Оқу Әдістемелік кешені

Лекция 10

Жоспар:

1. 
   Атмосфера ауасы.
   
2. 
   Су ресурстары.
   
3. 
   Топырақ экалогиясы.
   

Атмосфера- бүкіл әлемнің тіршілік тынысы. Атмосфера ауа массасының шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтарының ортақ байлығы болғандықтан оның сапасы, тазалығы адамзат үшін еш нәрсеге тең келмейтін биосфераның құрамдас бөлігі. Оның массасы5,157х10¹⁵т.тең. Атмосферабірнеше қабаттан- тропосфера, азон, стратосфера, мезосфера, термосфера және экзосферадан тұрады. Әрбір қабаттың өзінеатқаратын қызметі, газдың құрамы, іршілік нышаны болады. Әсіресе термосфера мен азон қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше.

Бүгінгі таңда атосфера тазалық сапасы бұрынғы кезден ауытқуда.Оның негізгі себептері- адамның іс әрекетінен болатын әр түрлі газдардың шығарылуы. Оларды біз ауаны ластағыш заттар деиміз.

Негізінен атмосфераның абам үшін атқаратын қызметі өте жоғары. Атмосфера- бүкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газ элементтерінің ( оттегі, азот, көмір қышқыл газы, аргон т б ) байытады және Жердің метеорит әсерінен, күн және ғарыштан келетінтүрлі зиянды сәулелерден қоғайды, зат және энергия алмасуларды, ауа райы қызметін реттеп, жалпы жер шары тұрақтылығынүйлестіріп отырады.

Бірақтан, адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейіні соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең бастысы ауаның ластануы. Атмосфера ауасының сапалық күйіні көрсеткіш күштері оның ластану дәрежесі болып саналады. Егер амосфера ауасын ластағыш заттардың шекті мөлшерлі концентрациясы қалыпты тқұрамнан асып кетіп сай келмесе, онда ауаныластайды деп санайды.

Ластағыш заттардың негіәзгі көздері- өнеркәсіп, автокөлік эауты, жЫлу энергетикасы, соғыс қаруларын сынау, космостық рабльдер мен ұшақтар т. б. Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түске затар ауа құрамындағы компоненттерінің туысымен хмиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге құрайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, барлық тірі оганизімдерді, ғимараттарды, құрылыс материялдаын бүлдіреді.

Атмосфера құрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты болу жалпы ауа бассейінінің тепе-текңдікне әсер етеді. Мәселен, оттегі тірі оганизімдер үшін тыныс алудықамтамасыз ете отырып, топрақ пен судағы бүкіл химиялық реакциялар қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда жануарлар мен адамдар тұншыға бастайды. Оның өндіруші көзі- жасыл өсімдіктер әоеміндегі үздіксіз жүріп жатқан фотосинтез процесі. Көмір қышқыл газының да ауадағы шектімөлшері көбейсе адамдар мен жануарлар тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан да құрамындағы негізгі кеі газдың тепе теңдік мөлшерін сақтау тиіс. Міне, осы жағдайлардан бүкіл әлемдік атмосфера экологиялық жағдайларға ұшырап отыр. Ауаны ластау жер шарындағы мемлекеттер өзінің экологиялық даму деңгейіне қарай үлес қосып отыр.

Біздің республикамызда атмосфера ауасына шығарылатын қалдық заттар мен газдар т. б. бөгде химиялық қосылыстар Қазақстанның ғылыми- зерттеу инстетутының үнемі бақылауында. Ол көрсеткіштер әр жылға және тоқсанға жіктеліп “ Азаматтық экологиялық бюллетень” журнал арқылы көпшілікке хабардар етеді.

2.Су ресурстары. Д. Ж су ресурстарының ластануы бүкіл адамзат қауымымен алаңдатып отыр. Бқл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп, әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады:

а. Биологиялық ластану;өсімдік, жануар, микрорганизімдер және аш биімді заттар.

б. Химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бү.лдіетіндер.

в. Физикалық ластану: жылу –қызу, электромагниттік өріс, радиоактивті заттар.

Су бассейінінің ластаудың негізгі себептері- тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндер:

- тұрғын үй комуналбдық шаруашылықтар.

• 
  өнеркәсіп орындары.
  
• 
  Химияландыру
  
• 
  Химияландырудың басқа да салалары.
  

4. 
   Топырақ экологиясы. Қазақстанның жер көлемі 2724,9 мың км². Жер қорының көлемі үлкен болғанымен , оның сапасы соңғв жылдары күрт өзгеріп отыр. Жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан топырық деградацияға ұшырап, құнарсыздану, шөлге айналу, проблемалары күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика жерінің 180 млн-ға немесе 60% шөлге айналды. Экологялық қиын жағдайлар оралық Қазақстанда да қамтып отыр. Мұндай жердің техногенді бүлінуі, өнер кәсіптік қалдықтармен ластану, ауыр металдардлың жинақталуы, радиоактивті элементтердің және ракета- ғарыштық қоқыстардың шоғырлануы тұрақты жағдайға айналған.
   

Топырақты ауыр металдармен және радионуклеиндермен ластану барлық аймақтарды қамтып отыр.

Қазақстанның құрғақ климатты жағдайда радионуклеиндер топырақта бояу қозғ-ы, ұзақ сақталып экожүйелер бүлдіреді.

Республика территоиясында ірі ракеталық полигондар Атырау облысының Тайсойған Балқаш көлі маңында ғарыш айлағы орналасқан Бұл жерлерде топрақ беті өте қауіпті улы гептил жанармайымен ракета қоқыстарымен ластанған.

2. қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасынының кезеңдері

3. Табиғи экожүйеден ауыл шаруашылық экожүйеге дейін.
Соңғы 50 жылда адамның шаруашылық қызметінің нәтижесінде біздің планетамыздың өзгеру дәрежесі, отты пайдалана бастаған уақыттан, яғни 800жылмен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Ғалымдар табиғат ресурстарын қалай болса, стихиялы пайдаланудың уақыты өткенін ескертуде. Қазір “ЭКОЛОГИЯ” ұғымы адам мен оның өмір сүру ортасына қатысты кеңінен қолданылады және соған бағытталған.

Қазіргі заманғы экологияның “Әлеуметтік” және “Қолданбалы экология” бөлімдері жылдам қарқынмен дамып келеді.

Әлемеуттік экология адамзат қоғамы мен қоршаған орта арасындағы қатынастарды, өндірістік қызметтің қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттеріне тікелей және жанама әсері, антропогенді факторлардың адамның денсаулығы мен адам популяцияларының гендік қорына экологиялық әсерін зерттейді.

Қолданбалы экология қоршаған ортаның практикалық мәселерін шешу жақтарын қарастырады (қоршаған ортаның ластанудан қорғау, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, шаруашылықты әртүрлі салаларындағы технологияны жетілдіру).

Қазіргі кездегі адамның өмір сүру ортасы.

Адамды қоршаған ортаның төрт компанентін бөліп көрсетуге болады. Оның үшеуі антропогенді факторлардың әсерінен белгілі бір дәрежеде өзгерген табиғи орта болып табылады. Төртіншісі – тек адамзат қоғамына тән әлуметтік орта.

1. 
   Табиғи орта (Н.Ф. Реймерс бойынша “бірінші табиғат”). Бұл – адамның әсерінен болмашы өзгеріске ұшыраған немесе өзгерістер оның өздігінен қалпына келу және өз-өзін реттеу қабілеттін жоймаған орталар.
   
2. 
   Адамның әсерінен өзгерген табиғи орта . Буларға егстік талаптары бауылар , жүзімдіктер, саябақтар т.б. жатады.
   
3. 
   Адамның қолымен асалған орта. Оларға тұрған және өндірстік ғимараттар,өнеркәсіптік кешендер, қала т.б. жатады. Адамның өзгерген және қолдан жасалған ортасы материялдық ортаны құрайды.
   
4. 
   Әлеуметтік орта. Бұл ортаға адамдардың бір-бірімен өзара қарым – қатынасы, психиологиялық ахуал , денсаулық сақтау, жалпы мәдени байлықтар, материялдық қамтамассыз ету денгейі және т.б. кіреді
   

Қазіргі барлық адамзат шартты түрде 1 еркек пен 1 әйелдің генотипінен тарайтын тұтас генотипен тұрады. Адамның ата-тегі бұдан ертеректе африканың

ағаштарда мекендеген жоғары дамыған тартанаулы маймылдарынан бастау алады (дриопитек; 22-12 млн жылбұрын ) Дриопитектен жүретін адамға дейін (архантроп) эволюциялған.
Адамзаттың тарихи – адамдардың табиғат пен өзара қарым-қатынастарының тарихи болып табылады. Қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының тарихында 1 қатар ерекше кезеңдерді бөліп көрсетуге болады.

Бірінші кезеңді палеолит дәірі деп атайды. Палеолиттің узақтағы 2 млн жылдам астам уақытты алып жатар және ол адам мен табиғаттың өзара әсерлерінде ең көп уақытты алып жатқан кезең.

Екінші агралық кезеңге адамның мәдени жер өңдуге көшуінен басталған неолит дәуірі жатады. Неолит дәуірінен бастап, егіншілік пен мал шаруашылығының дамуына байланысты қоғам биосфераға күшті әсер ете бастады.

Үшінші индустриалды кезең қоғам мен табиғаттың өзара қатынасындағы техногенді дәуірдің шарықтау шыңы болды. Кен өндіру салалары мен металлургия қарқынды түрде.

Экологиялық тұрғыдан сауатты агроэкожүйені құрғанда ғана ауыл шаруашылығында қолданылатын жерлерде заттардың тұрақты айналылымен жүзеге асыруға болады. Агроэкожүйе дегеніміз – адамның сапалы қызметімен жоспарланып, жасалған территориялар. Бұларда ауыл шаруашылық өнімен алу мен оның құрам бөліктерін талапқа қайтару үйлесімді түрде жүргізіледі.

Дұрыс жоспарланған экожүйлерге егістік танаптары жайлымен немесе шалғындық және мал шаруашылық кешендері жатады.

Лекция 12

Тақырыбы: Демография және экологиялық мәселелер.

2. Адамзаттың сандық сипатамасы

3. Демографиялық мәселелер мен қоршаған ортаның жағдайы.

1. 
   Демография – халықтың құрлымын құрамын, динамикасы мен көбеюін, қоғамдық – тарихи тұрғыдан зертейттін ғылым соңғы жылдары демографияның жаңа бағыттары-экологиялық демография немесе демографиялық процестердің адамның мекен ету ортасына байланысын зерттейттін бағыты қалыптасып келеді.
   

Адамзат тарихы мен эволюциясының ерекше факторынан басқа халық саның шектеп тыс артуын эпидемиялармен аштықтан болатын өлім санының кемуімен түсіндіруге болады.

ХХ ғасырдағы аталған факторларға гигиеналық және медициналық жағдайлардың жақсаруына байланысты дамушы елдердегі бала өлімінің кемуіде қосылады.

1990-1995 жылдары дүние жүзіндегі жалпы туу коэфициентті - 14,8% құрады.Қазір кобеюдің шамамен осындай көрсеткіштері сақталуда әрминут сайын жерде 270бала өмірге келсе, әр жастағы 110адам өледі де , дүние жүзі халқы 160 адамға өсіп отырады. Өтпелі кезеңдегі халық санының өзгеру сипатына қарай 4 сатына бөліп көрсетуге болады.

Бірінші сатысы кезінде өлім мен туылу күрт төмен дейді, бірақ өлім КОЭФ-тінің төмендеуінен алда болды. Сондықтан халықтың өсімі артады.

Екінші сатысында өлім минимумға жетеді де, одан төмендемейді бірақ туылу төмендей береді.Сондықтан,халық өсімі баяулайды.

Үшінші сатысында –халықтың қартаюына байланысты өлім коэфициенті артады туылудың төмендеуі баяулайды.

Төртінші сатысында өлім коэфиценті арта отырып, туу коэф-тіне жақындайды да, демографиялық тұрақтану аяқталады.

Қазіргі кезде демографиялық және экологиялық жағдайда қоршаған ортаға тек бай елдер ғана емес, сонымен қатар кедей елдерде теріс әсер етеді.

Өнеркәсібі жоғары дамыған бай елдердің қоршаған ортаға әсері олардың табиғатты тікелей бұзуымен емес,техногенді ластануға байланысты. Дүние жүзінің халқының 20-25-процентын құрайтын бұл елдердің халқы қоршаған ортаға ластанулардың 80-процентын шығарады.Бұл жағдайда қоршаған ортаны бұзатын фактор халықтың саны емес өндіріс пен онымен біргі жүретін байлық болып табылады.Шектен тыс көп тұтынуға қарама-қарсы кедейлік экологиялық,әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік бермейді.Кедей елдерде қоршаған ортаға әсер экожүйелерге жасалатын шектен тыс қысым нәтижесінде табиғатты тікелей жоюмен байланысты.Бұл ормандардың жойылуы,басқа экожүйелердің бұзылуы, ресустардың сарқылуы,т.б арқылы көрінеді. М ұндай жолмен табиғаттың бұзылуының негізгі себебі кедейлік болып табылады. Себебі күнделікті бір күнін қалай өткізуд і ойлауға ғана мәжбүр адам өзін қоршаған орта мен табиғатты қорғау туралы ойлауға қабілетсіз.Қоршаған ортаның бұзылуы адамдар өте бай болғанда да өте кедей болғанда даорын алады.Бірақ жердің табиғат ресустарына келтіретін зиянкестігі үшін,жауапкершіліктің басым бөлігі 1млряд бай адамдардың үлесіне тиеді.

Адамның денсаулығына зиянды әсер ететін факторлардың ішінде әртүрлі ластаушы заттар бірінші орын алады.Адамның іс-әрекеті нәтежиесінде биосфераға, оған тән емес 4млн-нан астам заттар шығарылады.Сонымен қатар ,жыл сайын қоршаған ортаға мыңдаған жаңа заттар шығарылады.Олардың көпшілігі ксенобиотиктер грек тілінде аударғанда –бөтен,яғни адам мен басқа тірі ағзалар үшін бөтен заттар.

Ауралардың көбеюі саны мен қатар табиғи ортаның әр түрлі трансформацияларымен, оның толық бұзылуы, өнеркәсіптік кешендерге,бір типті тұрғын жерлерге және т.б.яғни үшінші табиғатқа айналуына байланысты.

Американ ғалымдарының мәліметтері бойынша барлық іск ауруларының 90-проценті қоршаған ортаның қолайсыз әсеріне байланысты.ФРГ-де соңғы 10жылда қатерлі ісікпен ауыратындардың үлесі ер кісілерде 15-тен 23процентға дейін,ал әйелдерде17ден25процент-ға дейін артқан.Аурулар индустриалды және ластанған аудандарда жиі кездеседі.

Балалардың жалпы ауруларына әсер ететін күшті фактор көміртегі тотығы мен шу б.т.Ғалымдардың мәліметтері бойынша солардың мөлшері 6,5-тен123.Ж.Ж.К-ге көтерілуі балалардың ауруларының 2есе,ал акустикалық қолайсыздықтың 8-ден20процент артуы1,4есеге артуына әкеледі.Арал аймағы экологиялық апат аймағы болып табылады.Аурулар туғызатын заттар мен факторлар.Ағзаларға қолайсыз әсер ететін және ауруларға әкеліп соқтыратын заттарды төмендегідей топтарға бөліп көрсетуге болады.

1. 
   Концерогендер латын тілінен аударғанда cancir-рак,генезис-шығу тегі қатерлі ісіктер туғызады.Қазіргі уақытта шамамен 500заттар белгілі.Олардың ішіндегі ең күштілеріне бензо (а) пирен және басқа да полициклді ароматтық көмірсулар, ультракүлгін сәулелер,радиоактивті изотоптар,эпоксидті смололар, нитриттер, нитрозаминдер, асбест және т.б. жатады.
   
2. 
   Мутагендер латын тілінен аударғанда mutadio-өзгеру хромосомалар саны мен құрылымының өзгеруіне әкеліп соқтырады.Оларға: рентген сәулелері, гамма-сәулелер,нейтрондар,т.б. жатады.
   
3. 
   Тератогендер грек тілінде аударғанда terac,құбыжық жеке дамуды кемістіктерге әкелетін, кем торлықтардың пайда болуына әкелетін заттар.Тератогендерге әсер ететін мөлшерімін артып кететін кез келген фактор жатады.
   

Адамзат қоғамының алдында тұрған экологиялық мәселелер оның дамуының барлық тарихи кезеңдерінде орын алып отырды .Бірақ, өндірістік қоғам мен демографиялық жарылыс кезеңінде адамзаттық табиғатқа теріс әсерінің нәтижелері ғаламдық сипатқа ие болады. Экологиялық мәселенің мәні-табиғатағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай,млрядтаған адаидарды жерде қоныстандыру және олардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету.Қазіргі кезең адамның ерекше биосфералық қызметі биосфераның қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр.Экологиялық мәселелердің алдын алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс.Тек осы кезде ғана адамзат қоғамының дамуы үздіксіз,ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда табиғи және әлеуметтік дағдарыссыз дамиды.Мұндай дамуды тұрақты даму д.а.Бірақ,бұл үшін адамдардың сана-сезімі, олардың мақсаты мен адамгершілік бағытылығы өзгеруі тиіс.

Планетадағы тіршілікті қорғау адамзаттық бірігуін талап етеді.Экологиялық білім беруге деген қажеттілік адамның өміріне қажет қолайлы ортаны қамтамасыз етумен байланысты.Қоршаған ортаның сапасы адамның негізгі құқығының бірі-денсаулықты және дамудың негізгі мақсатын анықтайды.Экологиялық білім беру табиғатқа адамгершілік қатынасты қалыптастыру, табиғатты өзгертудің шекті мөлшерін анықтау үшін, адамның одан әрі өмір сүруі мен дамуына мүмкіндік беретін мінез-құлқының арнайы әлеуметтік-табиғи заңдылықтарын меңгеру үшін қажет.

Жалпы халықта табиғатқа деген тұтынушылық қатынас басым,экологиялық мәселелердің әр адамның жеке басы үшін маңызды екенін қабылдау деңгейі төмен адамды қоршаған ортаны зерттеу мен сауықтыруға арқылы жұмыстарға іс жүзінде қатысуға деген қажеттілік дамыған.

Экологиялық білім беру дегенде әр адамның жалпы экологиялық мәдениеттілігі қалыптасуға бағытталған үздіксіз білім, тәрбие беру және даму процестерін түсінеміз.Экологиялық жауапкершілік адамның мына қасиеттерімен байланысты ,өз әрекетін бақылау , табиғи ортадағы өзінің іс әрекетінің жақын кезеңдегі және болашақтағы нәтижелерін болжай білу өзіне және басқаларға сын көзбен қарай білу .Қызметі табиғи ортаға және адамның денсаулығына зиянды әсер етуімен байланысты адамдардың барлығының қажетті деңгейде экологиялық дайындығы міндетті түрде болуы керек .Педагогтардың халықаралық экологиялық қозғалысы қоршаған орта саласындағы білім беруді жетілдірудің маңызды бағыты деп есептейді. Бір бірімен байланысты экологиялық білім мен тәрбие беру жүйесін экологизациялауды бөліп көрсетуге болады. Экологиялық білім беру деп әртүрлі деңгейдегі экологиялық білімдерді меңгеру. Экологиялық білім берудің екі негізгі бағыты бар: қоршаған ортаны қорғаудың жалпы ілімі негізінде тәрбиелеу және табиғат пен антропогенді экожүйелердің өзара қатынасының жалпы заңдылықтары туралы арнайы білім беру.Ал,білім беру жүйесін экологизациялау экологиялық ойлардың ұғымдар, принциптер мен көзқарастың басқа пәндерге енгізу және экологиялық блімді әртүрлі салалардың мамандарын дайындау.Эколоиялық құқық.Экологиялық қарым-қатынастарды құқықтық тұжырымдау дәлелденген заңдар қабылдаудан басталады. Қазақстан Республикасының Халықаралық нормаларға сай мемлекеттік экологиялық қатынастарды реттеуді жалпы бағытын анықтайды.Ата заңымызда әрбір азамат оның өмірімен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаға денсаулығы үшін делінген.
Лекция№15

Тақырыбы: Қазақстанның экологиялық мәселелері.

2.Қазақстандағы радиациялық жағдай.

3.Қзақстанның қазіргі кезедгі климатының өзгеру міселелері.

Қазақстанның табиғат жағдайлары алуан түрлі.Қазақстанның жалп ауданы Франциядан 5 есе артық.Қазақ халқы 16 млн-нан астам адамды құрайды.Экологиялық жағдайын қанағаттанарлық деп айта алмаймыз.қазіргі кезде экологиялық мәселелерге байланысты бірнеше аймақтарға бөліп көрсетуге болады.

А-аймағы,Каспий маңы:Мұнай өндірумен өңдеу салаларына маманданған облыстар кіреді.Бұл аймақтағы приориттеті мәселе табиғи ортаның мұнаймен ластануы.А- аймағна Қазақстанның мұнай өндіретін Атырау,Маңғыстау облыстары жатады.Қазақстанда мұнай өндіру 100 жылдан барі жүргізіліп келеді.Ескірген технологияларды қолдану орасан зор.Экологиялық шығындармен қоршаған ортаның бұзылуына әкеліп соқтырады.Топырақтың деградациясы судың мұнаймен ластануы адамның денсаулығы және экожүйеге әсер етіп шөлдену процестрінің жүруіне биопоптүрліліктің жойылуна әкеледі.Тыныс алу жолдарының қабыну аурулары мұнай өндіретін аудандардағы орташа саны облыс пен салыстырғанда жоғары.Мұнай өндірілген жылдары 5 млн тоннаға жуық мұнай төгілген.Бұл грунт пен беттік судың ластануына ,өсімдіктердің жойылуымен адамның ұшқыш органикалық қосылыстармен ластануына әкеледі.

В-аймағы.Еліміздің шығыс облыстары жатады.Қазақстан Республикасының өнер кәсібі жоғары дамыған аймақ.Ірі түсті және қара мыталургия энергетикалық комплекс шоғырланған аймақ.Бұл аймақтағы мәселелер қоршаған ортада өндірістік қалджықтардың жиналуы атмосфералық ауаның ластануы, ормандардың деградациясы .В аймағына Шығыс Қазақстан,Павлодар,Қарағанда,Ақмола жатады.Экологиялық мәселердің халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайы мен денсаулғына әсері орасан зор.Жыл сайын улы қалдықтардан келетін шығын 300 млн доллар ауаның ластануы 266 млн доллар.

С-аймағы.Оңтүстік аймақтар жатады.Тұрақты сумен қамтамасыз етуді қажет ететін ауыл шаруашылық бағытымен сипатталады.Оңтүстік аудандардағы негізгі экономикалық мәселелер су ресурстарының жетіспеуі .Жайылымдардың деградациясы.Табиғи және мәдени ескерткіштердің бұзылуы.С аймағына Алматы,Қызылорда,Жамбыл,Оңтүстік Қазақстан облыстары жатады.

Климаттың өзгеруі туралы конденция адамзат назарын төтнше бұзылуға аударып отыр.Олар ең алдымен планетаның атмосферасымен өзара әрекеттесетін және күн энергиясының жолын өзгертеді.Осының нәтижесінде ғаламдық климаттың өзгеру қаупі туып отыр.Бұдан туындайтын негізгі салдар жер бетінің орташа температурасының көтерілуі және ауа райының кең ауқымды аймақтарда өзгеруі.Қазақстан климатын бақылау оның жылдан жылға құрғақтануын анықтады.Жалпы территорияның барлық жерінде жер бетіндегі ауа қабатның орташа айлық температурасының өсуі байқалған.Қазақстанның географиялық орналасуы оның климатының қатаң континенталды және құрғақ болуының басты себебі болып табылады.Температураның артуы тау мұздықтарының кемуіне әкеледі.Антропогенді ықпалдың әсерінен шөлейт ландшафттар шөлге айналып қоймай республиканың негізгі жері дала зонасыда шөлге айналып келе жатыр.Іле Алатауында соңғы 35 жыл ішінде 30 процентке немесе әр жылға шаққанда 1 проц.кеміді.Мұздықтардың көлемінің кемуі мұздық жүйесіндегі су қорының да азаюына әкеледі.Мұздықтардың еруі үлкен мұздық көлдердің пайда болуында әкеледі.Ал бұл көлдердің тасуы сел жүру қаупін туғызады.Таулардың мұз қорының кемуі таулар мен тау бөктерінің микро клиаматының құрғақшылық бағытында өзгеруіне ал сол өсімдік жамылғысын мен жануарлар тіршілігінің қалыптасқан жағдайларының өзгеруіне әенледі.Климаттың ғаламдық жылынуының салдарынан туған мәселелер алдымыздағы 2-3 ұрпаққа зиянды әсерін тигізбесе де бұл мәселе ойлауды талап етеді.Ғаламдық жылынуға қарсы жүргізілетін саясат айтарлықтай қаржы жұмсауды талап етеді.Егер парникті газдардың ауамен орныны араласуын қысқартатын шараларды дер кезінде қолданатын болса,онда климаттың өзгеруінің нәтижесінде туатын шығын да мұндай қатерлі қайтымсыз болмас еді.

1. Ә.С. Бейсенова, ж.б.Шілдбебаева, Г.З. Сауытбаева. Экология. Алматы. «Ғылым» 2001 ж.

2. Радкевич В.А., Экология. Минск. 1983 ж.

3. Чернова Н.М., Былова А.М. Экология. М., 1981 ж.

4. Бродський А.К. Краткий курс общей экологии. С-Пб. 1982 ж.

5. Одум Ю. Основы экологии. М -1975 ж.

6. Г.С. Оспанова Г.Г.Бозшотаева Экология Алматы 2002ж

7. А.Ж.Ақбасова Г.Ә. Сайынова Экология Алматы 2000ж

1. Алпатьев А.М. Развитие, разнобразие и охрана природной среды. Л. 1983

2. Биғалиев А.Б. Қазақстан тоырақтары және оның экологиясы. Алматы. 1995 ж.

3. Пробский А.К. Краткий курс общей экологии. С-Пб. 1982 ж.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

«Сырдария» университеті

«Биология» кафедрасы

Экологиялық білім мен тәрбие беру пәні бойынша география мамандықтарының студенттері үшін

Студенттің өзіндік жұмысының жоспары

(сӨж)

Жетісай 2005ж.

1. Ә.С. Бейсенова, ж.б.Шілдбебаева, Г.З. Сауытбаева. Экология. Алматы. «Ғылым» 2001 ж.

2. Радкевич В.А., Экология. Минск. 1983 ж.

3. Чернова Н.М., Былова А.М. Экология. М., 1981 ж.

4. Бродський А.К. Краткий курс общей экологии. С-Пб. 1982 ж.

5. Одум Ю. Основы экологии. М -1975 ж.

6. Г.С. Оспанова Г.Г.Бозшотаева Экология Алматы 2002ж

7. А.Ж.Ақбасова Г.Ә. Сайынова Экология Алматы 2000ж

1. Алпатьев А.М. Развитие, разнобразие и охрана природной среды. Л. 1983

2. Биғалиев А.Б. Қазақстан тоырақтары және оның экологиясы. Алматы. 1995 ж.

3. Пробский А.К. Краткий курс общей экологии. С-Пб. 1982 ж.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

«Сырдария» университеті

“Жаратылыстану” факультеті

«Биология» кафедрасы

Экологиялық білім мен тәрбие беру пәні бойынша география мамандықтарының студенттері үшін

Оқытушының бақылауындағы

студенттің өзіндік жұмысы.

Жетісай 2005ж.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Экологиялық білім мен тәрбие беру пәні бойынша география мамандықтарының

студенттері үшін

Студенттің өзіндік жұмысының жоспары

бақылау түрлері

Бақылау сұрақтары.
Тестілік сауалнамалар

Жетісай 2005 ж.

1. 
   Экология пәні, даму кезеңдері.
   
2. 
   Экология ғылымының қалыптасу кезеңдері.
   
3. 
   беру мен тәрбие Экологиялық білім бердің ғылыми- педагогикалық негіздері.
   
4. 
   Экологиялық білім мен тәрбие беруде халықтық педагогикалық ролі.
   
5. 
   Экологиялық білім мен тәрбие берудің қазіргі жағдайы.
   
6. 
   Жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім беру мен тәрбие беру.
   
7. 
   Қазақстан Республикасындағы экологиялық білім бару жағдайы.
   
8. 
   Экологиялық білім беруді ұйымдастыру.
   
9. 
   Экологиялық білім беруді жүзеге асыру, бақылау.
   
10. 
    Экологиялық білімді қаржыландыру.
    
11. 
    Экологиялық білім бағдарламасы.
    
12. 
    Экологиялық білім берудің жүйелілігі.
    
13. 
    Үздіксіз экологиялық білім беруде әдістемелік материалдармен қамтамасыз ету.
    
14. 
    Мектептерде экологиялық білім мен тәрбие беруді ұйымдастыру.
    
15. 
    Мектептерде экологиялық білім мен тәрбие берудің жүйелілігі.
    
16. 
    Пәндерді экологияландыру.
    
17. 
    Экологиялық факультативтік сабақтар.
    
18. 
    Табиғат қорғау және оның ресурстарын тиімді пайдалану шаралары.
    
19. 
    Экологиялық білім берудің негізгі принциптері.
    
20. 
    Үздіксіз экологиялық білім беруді ғылыми әдістемелік материалдармен және мамандармен қамтамасыз ету шаралары
    

А) Ч.Дарвин

Б) И.Вавилов

С) Ю.Любих

Д) Э.Геккель

Е) А.Сукачев

А) Шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы.

Б) Әлеуметтік шиеленіс.

С) Өнімнің жетіспеуі.

Д) Ел экономикасының төмендеуі.

Е) Адамдардың ауруға шалдығуы.

А) Ортаның ластануы.

Б) Ауаға зиянды газдар жібермеу.

С) Тыңайтқыштар беру.

Д) Тиімді пайдалану.

Е) Алдын ала дайындық жүргізу.

А) Ұлттық білім жүйесінің жаңа моделі, құрылымы.

Б) Халықаралық байланыстар.

С) Халықаралық форум ұйымдастыру.

Д) Шет елдермен тәжірибе алмасу.

Е) Экологиялық білім берудің халықаралық тәжірибелердің қолданылуы.

А) Пәндерді экологияландыру.

Б) Биогенді элементтердің айналымы.

С) Зат және энергия айналымдары.

Д) Табиғи орта жағдайы.

Е) Радиоэкологиялық жағдайлар.

6. Элеуметтік экология нені зерттейді?

А) Қоғам-табиғат жүйесіндегі өзара қатынастарды.

Б) Жеке адам популяциясын.

С) Құрылымдық деңгейі.

Д) Биосфераның жалпы заңдарын.

Е) Мәдени орта жасау.

А) Өлтіру.

Б) Химиялық ластану.

С) Физикалық ластану.

Д) Мекен ету ортасының бұзылуы.

Е) Барлық аталғандар.

А) 1995

Д) 1999

А) Пәндерді экологияландыру.

Б) Мектепке дейінгі және бастауыш мектеп.

С) Жоғарғы мектеп.

Д) Ауылшарушылық мамандары.

Е) Өндірісті басқарушы мамандар.

А) Үздіксіз экологиялық білім жүйесіне ресми статус беру.

Б) Міндетті емес түрде берілетін экологиялық білім.

С) Іргелі пәндер.

Д) Практикалық іс-әрекеттер.

Е) Пәнаралық байланысты қамтамасыз ету.

А) Экономикалық проблемаларды интеграциялау

В) Ғылыми практикалық тұрғыда оқыту

С) Биосферадағы тіршіліктің тұрақтылығы

Д) Экономикалық оқу бағдарламасын жасау

Е) Экономикалық мәселелерді баяндауды интеграциялау

А) үздіксіз экономикалық білім беру

В) радио, көгілдір экран және газет-журналдар

С) экономикалық білімді қаржыландру

Д) экономикалық білім беруді халықаралық байланыстар

Е) кәсіптік білім беретін арнайы мизейлер мен коледждер

А) жергілікті таптың материалын шешу

В) экономикалық құндылықты қастерлеу

С) экономикалық білімді қаржыландыру

Д) экономикалық білім теориясын меңгеру

Е) экономикалық үгіт және насихат жасау

А) адамның табиғатқа тигізетін әсері

В) барлық пәндерді экологияландыру

С) экологиялық білім берудің жүйелілігі

Д) ұлттық бағдарлама жасау

Е) әлеуметтік экологиялық жүйе тепе-теңдігін бұзбау

А) ХVІІІ ғасырдың аяғы

В) ХІХ ғасырдың басы ХХ ғасырдың 70-жылдары

С) Экология ғылымының өрлеу кезеңі

Д) ХХ ғасырдың 90-жылдары

Е) Биологиялық зерттеулердің жаппай сыпат алу кезеңі

А) өсімдіктер экологиясы

В) жануарлар экологиясы
С) су организмдер экологиясы
Д) қолданбалы және адам экологиясы
Е) топырақтағы организмдерп экологиясы

17. Жалпы білім беретін жүйенің алғы шарты қандай?

А) халықтық педагогиканы оқыту

А) Биологиялық зерттеулердің жаппай сипат алу кезеңі

А) “Адам және биосфера”

А) 1968 ж. Парижде

В) 1971 ж. Стокгольмде

С) 1972 ж. Швецарияда

Д) 1977 ж. Тблисиде

Е) 1982 ж. Найроби конференциялары

А) ХVІІІ ғасырдың аяқұ шені

В) ХІХ ғасырдың басы мен ХХ ғасырдың 70-жылдары

С) ХХ ғасырдың аяғы

Д) қазіргі кезең

Е) жоғарыдағының барлығы

А) пәнаралық оқыту арқылы экологиялық білім

В) адамның табиғатқа деген жауапкершілігі

С) мемлекеттік статус берілуі

Д) табиғатқа жауапкершілік қарым-қатынас

Е) Экологиялық оқу бағдарламаын жасау

А) кәсіптік білім беретін лицейлер мен коледж

В) жоғары оқу орындар

С) жоғары оқу орындардан кейін экологиялық білім беру

Д) 9-қа дербес пән ретінде оқыту

Е) кәсіби білім беретін лицейлер

А) Экология мамандарды көбейту

В) әртүрлі саласы бойынша білім беру

С) жоғары оқу орындарында экологиялық білім беру

Д) көпшілікке үздіксіз экологиялық білім беру

Е) пәндерді экологияландыру

А) әртүрлі аймақтардағы экологиялық жағдайлар туралы мәлімет жинау

В) жаратылыс пәні бойынша экологиялық проблемаларды интеграциялау

С) экологиялық білім беруде хзалықаралық байланыстар

Д) экологиялық және экология емес мамандықтар үшін

26. Алғаш рет халықаралық деңгейде экологиялық сипат алған бағдарлама қалай аталады?

А) “Қоршаған ортаны қорғау”

В) “Экология лық білім беру”

С) “Адам мен биосфера”

Д) “ Экология лық мониторинг”

Е) “Философия және Экология ”

А) 1971 ж. Швецария

В) 1977 ж. Тблиси

С) 1972 ж. Стокгольм

Д) 1968 ж. Париж

Е) 1987 ж. Москва

А) Экологиялық дағдарыс

В)Халықтық экология

С) Тарихи жағдайлар

Д) топырқтың тозуы атмосфераның ластануы,т.т.

Е) шөл-шөлйтті жерлердің болуы

А) Адам денсаулығы

В) Биосфера негізі

С) Табиғаттың даму заңдылықтары

Д) Табиғатты қорғау ғылымының негізі

Е) Жоғарыды аталғандардың барлығы

А) Экологиялық бағдарламасын жасау

В) Табиғатты қорғау

С) Экологиялық білім беруді ұйымдастыру

Д) Тұрмыстық қажеттілік

Е) Жоғарыда айлылғанның барлығы

А) Экология ғылымының теориялық негіздерін оқып үйрену

В) Пәндерді экологияландыру

С) Ғылыми практикалық тұрғыда оқыту

Д) Биосферадағы тіршіліктің тұрақтылығы

Е) Жоғарыдағы айтылғандардың барлығы

А) Мектепке дейінгі саты

В) Кәсіптік лицейлерде білім беру

С) Бастауыш мектеп, орта мектеп, Жоғарғы оқу орындары

Д) Колледжде білім беру

Е) Жоғарыдағы айтылғандардың барлығы

А) Табиғатты сүюге үйрету

В) Экологиялық білім беруді ұғындыру

С) Көпшіліктің экологиялық сауатын ашу

Д) Пәндерді экологияландыру

Е) Жоғарыдағы айтылғандардың барлығы

А) Көпшілікке үздіксіз экологиялық білім беру

В) Гуманитарлық пәндер

С) Жаратылыстану пәндер

Д) Филологиялық пәндер

Е) Жоғарыдағы айтылғандардың барлығы

А) Гуманитарлық пәндер

В) Жаратылыстану пәндер

С) Филологиялық пәндер

Д) Көркемсурет пен музыка

Е) Жоғарыдағы айтылғандардың барлығы

А) Арнайы пән ретінде

В) Факультатив сабақ ретінде

С) Пәндер экологияландырылған

Д) Ұлттық педогогикаға негізделген

Е) Жоғарыдағы айтылғандар

А) Пән аралық оқыту

В) Экологияның ролі адам қоғамының табиғатпен өзара қатынасы

С) Дифферециалды оқыту

Д) Тиориялық айтылғандар

Е) Жоғарыдағы айтылғандар

А) Жануарларды, өсімдіктерді киелі деп қарастыру

В) Экологиялық мәдениетті қалыптастыру

С) Экологиялық білімді тереңдету

Д) Маман кадрларды кәсіптік даярлау

Е) Жоғарыдағы айтылғандар

А) Экологиялық білім мен тәрбие беруді қолма-қол өмірге ендіру

В) Айналадығы ортаны сақтау

С) Жоғары оқу орындарына енгізу

Д) Экологиялық білім беру тұжырымдамасы

40 Экологиялық білімді қаржыландыру орындары қайсы ?

А) Экологиялық сауатты әлеуметтік орта

В) Кәсіби мамандар жетілдіру институты

С) Республикалық және жергілікті бюджет

Д) Адам мен табиғаттың бірлігі

Е) Жоғарыдағы айтылғандар

41 Аталған факторлардың қайсысы абиотикалық фактор

В) Адамның қызметі

С) Паразитизм

Д) Температура

Е) Су қоймасыеың тереңдігі

42 Биотикалық факторды тап

В) Радиация

С) Комменсализм

Д) Температура

Е) Барлық аталғандар

43 Аталған факторлардың қайсысы абиотикалық фактор

В) Топыраққа тыңайтқыштар енгізу

С) Орманды кесу

Д) Батпақтарды құрғату

Е) Платина салу

44. Төмендегі мысалдардың қайсысы антропогендік факторға жатады

А) Жарық

С) Өнеркәсібтің дамуы

Д) Температура

Е) Барлық аталғандар

А) Ылғалдылық,жарық,температура

В) Ағзалардың бір – біріне әсері

С) Орманды кесу

Д) Батпақтарды құрғату

Е) Барлық аталғандар

А) Ч.Дарвин 1835 ж

В) Н.Вавилов 1840 ж

С) Ю.Юбих 1845 ж

Д) Э.Геккель 1866 ж

Е) В.Сухачев 1860 ж

А) Өлтіру

В) Химиялық ластану

С) Физикалық ластану

Д) Мекен ету ортасын бұзу

Е) Барлық аталғандар

А) Биологиялық макроэкожүйе

В) Географиялық микроэкожүйе

С) Биологиялық,географиялық макроэкожүйе,микроэкожүйе

Д) Табиғат ресурстары

Е) Биоценоз

А) Мекен ету ортасын бұзу

В) Климаттық ауытқулар

С) Айнала қоршаған орта

Д) Биосферадығы ғаламдық проблемалар

Е) Барлық аталғандар

А) 2

С) 4

Е) 6

А) 19 ғасырдың басы

В) 19 ғасыр

С) 20 ғасырдың басы

Д) 20 ғасырдың аяғы

Е) 19 ғас.аяғы мен 20 ғасырдың басы

А) 17 ғас.басы

В) 18 ғас.

С) 18 ғас. Аяғы

Д) 19 ғас.

Е) Барлық аталғандар

А) Экология – биология ғылымының негізі

В) Биологиялық зерттеулер жаппай сипат алды

С) Ғылыми зерттеулер

Д) Жеке ғылым ретінде қалыптасты

Е) Барлық аталғандар

А) Биологиялық зерттеулер дамыды

В) Зерттеулер экологиялық сипат алды

С) Экологиялық өрлеу

Д) Экология ғылымы жіктеле бастады

Е) Жеке ғылым ретінде қалыптасты

А) Биоресурстарды үнемдеу туралы

В) Республикамыздың экологиялық қауіпсіздігі

С) Табиғатты қорғау туралы заң

Д) Атмосфераны ластанудан сақтау

Е) Барлық аталғандар

А) жалпы ғылым

В) биология ғылымының саласы

С) табиғатты қорғау ілімі

Д) жеке ғылым

Е) экологиялық мәдениетін қалыптастырды

А) арнайы пән ретінде

В) факультативтік сабақ

С) пәндер экологияландырылған

Д) ұлттық педагогикаға негізделген

Е) Барлық аталғандар

А) экологиялық білім мен тәрбие беруді өмірге ендіру

В) айналажағы ортаны сақтау

С) жоғарғы оқу орындарына енгізу

Д) экологиялық білім берудің тұжырымдамасы

Е) барлық аталғандар

А) гуманитарлық пәндер

В) жаратылыстану

С) филологиялық пәндер

Д) көркем сурет пен музыка

Е) барлық аталғандар

А) филология

В) жаратылыстану

С) гуманитарлық

Д) экология

Е) барлық пәндер

Білім беру ісіндегі басты периоритет студенттердің жеке шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту, оларды дара тұлға етіп әзірлеу. Оқу үрдісінде басымдылық роль оқытушыға емес, студентке берілуі тиіс, студент белсенділік көрсетуі тиіс, оны оқытпай, ол өздігінен оқу керек. Оқытудың негізгі мақсаты- өз бетінше дами алатын жеке адамды қалыптастыру болғандықтан, оқытудың негізгі формасы студенттермен жұмыс істеу, дифференциялау.

Әрине Ғ деген баға алған студент деканат белгілеген мерзімде оны тапсыру керек.

Бұл градация GРА –ді \студенттің жалпы академиялық білімін орташа бағалау/ айқындауы қажет.

Қолданбалы биология топырақтану негіздері курсы бойынша оқу

процесінің картасы

1. 
   Абстракт………………………………………………………………
   
2. 
   Курстың мақсаты……………………………….…………….………
   
3. 
   Курстың міндеті………………………………………………………
   
4. 
   Курстың пререквизиттері және пост реквизиттері
   
5. 
   Жұмыс жоспарынан көшірме……………………….………….……
   
6. 
   Оқу сабақтарының құрылымы туралы мәлімет……..…………..…
   
7. 
   Студентке арналған ережелер………………………..………….…..
   
8. 
   Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып бойынша бөліну кестесі…………………………………………………………………
   
9. 
   Лекция сабақтарының мазмұны………………………..……………
   
10. 
    СӨЖ –жоспары, мазмұны……………………………………….........
    
11. 
    ОБСӨЖ –жоспары……………………………………………………
    
12. 
    Кредиттың мазмұнына сәйкес бақылау түрі:
    

Б) жазбаша бақылау сұрақтары

13. 
    Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылау жүйесі......
    
14. 
    Пән бойынша оқу процесінің картасы………………………………