды (онемения), терісі боз болады, саусақтары ауырады. Ұратын балғамен жұмыс жасайтындардың тірек - қимыл аппараттары және жүйке – бұлшық ет аппараттары зақымдалады. Көбіне қол, білек, иық тірек - қимыл аппараттары зақымдалады. Рентгенография кезінде остеопороз және басқа да трофикалық өзгерістер байқалады. Орталық жүйке жүйесінің жұмысының бұзылуы (бастың ауыруы, ашуланшақтық, бас айналу, талып қалу және т.б.) және эндокринді жүйенің жұмысының бұзылуы байқалады. Дірілдің одан басқа ағзаға жалпы және аралас әсері болады. Жалпы діріл әсерінен орталық жүйке жұмысының бұзылуы байқалады. Ең алдымен мынадай белгілер байқалады: бастың ауыруы, тез шаршағыштық, жалпы әлсіздік. Содан кейін барып вегетативті криздер байқалады: аяқ астынан адамның мазасы қашады, әлсіздік, жүрек айну, суық тер басу, бастың, жүрек тұсының және іштің қатты ауыратындығы байқалады.Ондай адамдардың психикасының тұрақты еместігі – депрессия белгілері байқалады. Дірілдің аралас түрінде жоғарыда айтылған зақымданудың екі түрінің аралас әсерлері байқалады.

«Діріл ауруының» алдын алуға мына шаралар жатады:

• 
  діріл тудыратын машиналардың астына арнайы үлкен фундамент құю;
  
• 
  діріл шығаратын машиналар мен құралдардың дірілді аз шығаратын немесе діріл шығармайтын жаңа түрлерін ойлап шығару;
  
• 
  тракторларға және басқа да машиналарға пружинасы бар жұмсақ отырғыштар орнату;
  
• 
  қолмен жұмыс жасайтын пневматикалық құралдардың қазіргі талаптарға сай жаңа түрлерін ойлап шығару;
  
• 
  дірілді азайтатын немесе мүлдем болдырайтын әр түрлі заттар ойлап шығару;
  
• 
  діріл шығаратын құралдармен жұмыс істеу уақытын шектеу: Санитарлық ережелерге сай барлық жұмыс уақытының 2/3 бөлігінде ғана сол құралмен жұмыс істеу керек. Әр 1 сағат жұмыстан кейін 10-15 минуттық үзіліс жасалып тұру керек;
  
• 
  діріл әсер ететін құралдармен жүргізілетін жұмыстарды бригадалар атқарғаны дұрыс, олар жұмыс кезінде бірін – бірі ауыстырады;
  
• 
  жеке қорғаныс шараларына - екі қабатты қолғаптар кию ( қыста қолдарын суықтан сақтау үшін) және арнайы дірілді бәсеңдететін аяқ киімдер кию;
  
• 
  жұмыс соңында қолға жылы су (+37 ˚С) ванналарын қабылдап, содан кейін массаж жасау;
  
• 
  омыртқа тұсына желпуіш (веер) тәрізді себіл қабылдау;
  
• 
  ағзаның қорғаныш күшін арттыру үшін өндірістік гимнастикалар жасау;
  
• 
  қысқы уақытта профилактикалық мақсатта ультракүлгін сәулелер қабылдау;
  
• 
  қосымша витаминдер қабылдау: 2 мг «В-1» витаминін , 5-10 мг «РР» витаминін, 50 мг «С» витаминін.
  

Электромагиттік өрістер әсері қазіргі кезде өндірістерде, медицинада және ғылымның әр саласында кеңінен қолданылып жүр.

Электромагниттік өрістің жоғары жиілігімен және ультражоғары жиілігімен сәулелену жұмыс орнында экрандалмаған элементтердің генераторлық сәулелену кезінде (тербейтін құрылымдар, жоғары жиіліктегі трансформаторлар, тасымалдау желісі және т.б.). Генераторлардың экрандалмаған блоктары (магнетрондар, радиошамдар) және антенналар жоғары жиіліктегі сәулелену өрісінің негізгі көзі болып табылады.

Жоғары жиіліктегі электромагниттік өрістің ұзақ әсерінен адам ағзасында орталық жүйке жүйесінде және жүрек – қан тамыр жүйесінде функционалды өзгерістер байқалады: жүректің соғуы нашарлайды, қан қысымы төмендейді, зат алмасу процестері бұзылады. Клиникалық және эксперименталды бақылаулардың нәтижесінде сәулелену қарқындылығының шектеулі рұқсат етілген деңгейі белгіленген. Электромагниттік өрістің жоғары жиіліктегі мөлшері – 20 В/м, ал ультражоғары жиіліктегі сәулелену мөлшері – 5 В/м.

Электромагниттік өрістермен сәулеленудің адам ағзасына теріс әсерінің алдын алу мыналармен анықталады:

• 
  барлық өріс көздерін максималды түрде темір қаптамалармен немесе майда темір тормен толық бөлектеу;
  
• 
  физиоем бөлмелерінде жұмыс істейтін медицина қызметкерлерін сәулеленуден қорғау үшін сәуле бөліп шығаратын аппараттарды экрандайтын кабиналарға орнату, жұмыс кезінде жылжымалы және стационарлы экрандар қолдану, аппараттарды алыстан басқару;
  
• 
  сәулеленуден қорғау үшін темірленген матадан тігілген қорғағыш костюмдер кию керек;
  
• 
  темір торлардан дайындалған шлемдер қолдану;
  
• 
  жартылай маска тәріздес майда жез тордан дайындалған арнайы қорғағыш көзілдіріктер қолдану;
  
• 
  жұмыс бөлмелерінде электромагниттік өріс деңгейін үнемі анықтау және жұмысшылардың қауіпті аймаққа жоламауын қамтамасыз ету;
  
• 
  жұмысты ұйымдастыру кезінде электромагниттік өрістің жоғары мөлшері бар жерлерде жұмыс уақытын шектеу;
  
• 
  ондай жерлерде жұмыс жасайтындарға үнемі алдын ала және мерзімдік медициналық тексерудің жүргізіліп тұруы.
  

1. Өндірістік ортаның физикалық факторлары, және денсаулыққа әсері?

2. Шудың ағзаға тікелей және жанама әсері?

3. Дірілдің ағзаға әсері?

4. Діріл ауруының алдын алу шаралары?

11. Сабақты қорытындылау: 5 мин (6%)

- оқушылардың білім деңгейін бағалау

- келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

12. Үйге тапсырма беру: 5 мин (6%)
15- тақырып

1. Сабақтың тақырыбы: ММ гигиенасы.

2. Сағат саны:2 сағат

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты:

- оқыту: оқушыларға медициналық мекемелер гигиенасын. Медициналық мекемелердің жер теліміне, ғимараттарына, желдетілуіне, жарықтандыруына қойылатын гигиеналық талаптармен таныстыру.

- тәрбиелік: берілген тапсырмаларды дұрыс және сауатты орындау

- дамыту: оқытудың жаңа дағдыларын және тәсілдерін дамыту.

5. Оқыту әдісі: тақырыпты түсіндіру және сұрау

6. Материалды-техникалық жабдықталуы:

- техникалық құралдар: интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы

- көрнекі және дидактикалық құралдар: плакат, кеспе, тест тапсырмалары

- оқыту орыны: оқу бөлмесі

7. Әдебиеттер:

1. У.И. Кенесариев, Р.М.Балмахаева, Ж.Д. Бекмагаметова, К.К. Тогузбаева, Н.Ж. Жакашов.<<Гигиена>> Алматы 2009

3. ҚР « Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы » туралы №361 заңы, 04.12.2002 ж.

3. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә.,Торгаутов Б.К., « Балалар мен жасөспірімдер

гигиенасы», Шымкент, 2000 ж.

4. Шарманов Т.Ш. - «Экономика здавоохранения и перспективы

государственной службы охраны здоровья в Казахстане», Алматы-Женева-

Вашингтон, 2000 ж.

5. Габович Р.Д.- « Гигиена», Мәскеу, « Медицина», 1990 ж.

6. Шарманов Т.Ш. – « От здорового образа жизни к долголетию без болезней»

7. Сералиева М.Ш., Илақбаева Ү.С. - « Тағам гигиенасы », Шымкент, 2009 ж.

8. Көшімбаева С.А. - « Ауыз судың сапасын нормалаудың гигиеналық

негіздері», Алматы, 2002 ж.

9. Неменко Б.А. - « Коммуналдық гигиена », Алматы, 2005 ж.

10. Момынов Т.А., Рақышев А. - Медициналық орысша – қазақша сөздік,

Алматы, 1999 ж.

11.Подунова Л.Г. - « Руководство к практическим занятиям по методам

санитарно- гигиенических исследваний » Москва, « Медицина» 1990

Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау

Сұрау арқылы білімін тексеру. 15 мин (16%)

Емдік мекемелер гигиенасы – гигиена ғылымының бір бөлігі, ол осы мекемелердің ауруды емдеуде тиімді жұмыс жасауы үшін және ауруханалық жұқпалы аурулардың алдын алу үшін санитарлық нормалар мен ережелер дайындайды.

Қазіргі кездегі ауруханалар профилактикалық, емдік, оқу және ғылыми қызмет атқаратын және әкімшілік - шаруашылық мақсаттағы нысандардан тұратын кешен болып саналады.

Емдік-профилактикалық мекемелердің жұмысы біздің елімізде ҚР СанЕменН – на «Емдік- профилактикалық мекемелердің құрылысы және құрамының санитарлық ережелеріне» сай жүргізіледі. Жекелеген кейбір талаптар Құрылыс нормалары мен ережелері «Қала құрылысы. Қалалық және ауылдық мекендерді жоспарлау және құрылыстарын салу», «Қоғамдық ғимараттар және имараттар» және «Денсаулық сақтау мекемелерін жоспарлау туралы құжатта» да келтірілген. Ұсынылған санитарлық ережелер және басқа да құжаттар барлық салынған, қайта құрылған, жұмыс істеп жатқан ауруханалар, перзентхана және басқа да емдік стационарлар үшін қолданылады.

Жер учаскесін телімін және емдік- профилактикалық мекеменің құрылысы мен қайта жаңарту туралы барлық жобалар санитарлық- эпидемиологиялық қызметтің келісімімен жүргізілу керек.

Емдік- профилактикалық мекеме бас жобаға сай елді мекеннің аумағында орналасады. Олардың орналасуы негізінен науқастардың медициналық көмекке жүгіну жиілігі мен ауруханада емделу уақытының ұзақтығына байланысты. Арнайы ауруханалар (психиатриялық, туберкулездік, онкологиялық т.б.) және қуаттылығы 1000 төсектен жоғары үлкен кешендер селитебті аймақта 1000м қашықтықта, қала сыртында мүмкіндігінше жасыл желегі мол ауданда орналастырылуы керек.

Жалпы соматикалық ауруханаларды да елді мекеннің шет жағында орналастырған дұрыс. Перзентханалар, емханалар, жедел медициналық көмек көрсететін ауруханалар және кеңес беретін мекемелер қызмет көрсететін

елдімекенге жақын орналастырылуы керек.

Емдік - профилатикалық мекеме салынатын жерді таңдаған кезде жердің санитарлық жағдайына және жел бағытына үлкен көңіл бөлінеді. Аурухана аумағы құрғақ, жақсы желдетілетін территорияда орналасу керек.

Аурухана мекемесін бұрын қоқыс төгілген, бейіт болған, мал өліктерін көмген, химиялық және органикалық ластанған, ассенизация алаңы болған жерлерге салуға тыйым салынады.

Аурухана учаскесі темір жол, аэропорт, ірі автомагистраль, трамвай жолдарынан және т.б. физикалық фактор көздерінен алыс орналастырылу керек.

Аумақ өлшемдері Құрылыс нормасы және «Қала құрылысы. Қалалық және ауылдық мекендерді жоспарлау және құрылыстарын салу» нормативті құжатына сәйкес алынады. Емдік мекеменің аумағы көгалдандырылып, жасыл желек және көгалдар сол жердің көлемінің 60% - ын алып жатуы керек. Бір төсекке 25 м² көгал қарастырылу керек. Ені үлкен ағаштарды стационар ғимаратынан 10 м қашықтықта егу керек. Аурухана аумағы биіктігі 1,5 м, ал психиатриялық ауруханада 2,5 м қоршаумен қоршалады.

Аурухана құрылысы кезінде орталықтандырылған, орталықтандырылмаған және аралас жүйе қолданылады. Орталықтандырылған жүйе соматикалық бейінді ( профильді) ауруханалар үшін қолданылады. Бұл құрылыс жүйесінде барлық емдік - диагностикалық бөлімдер бір ғимаратта, инженерлік коммуникация және маршруттар қысқартылған, құрылысы қымбат емес, бірақ жетіспеушілігіне санитарлық режимді сақтаудың қиындығы жатады. Ауруларды топтық оқшаулау үшін орталықтандырылған жүйе қолданылады, ол жұқпалы және туберкулездік ауруханалар үшін өте ыңғайлы. Бөлімдер әр ғимаратта орналасады, гигиеналық тұрғыдан қарағанда осындай құрылыс жүйесі ең дұрыс (тыныш, аумағы жақсы көгалдандырылған, демалуға ыңғайлы жағдай жасалған). Бірақ мұндай ауруханаларды салу қымбат және санитарлық талаптарға сай үлкен жер аумағын талап етеді. Көбіне қала жағдайында аурухана құрылысының аралас жүйесі қолданылады.

Аурухана қуаттылығы мен құрылысы қызмет көрсетілетін мекеннің негізгі стационарлық көмек түріне мұқтаждығына байланысты анықталады. Көп салалы ауруханалар бөлімшелік, аудандық, орталық аудандық, қалалық, облыстық, республикалық, ведомстволық болып бөлінеді. Бөлек типтегі ауруханалар да болады, оларға: жедел медициналық көмек, балалар, қайта оңалту орталығы жатады.

Ол үшін ғимаратты жүйелі жоспарлау, тиімді желдету (табиғи және механикалық) және алдын алу шараларын жүргізу керек. Алдын алу шараларына күнделікті ылғалды жинаудан басқа, химиялық және физикалық әдістерді қолдана отырып залалсыздандыру, санитарлық тәртіпті қатаң сақтау жатады. Бұрынғы жылдары орталықтандырылған аурухананың негізгі ғимаратында стационардың барлық бөлімдері (жұқпалы аурудан басқа), емхана және барлық диагностикалық бөлімдер кіретін. Мұндай нұсқа оңтайлы емес және санитарлық қызмет тарапынан қолдау таппаған.

Мысалы, емхана және стационар әр түрлі ауруларға қызмет көрсетеді. Амбулаториялық аурулар шу, мазасыздық әкеледі, емдік және гигиеналық режимді бұзады. Стационар мен емханасы біріккен ауруханалар гигиеналық ережелерді қанағаттандырмайды. Мұнда аурухана бөлімшесі мен ғимараттың өзінде де қалыпты режим бұзылады. Стационарлық және амбулаториялық аурулар диагностикалық бөлмелер мен аурухана бақтарында кездеседі.

Босанатын әйелдер, әйелдер кеңесіне келетін жүкті әйелдер, қызмет көрсететін адамдар және келушілердің оқшау графигін ұйымдастыру қажеттігіне байланысты, жалпы ғимаратта ірі перзентхана бөлімін орналастыру көптеген қиындықтарға алып келеді. Мұндай шешімдердің тері-венерологиялық, балалар және радиологиялық бөлімдердің құрылысына да қатысы бар.

Сондықтан, жұқпалы аурулар бөлімдерінен басқа барлық бөлімдерді бір ғимаратта орналастыру, тек кіші ауруханалар үшін ғана тиімді. Сонымен қатар аурухана аумағында қызметі жағынан бір-бірімен байланысы жоқ ғимараттарды салуға болмайды.

Ритуалды аймақ, патологиялық - анатомиялық ғимарат палаталық ғимарат, қоғамдық ғимараттардың терезелерінен көрінбеу керек. Ритуалды аймақ пен емдік ғимарат арасы 30 метрден кем болмауы керек. Радиологиялық және жұқпалы аурулар ғимаратының айналасына ені кемінде 5 метр қиып өтетін бұталар егілуі қажет.

Жұқпалы аурулар ауруханасының аумағы бір-бірінен жасыл желекпен бөлінген таза және лас аймақтарға бөлінеді. Лас аймақтан шығарда автокөлікті залалсыздандыратын алаң қарастырылу керек.

Аурухана аумағының құрылыс дәрежесінің гигиеналық маңызы бар, соның ішінде егер аурухана жалпы құрылыс алаңының 15 % - ын алатын болса тиімді болып саналады. Мұндай қадам табиғи факторларды сауықтыру үшін пайдалануға, қажет жағдайда аурухана құрылысын кеңейтуге мүмкіндік береді. Бірақ қала жағдайында, жер аумағы шектелгенде, ғимараттың қабаттылығын жоғарылатуға және ауруханалық кешендерін жоғарғы деңгейде тығыз орналастыру қажеттігі туындайды. 1950 жылдан бастап елімізде типтік ауруханалық кешендер кеңінен салына бастады. Типтік жоба бойынша аурухана ғимаратын салғанда қоршаған аумақты ғана емес, сонымен қатар жекелеген нысандардың ара қашықтығын ескере отырып құрылыс аумағын қызмет көрсету аймақтарына бөлу арқылы жергілікті жерге ұштастырады. Қарсы тұрған ғимарат қабырғасы мен палата терезесінің ара қашықтығы 24 метрден, ал палаталық ғимарат пен қызыл сызық және тұрғын үйлер ара қашықтығы 30 метрден кем болмауы керек.

Емдеу - профилактикалық мекемесінің аумағын жинау күнделікті жүргізілу керек. Арнайы асфальтталған немесе бетондалған контейнерлік алаңдардағы қоқыс пен тұрмыстық қалдықтарды жинауға қақпағы жақсы жабылатын қоқыс салғыштар орнатылады. Контейнерлер ( қоқыс салғыштар) жүйелі түрде залалсыздандырылып тұру керек.

Бұл алаңдардың көлемі кемінде 40 м² болу керек. Олардың палаталық және емдік-диагностикалық ғимараттан ара қашықтығы 25 метрден кем болмауы керек. Әр 700 м² аумаққа бір қалдық салғыш қойылады, оның тазалануы және қоқыс шығарылуы күнделікті жүргізілуі қажет. Денсаулық сақтау мекемесінің қалдықтар көлемі белгілі факторларға байланысты:

- медициналық мекеме бейініне байланысты ( жұқпалы ауру және туберкулездік емдеу - профилактикалық мекемесінің қалдықтарының көлемі жалпы бейіндегі стационарға қарағанда жоғары);

- медициналық мекеме құрылымына және көрсетілетін медициналық көмектің түріне байланысты (арнайы бөлімшелердегі қалдықтар жоғары);

- мекеменің қаржыландыру мүмкіндігіне (мысалы, бір реттік қолданыстағы құралдар).

Ресейдегі тәуліктік қалдық мөлшері 1 төсекке шаққанда 1979 жылы 0,55кг болған, содан бері норма қайта қарастырылмаған.

Санитарлық зандылықтарға сәйкес тері-венерологиялық, жұқпалы ауру, онкологиялық, хирургиялық бөлімдердің қалдықтарын қоқыстар тастайтын жерге шығаруға болмайды. Оларды жою үшін әр түрлі ортақ жағу (өртеу) түрлері, химиялық залалсыздандыру немесе көму қолданылады. Көбінесе оларды өртеу қолданылады. Санитарлық қызметпен келісіліп қалдықтар пештерде емдеу- профилактикалық мекемесінің аумағында немесе басқа арнайы нысандарда жағылады. Тәулігіне 100 кг қалдық жаққанда пеш пен басқа да ғимараттар арасы 30 метрден кем болмауы керек. Аумақта пешті орналастырғанда желдің бағытын ескере отырып, көрсетілген ара қашықтықтар санитарлық - эпидемиологиялық қызметтің талап етуімен ұзартылуы мүмкін.

«Тұрғын және қоғамдық ғимараттарды инсоляциясымен қамтамасыз ету» санитарлық нормалар мен ережелер талаптарына сәйкес емдік-профилактикалық мекемелердің бағытталуы бөлмелер мен аумақта үздіксіз 3 сағаттық инсоляцияны қамтамасыз етуі қажет. Операция және перзентхана бөлмелері солтүстік, солтүстік - шығыс, солтүстік - батысқа бағытталуы қажет. Палаталар оңтүстік, оңтүстік шығыс және шығысқа бағытталуы қажет. Бөлмелер солтүстік ендіктен 55°С оңтүстікке қараған ауданда батыс, оңтүстік –батыс бағытқа бағытталған болса, күн сәулесінен қызып кету болмас үшін қорғаныс құрылғылары қажет болады: (жалюзи және т.б. қондырғылар).

Қабат саны жоғары және ыңғайлы қос коридорлы кешендер, блоктың жүйесі көп орындық ауруханалар құрылысы көбейгендіктен мұндағы палаталар әлемнің 4 жағына да бағытталады. Мұндай құрылыстың әр түрлі нұсқасы бар: Т- тәрізді, төртбұрышты, көпбұрышты, шеңберлі. Барлық корпустар эстетикалық және экономикалық жағынан бірдей болғанымен кейбір палаталарда инсоляция жағдайы қанағаттанарлықсыз болуы мүмкін.

Балалар ауруханасының аумағына ерекше талаптар қойылады, ол жерде балалардың таза ауада болуын және белсенді қозғалысын қамтамасыз ететін жобаны қарастырған дұрыс. Сондықтан мұндай мекемелердің жобалық шешімі бөлмелер мен аумақтың инсоляция нормасы мен серуендеуді ұйымдастыруды қамтамасыз ету керек. Ауруханаішілік инфекцияның алдын алу үшін бөлімдер мен аумақтарда топтық оқшаулау қағидасы қарастырылады.

Акушерлік стационардағы қабылдау бөлімінде түсушілерді өңдеу 2 ағымда: физиологиялық бөлім және жүктілік патологиясы үшін – «таза», ал обсервациялық бөлім үшін – «лас» ағымда жүргізіледі. Ауруханаішілік инфекцияны алдын алу барлық бөлімдерде «таза» және «лас» ағымдарға бөлмелер қарастырылады.

Қабылдау - қарау боксы - балалар және жұқпалы аурулар ауруханаларындағы қабылдау бөлімінің негізгі бөлмесі. Көп бейінді ауруханалардағы қарау бөлмесінің қызметін атқарады. Онда тамбур және шлюз (сыртқы тамбур ауруларға арналған, ішкі шлюз - қызметкерлерге), қарау бөлмесі, санитарлық түйін бар.

Санитарлық өткізгіште – ауруханаға жатқызылған ауруларды гигиеналық өңдеу, жеке заттарын өткізу және ауруханалық киім беру қарастырылады. Аурудың палаталық бөлімге барар жолында жеке немесе қарау бөлмелерімен бірге орналастырылады.

Палаталық бөлім. Стационарлардың негізгі құрылымдық элементі болып табылады және екі палаталық секция және жалпы бөлмеден (емдік, диагностикалық, қызметкерлер бөлмесі, асхана) тұрады.

Палаталық секция - оқшауланған палаталар кешені және бір емдік аурулар үшін қосымша бөлмелерден тұрады. Бір секциядағы төсек саны 20-дан кем емес, 30-дан көп болмауы қажет.

Жұқпалы емес бөлімдердегі палаталар сиымдылығы 1 жастан үлкен балалар үшін және ересектер үшін 4 төсектен көп емес, ал 1 жасқа дейінгі балалар үшін 2 төсектен аспауы керек. 3 жастан үлкен балалар үшін тәулік бойғы және күндізгі уақытта аналардың болуын қарастырғанда 50%, қабырғаларда әйнектелген ойындылар қарастырылады.

Бөлімдерге киімдер мен медикаменттерді жеткізу кесте бойынша арнайы «таза» лифтпен, қалдықтарды шығару «лас» лифтпен жүргізіледі. Тамақ буфетке арнайы жеке лифтпен жеткізіледі. Бөлімге бір асхана қарастырылады.

Туберкулездік, тері-венералогиялық, психиатриялық, босанғаннан кейінгі бөлімдердегі асханадағы орын саны, төсек санының 70 % -на сәйкес, басқа бөлімдерде - 60% -ға сәйкес болуы керек.

Санитарлық түйін – жуынатын орын, ванна, дәретхана және санитарлық бөлмеден тұрады. Санитарлық бөлмеде ыдыстарды жуу және стерилизациялау, анализге арналған ыдыстарды сақтау, клеенкаларды жуу, лас киімді уақытша сақтау жүргізіледі. Инфекциялық емес бөлімдер терапиялық, хирургиялық және арнайы (офтальмологиялық, психиатриялық, наркологиялық, тері-венералогиялық және т.б.) болып бөлінеді.

Арнайы бөлімдердің жобасына ерекше талаптар қойылады (ортопедиялық және офтальмологиялық бөлімдердің палаталары мен коридорында тұтқалар орналастыру). Терапиялық бөлімдердің палаталық секциясында ерекшелік жоқ, хирургиялық бөлімнің құрамына қосымша таңу бөлмесі кіреді.

Хирургиялық бөлімнің негізгі құрылымдық бірлігі – операциялық блок. Оперблокқа кіру үшін қызметкерлерге санитарлық өткізгіш, ал аурулар үшін шлюз қолданылады. Оперблок 2 қиылыспайтын оқшауланған асептикалық және септикалық бөлімдерден тұрады және ішкі бөлмелер қатаң аймақтарға бөлінеді:(стерильді) таза аймақ және қатаң режимдегі аймақ.

Оперблокта тек бір асептикалық бөлім болады (кардиохирургия, нейрохирургия). Екі бөлім де болған жағдайда, септикалық бөлім асептикалықтан жоғары орналасады. Оперблок жанында операциядан кейінгі ауруларға арналған 1 операциялық бөлмеге 2 төсектен есептелген палата орналасады.

Ауруханадағы операциялық бөлменің саны - хирургиялық бейіндегі 70 төсекке 1 операциялық бөлме есебінен алынады.

Емдеу-профилактикалық мекемесі орталықтандырылған жылы сумен қамтамасыз етіледі. Балаларға сүтті дайындау асханасында ғана бумен жылыту қолданылады. Жылу тасымалдаушы ретінде ауруханалар (психиатриялықтан басқа), стационарлар мен перзентханалар үшін 85°С-дағы, палаталар мен психиатриялық және наркологиялық ауруханалардың бөлмесі үшін 95 ° С –дағы су пайдаланылады.

Емдеу-профилактикалық мекемесі бөлмелеріндегі ауа температурасының көрсеткіштері мынандай: үлкендердің палаталары, қызметкерлер бөлмесі, дәрігерлер бөлмесі +25°С, манипуляция және санитарлық өңдеу жүргізілетін бөлмелер + 25°С, зертханалық бөлмелер, емдік шынықтыру залдары +18 °С.

Жылытқыш аспаптар (радиаторлар) терезелер астында орналастырылып, оңай тазаланатын, оңай жуылатын болу керек. Жылытқыш сәулелік панельдер операциялық, реанимациялық, наркоздық, емізетін және жаңа туғандардың, бокстар, жартылай бокстар, психиатриялық палаталарда пайдаланылады.

Инфекциялық бөлімнен басқа емдік стационарлар, перзентхана ғимараты механикалық түрде іске қосылатын үрмелі-сормалы желдетумен қамтамасыз етілуі қажет. Бокстар, жартылай бокстар және палаталық секцияда дефлектор орналастырылған өздігімен іске қосылатын сормалы ауа алмасу қарастырылады. Ауа алмасу жүйесі үшін сыртқы ауаны территорияның таза аймағынан, жерден кемінде 1-2 м биіктіктен алады.

Операциялық бөлмеден басқа емдеу профилактикалық мекемелерінің барлық бөлмелерінде механикалық ауа алмасумен қоса фрамугалар, терезелер және ауа алмасу каналдары арқылы жүзеге асырылатын табиғи ауа алмасу да қолданылады. Ауа алмасу жүйесі «лас» аймақ пен «таза» аймақ, палаталар, бөлімдер мен қабаттар арасындағы ауа ағымына қосылып кетпеуін қадағалау қажет. Үрмелі ауа көлемі 1 палаталық төсекке шаққанда сағатына 80 м² болу керек.

Стационарлардың ауа алмасу жүйесі және жобалық шешімдері операциялық блокқа емдік - профилактикалық мекеменің басқа бөлімдерінен ауа енбеуін қадағалау керек. Бұл үшін оперблокпен жақын бөлмелердің арасына ауаны соратын шлюздер орналастырылады. Сонымен қоса, операциялық бөлмеден және оған жақын орналасқан бөлмелерден ауа тек коридорға қарай ығысуы үшін операциялық бөлмеде ауаның жоғарғы қысымы туғызылады. Емдеу профилактикалық мекемесінің барлық коридорларында газ алмасу сағатына 0,5 көлемнен кем емес, сорып шығаруы басым, тиімді үрмелі-сормалы желдету қамтамасыз етілуі керек.

Емдеу- профилактикалық мекемелеріне берілетін ауа кәдімгі сүзгіден, ал операциялық, наркоздық, реанимациялық, босанар алдындағы, босанатын палаталарға берілетін ауа қосымша бактериоцидті сүзгіден өткізіледі. Бұл бөлмелер ауасының бактериалды ластануы Кротов аппаратының көмегімен есептелінеді, ол аурухана ішілік инфекциялармен қарсы күресуге ұсынылған шектік рұқсат етілген деңгейден аспауы керек.

Ауаның тазалық дәрежесі 4 көрсеткішпен анықталады: таза, қанағаттанарлық таза, әлсіз ластанған, күшті ластанған.

Сондықтан емдік - профилактикалық мекеменің ауа алмастыруының мақсаты – ауруханаішілік инфекция дамуын алдын алу үшін бақылаусыз ауа ағымының қозғалысын жою. Ол үшін ерекше сақтанатын бөлмелерде (операциялық, реанимациялық, операциядан кейінгі палаталар) сормалыға қарағанда үрмелі басымырақ, ауаны алып келу тиімді шара болып табылады. Лас бөлмелерде (баспалдақты торлар, лифт шахталары, лас киімдер қоймасы және т.б.), керісінше сормалысы басымырақ, автономды үрмелі-сормалы желдету қолданылады.

Операциялық, наркоздық, операциядан кейінгі, реанимациялық, жедел терапия палаталарындағы салыстырмалы ылғалдылық 55 - 60%, ал басқа палаталарда 35-50 %. Жылдың жылы кезінде 30- 60%, суық кезінде 30-45 %. Ауаның қозғалыс жылдамдығы секундына 0,2 м-ден артық болмауы керек.

Аурухана бөлмелерінде және аумағында санитарлық талаптарға сай шу режиміне санитарлық бақылау жүргізілу қажет. Ол СанЕменН «Емдеу профилактикалық мекемелерінің бөлмелеріндегі шудың шектеулі рұқсат етілген деңгейіне қойылатын санитарлық нормалар мен ережелер», ҚР СанЕменН «Тұрғын үй және қоғамдық ғимараттар мен тұрғын үйлер салынып жатқан жерлердегі шудың шектеулі рұқсат етілген деңгейі», нормативті құжаттарына сәйкес жүргізіледі.

Шу көздеріне қойылатын талаптар сияқты медициналық техника бұйымдарына да санитарлық талаптар қойылады. Сондықтан емдеу профилактикалық мекемелерінің қондырғылары пайдаланатын бөлмелерде ғана қойылу керек. Тәулік бойына шу шығаратын медициналық техника бұйымдары тек 1 орындық палаталарға ғана қойылады. Қондырғы жүйелі түрде техникалық тексеруден өткізіледі.

Жарықтандыруға қойылатын талаптар. Аурухана, перзентхана және басқа да стационарлар бөлмелері табиғи жарықтандырумен қамтамасыз етілу қажет. Екіншілік жарықпен немесе тек жасанды жарықпен жарықтандыру қоймаларда, палаталардағы санитарлық түйіндерде, клизмалық, жеке гигиена бөлмелері, себіл, операциялық, наркоздық және басқа бөлмелерде қарастырылады. Табиғи жарықтандырумен жобаланған операциялық бөлмелерді көкжиектің солтүстік румбаларына бағыттау қажет. (СБ, С, СШ).

Палаталық секцияның коридорлары терезелер немесе жарық қалталары арқылы табиғи жарықтандырумен қамтамасыз етілуі керек. Жарықтың қалталары арасындағы қашықтық 24 метрден аспауы қажет. Инсоляция нормасы палаталар мен аумақта ультракүлгін сәулесінің 3 сағаттық үздіксіз әсерін қарастырады, ал туберкулездік және инфекция бөлімдерінде бұл нормативтен ауытқу болмауы керек.

Қазақстан аумағының басым бөлігі III климаттық ауданға жатады. Санитарлық заңдылыққа сәйкес 3 және 4 климаттық ауданда стационарлардың палаталары қызып кетпес үшін батысқа бағытталған, олардың жарық қабылдағыштары күннен қорғайтын заттармен қапталуы қажет (жалюздер т.б.).

Емдеу - профилактикалық мекемесінде жалпы және жергілікті жасанды жарықтандыру пайдаланылады. Жалпы жарықтандыру бөлменің жоғарғы аймағына, жергілікті жарықтандыру – жұмыс орнына беріледі. Жалпы жасанды жарықтандыру барлық бөлмелерде қарастырылуы қажет. Төбеде орналасқан жалпы жарықтандыру шамдары, жарықты жалпы шашыратып түсіретін қондырғылармен қамтамасыз етілуі керек. Басқа қызмет аймақтары үшін жергілікті жарықтандыру қарастырылады.

Стационарлардағы жалпы жасанды жарықтандыру үшін люминисценттік шамдар, ал қыздыру шамдары негізінен жергілікті жарықтандыру үшін қолданылады. Сонымен қатар, палаталарды жергілікті жарықтандыру үшін әр төсектің жанында еденнен 1,7 метр биіктікте орнатылған қабырғалық және аралас шамдар қолданылады (балалар мен психиатриялық бөлімдерден басқа). Балалар мен психиатриялық бөлімдердің палаталары тек төбелік шамдармен жарықтандырылады. Бұл бөлімдердің палаталарында жергілікті жарықтандыруға тыйым салынады. Дәрігерлік қарау бөлмелерінде науқасты қарау үшін үстелдік шамдар орнатылады.

Сонымен қатар әр палатада арнайы түнгі жарықтандыру шамдары қарастырылуы керек. Ол есік маңында еденнен 0,3 метр биіктікте, қабырғадағы ойындыда орнатылады.

Балалар мен психиатриялық бөлімдерде түнгі шамдар палата есігінің жоғарғы жағында, еденнен 2,2 метр биіктікте орнатылады.

Бөлмелерді жуатын және залалсыздандыратын заттар пайдаланып ылғалды жинау тәулігіне кемінде 2 рет, керек жағдайда одан да көп рет жүргізіледі. Терезе әйнектерін сүрту ішкі жағынан айына кемінде 1 рет, ал сыртқы жағынан 4 - 6 айда 1 рет жүргізіледі. Ылғалды жинау жүргізу үшін сабынды, содалы және санитарлық эпидемиологиялық қызмет мекемелері рұқсат берген басқа да ертінділер пайдаланылады. Түйіршік тәрізді синтетикалық жуушы заттарды пайдалануға тыйым салынады.

Бөлім палаталары мен бөлімшелерде түбегейлі тазалау график бойынша жүргізіледі, бірақ айына кемінде 1 рет, ал операциялық блок, таңу мен босанатын бөлмелер құрал - жабдықтардан және жиһаздан босатылып, аптасына 1 рет жүргізіледі. Коридор, дәретхана және қосымша бөлмелерде қоқыс салатын ыдыстар, ал процедуралық және басқа кабинеттерде аяқпен басып ашатын шелектер қойылу керек.

Қатаң стерильдік режимді, асептика және антисептиканы қажет ететін бөлмелерде (операциялық, таңу, реанимация палаталары, ем- шаралық бөлме, босану палаталары және т.б. жинаудан кейін ультракүлгін бактериоцидтік шамдармен сәулелендіру жүргізу қажет. Олар стационарлық және жылжымалы болуы мүмкін. Сәулелендіру кезінде қызметкерлерге бұл бөлмелерде аз уақыт қана болуына рұқсат етіледі.

Науқастардың төсегін ауыстыру ластануына байланысты жүргізіледі, бірақ аптасына 1 реттен жиі болмауы керек. Босанған әйелдер төсегі 3 күнде 1 рет, ал орамалы қажетіне қарай ауыстырылады. Лас төсек жабдықтарын арнайы ыдысқа: клеенкалы немесе полиэтилендік қапшықтарға жинап, орталық лас төсек жабдықтарын жинайтын бөлмеге жіберіледі. Лас төсек жабдықтарды бөлімде уақытша, 12 сағаттан ұзақ емес уақыт, тек санитарлық бөлмеде сақтайды. Қызметкерлердің лас төсекпен жұмыс істейтін арнайы киімі болуы керек. Бөлмелерде лас төсек жабдықтарын бөлуге болмайды.

Ауруханалық төсек жабдықтарын жуу орталықтандырылған, аурухана құрамындағы арнайы кір жуу бөлмелерінде «Медициналық мекемелердің кір жуу бөлмелерінде төсекті өңдеу технологиясы жайындағы нұсқамаға» сай жүргізіледі. Лас және таза төсекті «лас» немесе «таза» деген белгісі бар, тығыз матадан дайындалған арнайы қапта тасымалдайды.

Таза төсектер - төсекті жинайтын арнайы бөлмелерде немесе таза режимдегі басқа бөлмелерде сақталады. Бөлімдерде таза төсектің тәуліктік қоры болу керек. Төсек жабдықтары міндетті түрде белгілену керек, белгісі жоқ төсек жабдықтарды бөлімде сақтауға болмайды. Төсек жабдықтарын тасымалдауға байланысты барлық процестер механизацияланған болғаны дұрыс.

Науқастарды, егер шомылуға қарсы медициналық көрсеткіштері болмаса. жеті күнде 1 рет шомылдырады. Науқастардың шашын қысқарту және сақал-мұртын қыру жүйелі түрде ұйымдастырылу керек. Әр науқас жеке орамалмен, сабынмен және пияламен, ал керек болса түкіргіш және дәрет сындыратын ыдыспен қамтамасыз етілуі керек. Науқастардың жеке киімдері сақтауға өткізіледі, бірақ санитарлық ережелер бойынша науқастардың стационарда үй киімінде жүруіне рұқсат етіледі.

1. Аурухананың құрылымдық бөлімшелерін атап беріңіз?

2. Медициналық мекемелерге қойылатын гигиеналық талаптар?

3. Бөлмелерді жинау және науқастардың гигиенасы?

- оқушылардың білім деңгейін бағалау

- келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

12. Үйге тапсырма беру: 5 мин (6%)
16- тақырып

1. Сабақтың тақырыбы: Ауруханаішілік инфекциялар және олардың алдын алу.

2. Сағат саны:2 сағат

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты:

- оқыту: оқушыларға ауруханаішілік инфекциялар және олардың алдын алуды таныстыру. Аурухананың құрылысына, орналасуына, желдетілуіне, жарықандыруына қойылатын талаптармен таныстыру.

- тәрбиелік: берілген тапсырмаларды дұрыс және сауатты орындау

- дамыту: оқытудың жаңа дағдыларын және тәсілдерін дамыту.

5. Оқыту әдісі: тақырыпты түсіндіру және сұрау

6. Материалды-техникалық жабдықталуы:

- техникалық құралдар: интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы

- көрнекі және дидактикалық құралдар: плакат, кеспе, тест тапсырмалары

- оқыту орыны: оқу бөлмесі
7. Әдебиеттер:

1. У.И. Кенесариев, Р.М.Балмахаева, Ж.Д. Бекмагаметова, К.К. Тогузбаева, Н.Ж. Жакашов.<<Гигиена>> Алматы 2009

3. ҚР « Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы » туралы №361 заңы, 04.12.2002 ж.

3. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә.,Торгаутов Б.К., « Балалар мен жасөспірімдер

гигиенасы», Шымкент, 2000 ж.

4. Шарманов Т.Ш. - «Экономика здавоохранения и перспективы

государственной службы охраны здоровья в Казахстане», Алматы-Женева-

Вашингтон, 2000 ж.

5. Габович Р.Д.- « Гигиена», Мәскеу, « Медицина», 1990 ж.

6. Шарманов Т.Ш. – « От здорового образа жизни к долголетию без болезней»

7. Сералиева М.Ш., Илақбаева Ү.С. - « Тағам гигиенасы », Шымкент, 2009 ж.

8. Көшімбаева С.А. - « Ауыз судың сапасын нормалаудың гигиеналық

негіздері», Алматы, 2002 ж.

9. Неменко Б.А. - « Коммуналдық гигиена », Алматы, 2005 ж.

10. Момынов Т.А., Рақышев А. - Медициналық орысша – қазақша сөздік,

Алматы, 1999 ж.

11.Подунова Л.Г. - « Руководство к практическим занятиям по методам

санитарно- гигиенических исследваний » Москва, « Медицина» 1990

Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау

Сұрау арқылы білімін тексеру. 15 мин (16%)

АІИ барлық елдерде тіркіледі. Соңғы жылдарда, оның деңгейінің жоға- рылағаны соншалақты, антибиотиктер сияқты, кушті антисептикалық заттар әлі синтезделмеген және АІИ-мен күресу, негізінен асептикалық әдістермен жүргізілген жылдардағы деңгейіне жақындады. БДДҰ мәліметтері бойынша, емдеу-алдын алу мекемелеріне медициналық көмек алуға келген науқастардың 6-7% АІИ ауырады. Операциядан кейінгі жараның инфекциялары, жергілікті іріңді-септикалық инфекциялар, сепсис, жедел ішек инфекциялары, гепатит В және С, жыныстық қатынас жолымен берілетін аурулар, қызылша, ЖИТС (СПИД) - осының бәрі, аурухана ішілік ортада берілетін аурулардың толық емес тізімі.

АІИ өсуі мен таралуының себептері өте көп турлі. Олардың бірі, ауру жұғу қаупі жоғарылау адамдар контингенті деп аталатын, агзасының қарсылық күші төмендеген адамдар санының көбеюі. Бұлар, дамуында кемістіктері бар, жаңа туған және шала туған балалар, тұншығу жағдайында туылған, босану кезінде жарақаттанған балалар, қарт адамдар, компенсация және субкомпенсация сатысында созылмалы аурулары бар науқастар, иммундық тапшылық тудыратын вирус (ВИЧ) жұққан адамдар, гепатит В және С-мен ауратындар, әскери әрекеттер, апаттар нәтижесінде зардап шеккендер және т.б. Мұндай адамдар жақсы күтімніћ, күрделі хирургиялық операциялар жасаудың, белсенді емдеудің арқасында тірі қалады, бірақ, олардың ағзасы инфекция агенттерімен жақсы күресе алмайды. Ағзаның қарсы тұру мүмкіншілігі төмендегендерге иммунодепрессанттар, цитостатиктер қабылдайтын, сәулемен емдеу алатын науқастар, сондай-ак, химиялық және физикалық қарқынды ластанған аудандарда тұратын адамдар да жатады.

Келесі және аса маңызды себебі болып табылатыны – көпшілік анти- биотиктердіц және дезинфекциялық заттардың әсеріне төзімді, вируленттілігі және патогенділігі жоғарылаған, қоршаған ортада тұрақты, микроағзалардың жеңіл жойылмайтын ассоциациясының аурухана ішінде калыптасуы мен таралуы. Мұндай селекция, қолдануы жеткіліксіз негізделген немесе жет- кіліксіз дозада және аз уақыт антибиотиктерді, әсіресе, әсер ету спектрі кең антибиотиктерді кеңінен қолданудың, дезинфекциялайтьтн химиялық заттар- дың концентрациясын, қолдану режимін, сақтау жагдайымен мерзімін сақтамаудығ, бактериоцидтік шам сәулесімен зарарсыздандырудың дозасы мен уақытын сақтамаудың нәтижесі болып табылады. Егер антибиотиктің кезеңнің басында көп ауруларды, оның ішінде АІИ-ды да, емдеуге антибиотиктерді қолдану орасан көмектеседі, қазіргі кезде микробтардың антибиотиктерге төзімді штаммдарының пайда болуына, жаңа антибиотиктерді синтездеп үлгермейді.

Сондай-ақ, практикаға инвазивті күрделі емдеу және диагностикалық әдістерді: бронхоскопияны, гастрофиброскопияны, цистоскопияны, колонос- копияны, амниоцентезді, гемодиализді, тамырларға түтік (катетер) салу, жасанды қан айналымын және басқаларды енгізу де, АІИ өсуіне себеп болады. Бұл әдістердің көпшілігі, медицина практнкасында жиі қолданылады. Бірақ, бұл әдістерде қолданылатын аспаптарды зарарсыздандыру үшін басқа әдістер қажет, мысалы, хирургиялық саймандарды зарарсыздандыру әдістеріндей емес, себебі, бұл аспаптардың құрамына өте байқап ұстауды қажет ететін, құрам бөліктер кіреді. Мұндай аспаптарды деконтаминациялау жөнінде анық айтылған нұсқаулар әзірше жоқ.

Соңғы жылдарға тән, дәрілік препараттарды парентералдық жолмен енгізу, қан және оның құрам бөліктерін құю, қуыстарға пункция жасау, сұңғымен тексеру сияқты, медициналық әрекеттер де, ауру адамдарға да, медицина қызметкеріне де, аурухана ішілік инфекция жұғуы себептерінің бірі болып табылады.

Медицина қызметкерінің аурухана ішіндегі тәртіпті және жеке басының гигиенасын сақтамауы сыңайлы АІИ дамуының себебін де, ерекше айтып көрсеткен жөн. Гигиеналық талаптарға бұлай қараудың салдары ретінде, кең таралған, тексерілмеген қанды құюдан және бір рет пайдаланатын шприцті қайта пайдаланудан 2007 жылы Республиканың Оңтүстік Қазақстан облысында 120-дан астам балаларга ЖИТС жұққан және өлімге әкеп соққан, қайғылы оқиға мысал бола алады.

АІИ көздері, жиі жұқпалы аурулардың жедел, жасырын немесе созылмалы түрлерімен ауыратын немесе денесінің әр түрлі жерінде іріңді жаралары, іріңді-қабыну үрдістері бар аурулар, медицина қызметкері, ас блогының қызметкері, ауруға келіп-кететіндер, сондай-ақ, студенттер, интернатурадағы дәрігерлер және басқа да емдеу-алдын алу мекемелерінде болатын адамдар. Дені сау және аурудан жаңадан сауыққан бактерия тасымалдаушы адамдар да, қоздырғыштардың көзі болып табылады. Ең кауіптілері -медицина қызметкері және ауруханада ұзақ уақыт жаткан аурулар, себебі, олар микробтардың тұрақты госпиталдық штаммдарын тасымалдаушыларға айналады. Медицина қызметкерлерінің ішінде, бәрінен де жиі АІИ көздері, аурулармен ұзақ уақыт байланыста болатын, медбикелер мен санитаркалар. Медицина қызметкерінің арасында 15%-дан 80% дейін вирулентті инфекция тасымалдаушылар болу мүмкіндігі көрсетілген.

АІИ қоздырғыштары әр түрлі жолдарымен беріледі: жанаспалы тұрмыстық, ауа-тамшылы, алиментарлық, нәжіспен ластанған заттармен ауыз арқылы. Соңғы жылдарда әр түрлі инвазивті медициналық әрекеттер кезінде, артифициальді жолмен берілуі жиірек кездеседі.

Қоздырғыштар берілетін факторлар, өте көп түрлі нысандар болуы мүмкін. Олар, ауру адамдар мен медицина қызметкерінің қолы, шаштары, киімдері, аяқ киімдері, қоздырғыштар жұққан құрал-саймандар, медициналық аспаптар, іш киім, төсек-орын жабдықтары, ауруларға күтім көрсетуде қолданылатын заттар, құйылатын қан және қан алмастырушы заттар, парентералды жолмен енгізуге арналған ерітінділер, тігетін және таңатын материалдар, стерильді емес және концентрациясы жеткіліксіз дезинфекциялаушы заттар, түтік сүңгілер, науқастардың биосубстраттары (қан, нәжіс, зәр, қақырық, шырышты қабықшалардың бөлінділері), тағам, су, т.б.

АІИ қоздырғыштары- патогенді және шартты-патогенді микроағзалар. АІИ ең жиі тудыратын патогенді микрофлораға гепатит В, С, ЖИТС, грипп, аденовирус инфекциялары, полиомиелит қоздыратын вирустар, Коксаки, ЕСНО вирустары және басқа да, бұрыннан белгілі, бактериялық инфекция қоздырғыштары жатады. Бірақ, АІИ дамуында негізгі рольді шартты-патогенді микроағзалар атқарады. Оларға жататындар стафилококктар, стрептококктар, ротей, эшерихалар (Е. соіі), сальмонеллалар, Рекитсиоздар, клебсиеллалар, бактероидтер, энтерококктар,клостридийлер, көк-іріңді таяқша, саңырауқұлақтар, пневмоцисталар, т.б.

АІИ этиологиялық құрылымында үнемі белгілі бір өзгерістер болып тұратынын айта кету керек. Мысалы, 20 ғасырдың 30-40 жылдарында стрептококк инфекциялары, газды гангрена, сіреспе, көкжөтел, қызылша, дифтерия, желшешек жиі кездесетін, 50-60- жылдарда басым -стафилококк инфекциялары болды, оларды ең жиі қоздыратын 51. антигені. болды, 20 ғасырдың екінші жартысы грамм теріс микроағзалар: протей, эшерихалар, көк-іріңді таяқша, және аурухана ортасында бұрын сирек кездесетін, легионеллалар, иерсинийлер сияқты, микроағзалар тудыратын АІИ-ің жиілігі едәуір өсуімен сипатталды.

Аурухана ішілік инфекцияның клиникалық көріністері әр түрлі. Бұл, бұрыннан белгілі жұқпалы аурулар - қызамық, қызылша, вирустық гепатит, сальмонеллездер, тілме, желшешек және басқалар болуы мүмкін. АІИ басқа топтарына жалпы (сепсис) және жергілікті сипаттағы іріңді-септикалық (іріңді ісік, флегмона, отит, желін сау, қуықтың қабынуы, уретрит, пиелонефрит, пиодермия т.б.) аурулар жатады. АІИ құрылымында іріңді-септикалық иифекциялар бірінші орын алады, екінші орында - балалардың жедел ішек инфекциялары, үшінші орында - парентералды инфекциялар.

Аурухана ішілік инфекциялар, аурухана ортасының өте қауіпті туындысы болыптабылады. АІИ хирургиялық науқастардың операциядан кейінгі кезеңінің ағымын, жүктілік кезеңінің, босануының және босанғаннан кейінгі кезеңініц өтуін асқындырады, жаңа туған балалардың және басқа жас топтарындағы аурулардың өлім-жітімі көбеюінің себебі болады. Жүрекке, бйрекке, өкпеге және басқаларга өте жақсы жасалған операциялардың өзінде инфекцияның қосылуы, негізгі ауруының ағымын шұғыл асқындырады, өміріне қауіп тудырады. Вирустық гепатит В,С жэне Е, ЖИТС сияқты инфекцияларды жұқтыру өмірін қысқартады, ең ақырында өлімге әкеп соғады. АІИ қосылуының барлық жағдайларында да, аурулардың стационарда болу уақыты немесе амбулаторияда емдеу мерзімі едәуір ұзарады, мњндай ауруларды емдеуге кететін шығын және олардыц өздерінің материалдық шығындары да көбейеді.

АІИ алдын алу, инфекция көзін анықтауга, аурухана ішілік ортаның ластануының алдын алу, әр түрлі жолдармен қоздыргыштардың берілуінің алдын алуға, қоздырғыштарды жоюға және ауру адам ағзасының резистенттілігін арттыруға бағытталған шаралар кешені болып саналады

АІИ алдын алудағы әр турлі шаралардың рөлін жұқпалы аурулар бөлімінің мысалында талдаймыз. АІИ алдын алу мәселелерінің негізгілерінін бірі- сәулеттік - жсоспарлау шаралары болып табылады, себебі, АІИ-ң алдын алуды тиімді жүргізудегі оның мүмкіншілігі, көбінде жер телімінің таңдалуының, аурухананың елді мекенде орналасқан жерінің, олардың аумағын зоналарға бөлудің, құрылыс жүйесін таңдаудың, ішкі жоспарлануының, негізгі бөлімшелірінің жабдықталуы дұрыстығымен анықталады. Жұқпалы аурулар ауруханасын дұрыс орналастыру және жоспарлау науқастардың, медицина қызметкерлерінің және келіп-кететін адамдардың аурухана ішілік инфекцияны жұқтыру қаупін, ннфекцияның ауруханадан сыртқа шығуын төмендетуі керек. Мысалы, жұқпалы аурулар ауруханасын елді мекеннің шетінде орналастыру қолайлы деп есептеледі, бұл, инфекцияны халық арасында таралу мумкіншілігін азайтады.

1. Аурухана ішілік инфекциялар дегеніміз не?

2. Аурухана ішілік инфекцияларды алдын-алу жөніндегі шаралар?

- санитарлық

- сәлеттік жоспарлау

- иммундау

- оқушылардың білім деңгейін бағалау

- келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

12. Үйге тапсырма беру: 5 мин (6%)
17- тақырып

1. Сабақтың тақырыбы: Жеке бас гигиенасы.

2. Сағат саны:2 сағат

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты:

- оқыту: оқыушыларға жеке бас гигиенасын сақтауды, үйрету және оқыту.

- тәрбиелік: берілген тапсырмаларды дұрыс және сауатты орындау

- дамыту: оқытудың жаңа дағдыларын және тәсілдерін дамыту.

5. Оқыту әдісі: тақырыпты түсіндіру және сұрау

6. Материалды-техникалық жабдықталуы:

- техникалық құралдар: интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы

- көрнекі және дидактикалық құралдар: плакат, кеспе, тест тапсырмалары

- оқыту орыны: оқу бөлмесі

7. Әдебиеттер:

1. У.И. Кенесариев, Р.М.Балмахаева, Ж.Д. Бекмагаметова, К.К. Тогузбаева, Н.Ж. Жакашов.<<Гигиена>> Алматы 2009

3. ҚР « Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы » туралы №361 заңы, 04.12.2002 ж.

3. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә.,Торгаутов Б.К., « Балалар мен жасөспірімдер

гигиенасы», Шымкент, 2000 ж.

4. Шарманов Т.Ш. - «Экономика здавоохранения и перспективы

государственной службы охраны здоровья в Казахстане», Алматы-Женева-

Вашингтон, 2000 ж.

5. Габович Р.Д.- « Гигиена», Мәскеу, « Медицина», 1990 ж.

6. Шарманов Т.Ш. – « От здорового образа жизни к долголетию без болезней»

7. Сералиева М.Ш., Илақбаева Ү.С. - « Тағам гигиенасы », Шымкент, 2009 ж.

8. Көшімбаева С.А. - « Ауыз судың сапасын нормалаудың гигиеналық

негіздері», Алматы, 2002 ж.

9. Неменко Б.А. - « Коммуналдық гигиена », Алматы, 2005 ж.

10. Момынов Т.А., Рақышев А. - Медициналық орысша – қазақша сөздік,

Алматы, 1999 ж.

11.Подунова Л.Г. - « Руководство к практическим занятиям по методам

санитарно- гигиенических исследваний » Москва, « Медицина» 1990

Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау

Сұрау арқылы білімін тексеру. 15 мин (16%)

Жеке адам гигиенасы қоғам гигиенасының бір бөлігі. Гигиенаның, медицинаның кез келген жетістігі егер адам жеке бас гигиенасын сақтамай, өзінің денсаулығына немқұрайды қараса, адам денсаулығын сақтай алмайды.

Физиолог Павлов И.П айтқан: қазіргі кездегі адамдардың өмір сүру ұзақтығы 100 жылдан кем болмау керек, егер ондай болмаса, яғни адамдар өздерінің денсаулығына дұрыс көңіл бөлмегені.

Салауатты өмір сүруге қазіргі кездегі ғылыми- техникалық жетістіктердің адам ағзасына теріс әсерін (гиподинамия, жүйке- психикасына күш түсіретін жұмыстар) жою және ағзаның жаңа факторлары мен қоршаған ортаның жаңа жағдайларына адамның бейімделуін жоғарылату жатады.

Жеке бас гигиенасы түсінігіне мыналар кіреді: күн тәртібі, тамақтану, терінің күтімі, ауыз қуысының күтімі, дұрыс киіну, дене тәрбиесі, үйдің санитарлық жағдайы, тұрмыстық аспаптарды қолдану (теледидар, шаңсорғыш, газ плитасы) және тұрмыстық химия тауараларын қолдану, тұрмыста, еңбек кезіндегі, дем алу және ұйқы кезіндегі жеке бас гигиенасы мәселелері және т.б. Бұл тақырыптардың көбісі оқулықтың алдыңғы тарауларында айтылып өткен, айтылмаған мәселелер туралы осы тарауда айтылады.

Адам терісінің гигиенасыа дамның терісі ағзада газ және жылу алмасу қызметін атқарады. Зат алмасудың соңғы қалдықтарын, су буларын, тер, май және бактерицидті заттарды ағзадан шығарады. Терінің беткі қабатында ультракүлгін сәулелердің әсерінен «Д» витаминінің синтезі жүреді. Адамның терісі ағзаны метеорологиялық, механикалық, химиялық факторлардың әсерінен және микроорганизмдерден қорғайды. Терінің тазалығы мен шынығу деңгейі

жоғарыда айтылған қызметтің бәрін жақсы атқаруда маңызды орын алады.

Егер адамның терісі нашар бапталса, ол жерде микроорганизмдердің әсерінен органикалық заттар ыдырап, иісі жаман, ұшқыш қосылыстар пайда болады. Ыдырағаннан пайда болған заттар теріні тітіркендіреді, шаңдар май және тер шығатын жолдарды бітеп қалады да микроорганизмдер мен саңырауқұлақтардың көбеюіне жағдай туындатады. Соның салдарынан дерматиттер, іріңді және басқа да тері аурулары пайда болады. Адамның терісі ластанған жағдайда, оның тыныс алуы 10-15% нашарлайды. Терінің тазалығы сақталмаған жағдайда адамдардың киімдері қатты ластанады да ауа өткізгіштігі нашарлайды.

Терінің тазалығын сақтау үшін үнемі жуынып - шайынып жүру керек. Жуыну үшін сабын және жөке қолданса, адамның терісі жақсы тазаланады. Сабын таңдағанда құрамында бос сілтісі көп сабындар теріні жақсы майсыздандырады және теріні кеуіп кетуден сақтайды. Адамның терісі құрғақ болса немесе беткі қабаты жұқа болса, сабынды соғұрлым аз қолданған дұрыс. Сабындардың ішінде ең нәзік әсер беретіні « Детский» сабын болып саналады. Иіс сабындардың құрамындағы бос сілітілердің мөлшері 0,05% - дан көп болмау керек. Ал кір сабынның құрамында бос сілті 2% мөлшерінде болады. Сабынға бактерицидті заттар қосу арқылы залалсыздандыратын сабын шығарады. Оны емдеу- сауықтыру мекемелерінде қолданады. Сусабындардың құрамына сабыннан басқа эмульгаторлар мен көбіктендіретін қоспалар, ароматизаторлар мен бояғыштар қосылады. Сусабынның қарқынды көбіктенуі, оның жуғыш әсерін күшейтеді. Соңғы кездері синтетикалық жуғыш заттар кеңінен қолданылып жүр: ұнтақ, паста, сұйықтар. Синтетикалық жуғыш заттардың сабынға қарағанда көптеген артықшылықтары бар: олардың әсері судың қаттылығына байланысты емес, жоғары деңгейде белсенді, судың төмен температурасында (20-30 ˚С) адамның қолын аз тітіркендіреді және майсыздандырады, киімдердің ұзақ киілуіне әсер етеді. Жуғыш және тазалағыш заттар адамның ағзасына әр түрлі әсер ететіндігіне байланысты, оларды тек сыртындағы жапсырмадағы жазуға сай қолдану керек. Барлық жуғыш тәне тазалағыш заттар гигиеналық сыннан тексеріліп, қабылданады, ол кезде олардың құрамында тітіркендіргіш заттар, уытты заттар және аллергенді заттардың бар - жоқтығы анықталады.

Теріні, шашты таза ұстау үшін адам сабын және сусабын қолданып үнемі жуынып, іш киімдерін ауыстырып тұру керек. Дененің ашық жерлері тез ластанады, сондықтан бетті, мойынды күніне екі рет жуып тұру керек. Адамның қолы микроорганизмдер, гельминт жұмыртқалары және кір көп жиналатын жер болып саналады. Қол арқылы олар адамның денесінің басқа жерлеріне тасымалданады. Сондықтан жұмыс соңында, дәретханадан кейін және тамақ ішер алдын қолды екі рет сабындап жуу керек. Адамның терісі таза болса, теріден бактерицидті зат бөлініп шығып, теріде өзін - өзі стерильдеу процесі жүреді. Адамның қолындағы микроорганизмдердің 95% - ы тырнақтың астында болады. Оны толық тазалау үшін қолды щеткамен сабындап жуу керек. Аяқтың терісі тері бездеріне бай болады. Аяқ киім ауа жібермейтін матриалдан дайындалған болса немесе аяқты қысатын болса, аяқтағы шұлық кір болса, аяқ терлей береді. Аяқ терісі дұрыс бапталмаған жағдайда бармақтардың арасында жиналған кір микроорганизмдердің көмегімен ыдырап, май қышқылдары, ұшқыш зат, жаман иіс бөліп шығарады және аяқтың терісінде іріңді жаралар және эпидермофития туындатады. Аяқтың қатты терлеуінің алдын алу үшін кешке аяқты салқын сумен жуып, содан кейін аяқты 5 % - ды формалин ертіндісімен сүрту керек. Ол процедураны аптасына 1-2 рет қайталап тұру керек. Шұлықты жиі ауыстырып тұру керек және синтетика материалдан тоқылған шұлықтарды қолданбау керек.

Киім гигиенасы. Адамдар киімді қоғамның дамуының ерте кезеңдерінде қолдана бастады. Киім адамның денесін ауа райының әр түрлі қолайсыз жағдайларынан және әр түрлі факторлардың әсерінен қорғайды.

Киімнің гигиеналық қасиеті материалға, пішілгеніне және матаны дайындауға байланысты болады. Ең алдымен киімде жылу сақтау қасиеті болу керек. Сол жердің климатына, жыл мезгіліне және ауа райына сай болу керек.

Физиологиялық зерттеулер көрсеткендей, адам өзін 28-32 ˚С температурада жақсы сезінеді. Киімнің көмегімен адам өзінің денесінің айналасында жасанды жолмен реттелетін микроклимат жасайды, ол кезде адам қоршаған ортаның метеорологиялық өзгерістерін аз сезінеді. Егер киім дұрыс киілген болса, киім астындағы микроклимат мынадай болады: ауа температурасы

29-32 ˚С, ал салыстырмалы ылғалдылық 30- 40%.

Киімнің жылулық қорғау қасиеті матаның жылу өткізгіштігіне және қалыңдығына байланысты болады. Қалың және үлпілдек маталар (жүннен дайындалған маталар, сукна ) жылу ұстағыштығы жоғары маталар, ал тығыз, жұқа маталардың жылу ұстағыштық қасиеті нашар болып саналады.

Киімнің пішілуі де маңызды орын алады. Қыстық киімдер адамның денесінің барлық бөліктерін жауып, адамның денесінде жылудың ұзақ сақталуын қамтамасыз етеді.

Киімге қойылатын маңызды гигиеналық талаптарға оның ауа өткізгіштігі жатады. Ол киімнің астында ауаның жылжуын және ауа алмасуды қамтамасыз етеді. Киімнің астындағы ауа алмасу теріден бөлініп шыққан су буларының және газ тәрізді заттардың шығарылуына әсер етеді. Киімнің ауа өткізгіштігі әсіресе күннің ыстық кездерінде, жылудың көп мөлшері тері арқылы шығарылатын кезде маңызды орын алады. Ауа өткізгіштігі жақсы маталарға мыналар жатады: кеуекті, тоқыма және жібек.

Ауа температурасы төмен, қатты жел соғатын жақтарда киімнің астындағы ауа температурасы сыртқы температурамен алмасып тұрады, сондықтан адамның денесі салқындайды. Теңізшілер, ұшқыштар, мотоциклистер, солтүстік жақта тұратын адамдар тек жылу ұстатын ғана емес, сонымен қатар желді ұстайтын киімдер ( жүннен, терідер және т.б.) кию керек.

Киімнің гигиеналық қасиеті суланған кезде төмендейді. Сулы киім, әсіресе аяқ киім жылу жоғалтуды тездетеді, ол көбіне адамдарда салқындап ауруды, үсіп қалуды туындатады.

Киім адамның денесін қыспауы, жылжуды шектемеуі, тыныс алуды және қан айналымын бұзбауы керек. Сонымен қатар теріні тітіркендіріп, қажамау керек.

Іш киімдерді және төсек жаймаларды 7-10 күнде бір рет жуып тұру керек.

Қазіргі кезде маталардың көбісі синтетикалық жолмен алынады. Біздің елімізде әр синтетикалық жолмен алынатын мата тексеріліп, оны киім тігуге, қолдануға болатындығы анықталады. Синтетикалық материалдан дайындалған киім және аяқ киімдер ауаға ұшыш зиянды заттар және жаман иіс бөлмеу керек. Синтетикалық материалдан тігілген киімдер адамның терісімен жанасқан кезде аллергия, тітіркендіру туындатпау керек және құрамында тері арқылы адамның ағзасына енетін уытты заттардың қалдық мөлшері болмау керек.

Синтетикалық материалдардың жетіспеушілігіне су өткізбейтіндігі және бойына сіңіріп алу (сорбциялық) қасиетінің аздығы жатады.

Қазіргі кезде табиғи және жасанды талшықтарды қолданып аралас маталар кеңінен шығарылып жатыр, мысалы, жүн- лавсан, жүн- нейлон, зығыр - лавсан. Балалар киімдерін тігуге қолданылатын маталардан құрамында синтетикалық талшықтар араласқан маталар қолдануға тыйым салынады.

Шынығу дегеніміз метеорологиялық жағдайдың күрт өзгеруіне ағзаның төзімділігін арттыру шараларының жүйесі.

Шынығудың жоғары тыныс алу жолдарының респираторлы ауруларының алдын алуда тиімді екендігі бұрыннан белгілі.

Шынығуға көп рет, белгілі дозада адамның ағзасына суықтың, ыстықтың және сәулелі энергияның табиғи факторларын ( суды, ауаны, күн радиациясы және т.б.) қолдана отырып қол жеткізуге болады.

Шынығудың негізгі мақсаты, ол жылу реттегіш процесті жетілдіру болып саналады.

Шынығудың негізгі принциптеріне мыналар жатады- жаймен, жүйелі шаралардың кешенділігі.

Шынығуды адамның өмір сүруінің бірінші күндерінен бастауға болады. Ол кезде адамда шынығу процедураларын әдетке айналдыруға тәрбиелеу, үйрену, төменгі және жоғары температуралардан қорықпау, жеңіл киімге, желге, аяқтың жаурауына төзімді болуға тәрбиелейді.

Көбіне адамдар шынығуды ауамен шынығудан бастайды, өйткені ол ең жеңіл процедураларға жатады. Ауамен шынығуды адам шешініп жүргізеді. Ауамен шынығу кезінде адамға ауаның әр түрлі ағыны, түрлі салқындату күшімен және күн сәулесінің шашыраңқы сәулелері әсер етеді. Ауамен шынығу адамға тітіркендіргіш әсер етеді, ол жүйке жүйесіне жақсы әсер етеді, жылу реттегіш аппараттың жұмысын жаттықтырады, зат алмасу процесіне, тәбетіне және ұйқысына жақсы әсер етеді. Ауамен шынығуды жылдың кез келген уақытында жүргізе берсе болады: жазда – ашық аспан астында, қыста- ауа ламасуы жақсы бөлмелерде. Ең алғашқы ауа ваннасын 10-15 минут уақыт, 20-22˚С температурада жүргізу керек. Ары қарай күннен күнге ауа температурасын жаймен төмендетіп және уақытын ұзарта бастайды. Ауа ваннасының ұзақтығын ағзаның реакциясына байланысты реттейді. Шынығу кезінде қалтырауды болдырмау керек. Ауа ваннасын ойындармен, жүрумен және денешынықтырумен бірге жүргізген дұрыс. Шынықтыру тек ауа ваннасымен ғана шектелу емес, оған қыста жеңіл киіммен серуендеу, жыл бойы бөлменің ауасын желдетіп тұру, терезені немесе фрамуганы ашып ұйықтау да жатады. Қысқы спорттың барлық түрлері салқын ауамен шынығуға жатады.

Сумен шынығу. Ауамен шынығудан да тиімді шара болып саналады. Ең кең тараған сумен шынығу түріне денені суланған сүлгімен сүрту, су құю және себіл жатады. Соңғы жағдайда суықтың әсеріне механикалық тітіркендіргіштер әсері қосылады. Суға шомылу шынығу әсерін күшті береді, өйткені бұл кезде адамға келесі факторлар әсер етеді: температура, судың қысымы, ауа, күн радиациясы және адамның шамадан тыс көп жыбырлауы.

Салқын сумен сүртінуді 30-32 ˚С температурадағы сумен бастайды, жаймен төмендетіп ( күзгі- қысқы кезде) -14˚С, ал жазғы кезде -16˚С, содан кейін төбесінен суық су құюды және себілге түсуді бастауға болады. Су процедураларынан кейін денені кептіріп сүртіп, кебу сүлгімен дене қызарғанша үйкелеу керек. Белгілі бір мүшеге су процедурасын қолданған да тиімді болып саналады, мысалы, ауызды суық сумен шаю, аяқты салқын сумен жуу. Аяқты шынықтыру үшін аяқ ванналарын 16-20˚С температурадан бастап, 5˚С температураға дейін жаймен түсіреді. Аяқтың салқындауы көбіне адамдарда салқындап ауыруды туындататындықтан аяқты шынықтыру өте пайдалы. Салқын сумен шынығу адамға жақсы әсер етеді: тонусын көтереді, қан айналымын, зат алмасу процесін, адамның әр түрлі ауруларға қарсы тұру қабілетін жақсартады.

Күн сәулесінің ваннасы. Күн көзінің ваннасын таңертеңгі уақытта

(сағат 8 - 9- дан 11-12 –ге дейін) қабылдаған дұрыс. Бұл кезде күн сәулесінің ыстық әсері жоғары емес. Күн сәулесі ваннасын таңертеңгі астан кейін

1-1,5 сағаттан кейін қабылдауға болады, бірақ басқа міндетті түрде бас киім кию керек. Ең алғашқы күні сәулелену ұзақтығы 5-7 минуттан көп болмау керек. Содан кейінгі сәулелену ұзақтығы күнде 5 минутқа ұзарып, ең ұзағы

30-45 минут болу керек. Одан ұзақ уақыт күн сәулесін қабылдау денсаулыққа зиян болуы мүмкін. Адам денесі ашық күйде күн сәулесін 1 сағаттан көп емес уақыт қабылдау керек.

Күн сәулесінің ваннасын қабылдап болғаннан кейін адам көлеңкеде дем алып, содан кейін су процедураларына өтсе болады. Адам күн сәулесінің ваннасын дұрыс қабылдаған жағдайда өзін жақсы сезінеді, жақсы ұйықтайды, сергек болады. Күн көзінің тура сәулесін мынадай адамдарға қабылдауға болмайды: гипертония, атеросклероз, туберкулез, қан және жүрек ауруларымен ауыратындар, менструация кезінде және жүкті әйелдер.

12. Жаңа тақырыпты бекіту 20 мин (22%)

1. Жеке бас гигиенасының негізгі міндеті?

2. Шаш күтімі?

3. Тері күтімі?

4. Киім гигиенасы?

11. Сабақты қорытындылау: 5 мин (6%)

- оқушылардың білім деңгейін бағалау