Курстың пререквизиттері және постреквизиттер

2. Курстың пререквизиттері және постреквизиттер

Экологиялық білім мен тәрбие беру пәнін меңгеру үшін студенттер «Биология», «Тіршіліктану» пәндерінің мектеп бағдарламаларын білуі керек.

«Экологиялық білім мен тәрбие беру» пәнін оқып болғаннан кейін студенттерді осы пәнге тиісті болған көпшілік теориялық және практикалық ережелерді өздігінше шеше алатын дәрежеге жеткізу.

Студенттерге «Экологиялық білім мен тәрбие беру» пәнінінің түп мазмұндарын меңгерту. Бұл процесстерде экологиялық тұжырым қорытындылыларға ерекше назар аударту.

Пәнді толық меңгеру үшін студет ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс устеуі қажет.

ОБСӨж—оқытушының басшылығымен студенттердің Өзіндік жұмысы. материалды сабақ үстінде оқытушының кӨмегімен оқып меңгеру.

Сабаққа кешікпеу керек.

Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы телефонды өшіріп қою керек.

Сабаққа іскер киімменкелу керек.

Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.

Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтілінеді.

Қазақстан РеспубликасыБілім және ғылым министрлігі

“Жаратылыстану” факультеті

«Биология» кафедрасы

Экологиялық білім мен тәрбие беру пәні бойынша география мамандықтарының

студенттері үшін

лекцияның қысқаша курсы

Жетісай 2005 ж.

1. 
   Экология пәні, мазмұны, мақсаты мен міндеттері.
   
2. 
   Экология ғылымының қалыптасу кезеңдері және даму тарихы.
   
3. 
   Экологиялық білім беру.
   

Яғни, тірі организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасы, байланысын, айналас қоршаған ортасы мен, тұрағы немесе мекенімен байланыстыра отырып зерттейтін ғылым.

Алғашқыда тек тірі организмдерге қатысты бағыт алған экология ғылым қазір өзінің зерттеу аумағын дамыта отырып адамзат қоғам, табиғат ортасындағы қарым-қатынастарды және биосфера негізіндегі шегіндегі ғаламдық өзгерістерді адамның іс-әрекетімен байланыстыра отырып зерттейтін кемелді ғылымға айналды.

Экология ғылымының қазіргі кездегі мазмұны өте күрделі. Оның бір ұшы дара организммен орта, бейімделу популяциялар арасындағы қарым- қатынастар, биоценологиялық зерттеулер биология ғылымымен ұштасып жатса, екінші ұшы табиғи ортаның өзгерістері, жылу белдеулері мен географиялық белдеулері, топырақ құрамы, географиялық зерттеулерге ұласады.

Ал, антропогендік факторлар экожүйелердің өзгерісі, биосфера шегіндегі климаттық ауытқулар ғаламдық экологиялық зерттеулерге итермелесе, адам, қоғам, табиғат арасындағы қарым-қатынастарды зерттеу, бақылау және баға беру, оның айнала қоршаған ортамен байланысын зерттеу адам экологиясының үлесіне тимек.

Экология-организмдердің арасында болатын қарым-қатынастарды айнала қоршаған ортамен байланыстыра отырып, зерттеумен қатар табиғаттағы өзгерістерді, құбылыстарды, адамның іс-әрекетімен үйлестре отырып зерттейтін ғылымдар жиынтығы.

Ал, экология ғылымының ең басты мақсаты- биосфера шегіндегі ғаламдық проблемаларды бақылай отырып ондағы мүмкіндіктің тұрақтылығын сақтау.

Экология ғылымын зерттеу нысаны –биологиялық және географиялық микро және макро –экожүйелер мен оның уақыт пен кеңістікке қатысты тіршілік ырғағы.

Экология ғылымының негізгі зерттейтін мәселелері:

1. Организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасы мен қоршаған табиғи ортасы.

2. Биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке байланысты туындайтын өзгерістер.

3. Табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми теориялық негіздері.

4. Адам, қоғам, табиғат арындағы гормониялық байланыстарды реттеу.

5. Биосфера шегіндегі географиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыздандыру.

6. Биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтауды ғаламдық нооэкологиялық деңгейге көтеру болып табылады.

2.Экология ғылымының қалыптасу кезеңдері мен құрылымы.

Экология –биология ғылымының негізінде ХІХ ғасырдың орта шенінде айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ басы болып саналады. Десе де, алғашқы экологиялық зерттеулердің элементтердің біз көне дәір оқымыстылары Эмпедокл, Гиппократ, Аристотель, Теофраст еңбектерінен көреміз.

Экология ғылымының қалыптасуын негізгі үш кезеңге бөліп қарастыруға болады.

І кезең. Биологиялық зерттеулердің жаппай сипат алу кезеңі. Бұл кезең ХVІІІ ғасырдың аяқ шенін қамтиды. Мәселен, К. Линней (1707-1788), Ж.Ламарк (1744-1825), А.Декендоль (1806-1893), П.С.Паллас (1741-1811), И.М.Лепелин (1740-1802), А.Гумбольт (1769-1859), К.Ф.Рулье (1814-1858), Н.А.Северцов (1807-1885), Н.А.Бекетов (1825-1902), Ч.Дарвин (1809-1882), К.Мебиус (1825-1908), Э.Геккель (1834-1919), Е.Варминг (1841-1924), В.В. Докучаев (1846-1903), т.б.табиғат зерттеуші биологтар, систематиктер, геогрофтар өздерінің еңбектерінде экологиялық сипаттағы ғылыми зерттеулер жүргізіп, экология ғылымының дамуына өз үлестерін қосты.

ІІ кезең. Экология ғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасуы және даму кезеңі. Бұл кезең Э.Геккель,Е.Варминг, К.Мебиус т.б. шетелдік табиғат зерттеулерімен қатар орыс ғалымдарының есімдерімен байланысты, ХІХ ғасырдың басы мен ХХ ғасырдың 70-80 жылдарын қамтиды. Атап айтқанда Мәскеу университетінің ғалымдары Н.А.Северцов, Ш.А.Мензбир, Б.М.Житков, Д.Н.Кошкаров, Н.П.Наумов, А.Н.Формозов, Н.И.Калабухов, т.б. жан-жақты экологиялық зерттеулерді жүргізсе, сол сияқты Қазан университетінде Н.Ф.Леваковский, С.И.Коржинский, А.Я.Гордягин, Г.И.Панфильев, П.Н.Крылов, т.б.өсімдіктер экологиясын зерттеп дамыта түсті.

Экология ғылымы жіктеле бастады. Оны біз су организмдерінің экологиясы(С.А.Зонкеевич, Г.Г.Винберг, Г.В.Никольский, Б.Г.Ногандян) топырақтағы организмдер экологиясы (М.С.Гиляров) насекомдар экологиясы (И.В.Викторов), паразитологиялық экология негізін салушылар (В.В.Догель, Е.Н.Павловский, В.Н.Беклемишев), сүтқоректі, құс және бауырмен жорғалаушылар экологиясы (А.Т.Банников, Н.И.Калабухов, Н.П.Наумов, А.Н.Формозов, Г.А.Новиков, С.С.Ливарц) өсімдіктер экологиясы (В.Н.Сукачев, Б.А.Келлер, П.Д.Ярошенко), деп танимыз.

Экологиялық білім мен тәрбие беру. Экологиялық білім мен тәрбе берудің дүниежүзілік даму кезеңдеріне келсек, ең алдымен БҰҰ деңгейінде ұйымдастырылған (Юнеско) «Адам мен биосфера» атты бағдарлама қабылданды. Онда, алғаш рет халықаралық деңгейде биосфера ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану туралы бағдарлама қабылданып экологиялық сипат алды.

1971 жылы Швейцарияда Европалық конференция шақырып, онда айнала қоршаған табиғи орта қорғау мәселелері көтерілді.

1972 жылы «Стокгольмде». «Қоршаған ортаны қорғау» туралы білім беру, 1977 жылы Тбилиси қаласында БҰҰ жанындағы юнеско және юнеп ұйымдары «Экология білім беру» туралы 40 тан астам шешімдер қабылданып, оның ғаламдық стратегиялық жоспарлар қабылнады. Экологиялық білім берудің одан әрі даму кезеңдері атақты Найроби (1982), Беч (1983), Мәскеу (1987) т.б. конференцияларымен жалғасады.

Экологиялық білім берудің бұрынғы ксро кезеңіне тоқталсақ, онда негізінен орыстың табиғат зерттеушісі әрі көрнекті ағартушылары А.м.Теряев, И.И.Мартынов , В.Г.Беленский, А.Е.Герцен, Н.Г.Чернышевский еңбектерін атуға болады. Одан соң зерттеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді. ХХ ғасырдың орта шенінде педагогтар Б.ф.Натали , Н.М.Берзинин, В.м.Курсунский, т.б. экологиылық білім беруді география, биология пәндерімен байланыстыра отырып дамытуды ұсынды. Ал, 1994 жылдан бастап көпшілікке экологиялық білім беру ксро бойынша оқу, жүйесіне енгізіле бастады. Мәселен 1947 жылы Белорусия мемлекеттік университетінде алғаш рет экология кафедрасы ашылды.

Соңғы жылдары Республиканың академиялық ғылыми зерттеу институттары биоресурстар бойынша экологиялық іргелі жұмысьтары жүргізсе, жоғары оқу орындары білікті эколог мамандарын даярлауда. Осы бағытта егеменді Республикамыздың парламенті мен үкіметі «Айнала қоршаған табиғи ортаны қорғау» Заңын (1997) «Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігі» тұжырымдамасы (1996) экономикалық білім бағдарламасын (1999), Қазақстан Республикасыда қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық жоспарын (1996) т.б. маңызы зор құжаттар қабылдады.

1. 
   Қазақстанның экологиялық ахуалы.
   
2. 
   Экологиялық білім мен тәрбие беруде халықтың педагогикалық ролі.
   
3. 
   Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің жолдары.
   

Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері –аймақтық технологендік шөлейттені, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, атмосфераның ластануы, табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі, өнеркәсіп апаттарының белең алуы, улы қалдықтардың жинақталуы айналаны қоршаған ортаға зиянын тигізуде.

Еліміздің қолайсыз экологиялық ахуалы қазіргі кезде біліне бастаған экономикалық дағдарыс одан әрі тереңденіп, әлеуметтік шиеленістің ушығуына итермелеп отыр.

Халықтың экологиялық және әлеуметтік проблемеларды шешуде экономикалық қиындықтар туып отыр. Демек, экологиялық ахуалдың нашарлауы, халықтың денсаулығына залалын тигізумен қатар әлеуметтік қиындықтар туғызып, халық шаруашылы дамуының бағыттарын тежеуге әкеп соғуы ықтимал. Осыған орай Қазақстан Республикасы Конституциясының 38 бабында «Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға әне табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті» делінген.

1997 жылдың тамыз айынан бастап Республикамызда табиғат қорғау туралы жаңа Заң қабылданып, күшіне неді. Ол мынадай тармақтардан тұрады:

1. 
   Республикамызда халыққа білім беру орындары табиғатты қорғау жөнінде халықтың барлық топтарын қамтитын тәрбие және білім беру жүйесін жүзеге асыру.
   
2. 
   Жалпыға бірдей экологиялық тәрбие мен білім берудің жоғары және арнулы оқу орындарында маман кадрларды кәсіптік жағынан даярлау.
   
3. 
   Құжатта 64 бабында айтылғандай оқу орындарында міндетті түрде экологмялық білім берудің қажеттілігі айтылып, барлық оқу орындарында экологиялық білім негіздерін міндетті түрде оқыту.
   
4. 
   Арнаулы оқу орындарының бағытына сәйкес айналадағы ортаны қорғау және табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнаулы курстар оқыту көзделді.
   

Сондықтан әртүрлі мәселелерді жаратылыстану ғылымына енетін пәндердің барлығын қамтиды да, бірақ олардың әрқайсысы өз ілімі саласынан зерттеп қарастырады.

Экологиялық білім тереңдету, экологиялық тәрбие беру, болашақ ұстаздардың экологиялық мәдениетін қалыптасытур- жалпы білім беру жүйесінің алдыңғы шарты.

2. Кезінде орта ғасыр ғұлаламлары да табтиғатты қорғауға байланысты өз көзқарастарын білдірген.

ІХ-ХV ғ.ғ. қазақ топырағынан шыққан ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи, М.Қашғари, С.Бақырғани т.б. матофизика, тіл ғылымы, логика, психилогия, география, этика т.б. ғылымдар жайлы жазған еңбектерінің мәні ерекше. Сонымен қатар, халқымыздың ұлы ағартушылар: Ш.Уалиханов, А.Құланбаев, Ы.Алтынсарин шығармаларында табиғатқа деген сүйспеншілік көзқарастарының негізі –көшпенді елдің өміріне, ата-ананың шаруашылығына бейімделген егін жинау, шөп шабу, жайлауға шығу, қыстауға қайту кездерінде еске ұстап, табиғаттың тепе-теңдігін сақтауға ақыл-кеңестер берген.

Ш.Уалиханов туған халқының табиғатпен қарым-қатынасындағы әдет-ғұрып, дәстүрін баулитын халық педагогикасының тәрбиелік мәнін жоғары бағалайды. Ол: «табиғаттағы... кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажетті заттарды киелі деп қарастырады. Осы аталағандарды құрметтеу, ырым –жарасын жасап тұру адам баласына бақыт пен байлық әкеледі деп көрсетті». Ал, Абай өлеңдерінде табиғат пен адам өмірін, тұрмыс-тірішілігін бір-бірінен ажырамайтын, біртұтас дүние ретінде қарастырды. Асан қайғыдан бастап, Ақтамберді, Қазтуған, Шал, Бұқар, Жиембет, Махамбет, Бұхар, т.б. ақын-жыраулар шығармаларында тірлшілік, табиғат сырының мән-мағынасы сөз болады.

Халқымыз қасиетті, қастерлі жер-суларды «Әулие бұлақ, әулие ағам» дегендей құрметтеп, қорғап көздің қарашығындай сақтапй білген, «Қаратауларың бұзылмасын, саялы ағашың сынбасын, қанаттарың қайрылмасын», -деген туған жерін, елін, табиғатын аялау жайлы айтқан қсиетті сөздер жасөспірімдерді тәрбиелеудегі алатын орны ерекше.

3. Табиғатты қорғау және оның ресурстарын тиімді пайдалану көп аспектілі. Солардлың ішіндегісі ең маңыздысы- педигогикалық сапекті. Алғашы рет ғылыми әдебиеттерде табиғат қорғауды педагогикалық проблема деп көрсеткен ғалым, профессор В.Н.Скалон «Гүлденген, бай табиғат-арман емес, бұл шындық, бірақ оны сақтау бізге, балаларымызды тәрбиелеу іскерлгімізге байланысты»,- деген болатын.

Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің жолдары, мүмкіндіктері және пәндер бойынша зерттелгенін айту керрек. Мысалы: Табиғаттанудан –Гринева Д.И.,мфизикадан –н.м. Масимов, биологиядан- И.Т.Суравегина, географиядан – Э.А.Тұрдықұлов, т.б. экологиялық білім берудің ғылыми- әдістемелік жолдарын, мазмұндарын, мүмкіндіктерін зерттеген.

Ғалым- педагоггтар білім мен тәрбие берудің мәнін ашқанда табиғатқа саналы, қарам-қатынас жасап, оны қорғайтын табиғи қорды тиімді пайдаланатын, Отанын, Елін сүйетін, болашақ жастарды адамгершілікті, моральдық тұрғыдан тәрбиелеуді мақсат етеді.

1. 
   Экологиялық ағарту ісін жетілдіру.
   
2. 
   Экологиялық білімді оқу әдістемелік негізде құру.
   
3. 
   Оқушыларға экологиялық білім беретін бағыттағы авторлық бағдарламалар.
   

Бүгінгі таңда, көптеген мемлекеттер экологиялық білім беру табиғатты қорғаудың жалпы стратегиясын жасап белгілеуі, бұұ –ның білім беру, ғылымы мен мәдениет (юнеско) жөніндегі мәселелер деңгейінде жүзеге 1968 жылы Парижде юнеско-ның биокеңестік қорын қорғау және оны тиімділікпен пайдалануға байланысты үкіметаралық конференция шақырылып, онда «Адам және биосфера» деп аталатын бағдарламасы қабылданды.

Бұл бағдарламада алғаш рет экологиялық білімнің жалпы мазмұны, ең үздік қасиеті мен мән-маңызы көрініс тапты.

1971 жылы Швейцарияда табиғатты қорғауға байланысты бірінші Еуропалық жұмысшы конферециясы өтіп, онда «Қоршаған ортаны қорғау» және «Табиғатты қорғау» түсінігі егіз ұғым ретінде танылды. Экологиялық білім жүйесіндегі халықаралық өзара байланыс Найроби, Беч, Москва конференцияларында жалғасын тапты.

Жалпы, «Кең көлемдегі білім жүйесін» қалыптастыруда юнеско өзінің стратегиялық міндеті деп санайды.

Леопольдтың ХХ ғасырдың 30 жылдарында қоршаған орта проблемасы туралы айтқан мына сөзі мәнін жойған жоқ. «Жүз жылға жуық жүргізіліп келе жатқан насихатқа қаоамастан, осы қорғауды дамыту тасбақа аяңнан асқан жоқ. Экологиялық оқутыду барынша кеңейте түсу ғана ұсынылады», деген болатын. Экологиялық білімді оқу әдістемелік негізде ұйымдастыру проблемасы қазіргі пікірталастың бірі болып табылады. Бұл бағытта екі тенденция бар. Кейбір мамадар экологиялық білім өзара тығыз байланыфсты бола тұра, әр-түрлі деңгейдегі білім беру жүйесіне «Экология» деген жеке пән қарастыру қажет деп есептейді.

Басқалары экологиялық проблема кең кеөлемде әрі пәнаралық мағынаға ие болғандықтан барлық оқу құралдарын «Экологияландыру» тиімдірек деп санайды.

Қазіргі таңда, нақ осы пікір үлкен қолдауғ ие болауды. Экологиялық білімнің (табиғатқа қоршаған ортадай көзқарас) дәл осы бірінші бағдары, әлемде халықаралық дәрежеде қолдау тапты.

Бізде және тмд елдерінде алғаш кезде барлық пәндерді экологияландыру бағыты басым болғандықтан және барлық оқу бағдарламалары шамадан тыс оқу материалдарын енгіздендіктен бірінші модель тиімді болмай шықты.

Соңғы жолдары, елімізді оқушылардың қалуы бойынша «Денсаулық және қоршаған орта», «Табиғатты қорғау экология негізі», «Биосфера және адам» атты пәнаралық факультеттік курстар жүргізіліп жатыр. Өйткені, табиғат пен қоғам, арасындағы қарым-қатынастың үйлесімді дамуы, әрбір адамның денсаулығына, экологиялық өсіп-жетілуіне ауадай қажет екендігін өмір көрсетіп отыр. Оған дәлел ұзақ жылдар бойы табиғаттың даму заңдылықтарымен санаспау Арал, Балқаш, Семей, т.б. экологиялық апат аймақтарының туындауына себеп болды. Экология ғылым- табиғатты қорғау ғылымының негізі, бастау бұлағы.

Соңғы жылдары оқушыларға экологиялық білім беретін бағыттағы авторлық бағдарламалар орталық баспа орындарында жарық көре бастады. Мәселен, Т.В.Власова, В.А.Еремина, Т.Питула жазған «Табиғат пен адамның өзара қатынасы», А.Н.Жировтың «Геоэкология» деген орта мектепке арналған авторлық бағдарламасы оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беруде өзіндік орыналады.

Экология курсы оларды жүйелеуге және жалпылауға, оқушыларды биосфера қызметінің негізгі заңдылықтарын, ондағы адамның орнын, ролін түсіну үшін қажет. Міндетті білім мен біліктіліктің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Экологиялық білім мен тәрбие беру оның интегралды сипаты жаратылыстану қоғамдық –тарихи, гуманитарлық-эстетикалық оқу пәндерінің барлығын да белгілі дәрежеде бейнеленуін қамтамасыз етеді.

1. 
   Елімізде экологиялық проблемалар бойынша теориялық курс бағдарламалары.
   
2. 
   Экологиялық білім мен тәрбие берудің аспектілері.
   
3. 
   Елімізде экологиялық білім мен тәрбие беру жөнінде жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстары.
   

Алыска бармай-ақ, өзіміздің елімізді алайық. Республикамыздың табиғаты бұрын соңды болмаған өзгерістерге үшырап отыр. Нарық пен жаңарудың лебі ескен бүгінгі танда үкіметіміз эко-логиядық проблемаларға баса назар аударып отырып соңғы шыққан қаулыларда көпшілікке экологиялық білім мен тәрбие беруді іске асыру кейінге калдырмайтын мәселе екені ашық айтылып жүр. Осыған орай елімізде көптеген педагог-ғалымдардың еңбектері жарық көріп, өз нәтижелерін беруде.

1. Экология негіздері, экология пәні туралы түсінікті пән аралық бір-бірімен байланыстыратын ең басты ғылымдардың бірі ретінде ашып көрсетеді. Сондықтан экологиялық заңдылықтарды танып білу адамның проблемаларын шешу үшін кажет.

2. 
   Биосфера туралы ілім бөлімінде биосферадағы тірі заттар эволюциядагы тіршіліктің шығуы мен калыптасу кезеңдері туралы түсінік беріледі. Сонымен қатар, бұл бөлімде биосфераға антропогендік әсердің ролін В.И.Вернадскийдің биосферадан ноосфераға өту туралы ағымы, биосфераның ауа, су, топырақ арқылы ластануы, оның радиоактивті және жылу арқылы ластануы жәйі қаралады. Бұл бөлімде "Адам және биосфера" атты халықаралық бағдарлама сөз болады.
   
3. 
   Экологияның қазіргі заманғы проблемалары. Бұл бөлімде қаралатын мәселелер қазіргі замандағы дүние жүзіндегі экологияның ролі адам қоғамының табиғатпен өзара қатынасы, дүниежүзінің жеке аймақтық және жергілікті шағын аудандық экологиялық проблемалар географиялық кабықтың антропогендік фактор әсерінен- өзгеруі.
   

1. Адамның әлеуметтік катынас жүйесіңдегі экологиялық қарым-қатынастың көкейтестілігі. Табиғатты пайдаланудың құқықтық және моральдік принциптерімен байланысты адамның табиғатқа деген жауапкершілік ролінің өсуі;

2. Табиғатқа жауапкершілік карым-қатынас — экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсаты мен нәтижесі;

3. Экологиялық білім беруге жалпы мемлекеттік міндет статусының берілуі;

4. Табиғат байлығының шексіздігі және биосфераның өзін-өзі тазарту және қалпына келуі шексіз деген түсініктегі халыққа экологиялық білім мен тәрбие беру жүйесін құру және дамыту;

5. Жалпы орта білім беретін мектептегі экологиялық білім және тәрбие беру жұйесі және оның жүйе топтамалары: жекелеген оқыту пәндері барысындағы экологиялық білім беру пәнаралық оқыту түрі арқылы экологиялық білім; тереңдетілген және дифференциалды оқыту барысында экологиялық білім беру.

Бүгінгі таңда жаппай үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Экологиялық білім мен тәрбие беруді негіздейтін құжаттар мен заңдар қабылдануда. Экологиялық білім беру дегеніміз адамзат қауымының қоғамның, табиғаттың және қоршаған ортаның үйлестігінің ең тиімді жолдарын ұрпақка түсіндіру. Оның ішінде қоршаган орта мен оның табиғи ресурстарын тиімді пайдалану барысында табиғатты қорғай алатын, аялай білетін, адамгершілі мол, ізгілікті, экологиялық білім мен мәдениеті жоғары жаңа ұрпақты тәрбиелеу орын алады. Экологиялық дағдарыстың ұлғаюын мейлінше тежеу, табиғат пен қоршаған ортаны қорғау тәсілдерін жастарға ұғындыру тек экологиялық жаппай жәнс үздіксіз білім беру нәтежесінде ғана іске асырылады.

Осы орайда, елімізде жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім беруді үйымдастырудың бүгінгі күн тәртібіне қойылуы — орынды жағдай. Оның өзіңдік объективті және субъективті себептері бар.

1. Жасөспірмдерге үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру.

Осы орайда, елімізде жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім беруді үйымдастырудың бүгін күн тәртібіне қойылуы — орынды жағдай. Оның өзіңдік объективті жөне субъективгі себептері бар. Олар:

• 
  Туған өлкеміздің табиғаты мен оның табиғи ресурстарының ұзақ жылдар бойы орынсыз пайдалану нәтижесінде азаюы, ластануы жон есепсіз сарқыла бастауы;
  
• 
  республиканың көптеген аймақтарында экологиялық апатты жерлердің көбейе түсуі;
  
• 
  өндіріс пен өнеркәсіп кешендерініц зиянды калдықтары, ғарыш айлағының сақталуы, полигондар зардаптары, жердін жарамсыздануы, адам денсаулығының нашарлауы;
  
• 
  экологиялық білім, тәрбие және мәдениеттің қалыптасуы мен тұрмыстық кажеттілік мақсатындагы «табиғатты пайдалану» сипаты арасындагы алшақтықтардың ұлғаюы.
  

2. Үздіксіз экологиялық білім берудің ғылыми-теориялық негіздері

3. Экологиялық білімді қалыптастырудың педагогикалық принцптері.

2. Қазақ халқының салт-дәстүрінде табиғатпен тікелей араласуы өзінің әлеуметтік-тарихи тыныс тіршілігі болып қалыптасқан. Сондықтан да табиғатты аялау, аң, құсын қадірлеп “киелі” санап, Өзен-көлдерін ластамағаны белгілі. Экологиялық білім берудің қазіргі заманғы ғылыми негіздері, оны жүзеге асыру мәселелері мен бағдарламалары 1968 ж. Б.Ұ.Ұ. мен ЮНЕСКО үйлесімділік халақаралық ұйым арасын қарастырады.

1992 ж Рио-де-Жа-нейро қаласында өткен ғылыми конференция экологиялық білім беру мәселесін қайта қарап, оның үш бағытын айқындап берді.

а) биосфера тұрақтылығын сақтау үшін экология бойынша ағарту жұмыстарының жүйесін құру,

б) Экологиялық білім беруді жүзеге асыру

в) жұртшылық арасында экологиялық үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу

3. Орта мектептерде оқушыларға экологиялық білім беру бірнеше арнайы талаптарды қажет етеді

Олар :

• 
  Мұғалімдердің экологиялық білімінің дайындық деңгейі
  
• 
  жаратылыстану пәндері бойынша биоцентризм принцпіне негізделген факультативтік сабақтар жүргізу.
  
• 
  табтғат қорғау мәселелері мен экология бойынша мұғалімдердің білімін жетілдіру
  
• 
  қазіргі техникалық құралдарды, оқытуды компьютерлендіруді және оқытудың жаңартылған әдістерін кең түрде қолдану
  

- ақпарат жинақтау, орталығын құру мен меңгеру

• 
  жаратылыстану, филология, гуманитарлық пәндердің қорщаған орта, туралы дерктер мен заңдар, оның мәселелері мен мүмкіндіктері туралы хабардар болуы тиіс
  
• 
  мемлекеттік экологиялық саясатты жетік білуі керек
  

• 
  оқушы бойында экологиялық білім жүйесін қалыптастыру
  
• 
  адамгершілік сезімі мен жауапкершілігін тәрбиелеу.
  

1. 
   Экологиялық оқу бағдарламасын жасау.
   
2. 
   Оқытуды ақпараттандыру және компьютерлендіру жүйесі.
   
3. 
   Педагогикалық арнаулы орота және жоғары білім жүйелерінде және одан кейінгі сатында экологиялық білім беру
   

1. 
   Экология ғылымның теориялық негіздерін оқып үйренуді;
   

1. 
   География, химия, биология, т.б. пәндердің негізінде экологиялық проблемаларды әрбір тақырып бойынша интеграциялауды;
   

2. 
   Биосферадағы тіршіліктің тұрақтылығы мен біртұтастылығы сипатында және антропогендік әсерлердің әрекетімен байланыстыра отырып, ғылыми практикалық тұрғыда оқытуды ұйымдастыруды талап етеміз.
   

Компьютерлік технология жүйесінін негізгі қызметі:

• 
  әр түрлі аймақтардағы экологиялық жағдайлар туралы мәлімет жинау, оны қорғау мүмкіндіктерін зерттеу;
  
• 
  нақты экологиялық ситуацияларды талдау оны шешу жолдарын таңдау;
  
• 
  жаратылыстану саласындағы барлық жаңалықтарды қамту;
  
• 
  Қазақстанның экологиялық жағдайлары туралы нақты мәліметтер беру;
  
• 
  экологиялық білім беру, бақылау, тест сұрақтары;
  
• 
  экология бойынша пәндік олимпиадалар, конкурстар үйымдастыру.
  
• 
  экологиялық радио және телехабарлар, ұйымдастыру үшін материалдар жинау болып табылады.
  

1. 
   Үдіксіз экологиялық білім беру.
   
2. 
   Экологиялық білімді қаржыландыру.
   

Мақсатына карай экологиялық білім беру үш сатыда өтеді:

• 
  кәсіптік білім беретін арнайы лицейлер мен колледждер;
  
• 
  жоғары педагогикалық университетгер (экологиялық және экология емес мамандықтар үшін);
  
• 
  жоғары оқу орындарынан кейін экологиялық білім мен тәрбие беру.
  

Екінші сатыда айналадағы ортаны қорғау саласында мұғалімдер әзірлеу — ең маңызды міндеттердің бірі. Оларға, экологиялық факторлар және әлеуметтану мен адам экологиясының өзара байланысының негіздері туралы білім беру қажет. Мұғалімдер қоршаған ортаның проблемаларын білуге тиіс.

Сол сияқты олардың негізгі көрсеткіштерін өздігінен анықтай алатын болуы керек. Экологиялық білім теориясы мен практиканы бірдей меңгеруі керек.

Халықаралық бағдарламаларда студенттердің алатын білімі жаратылыстану ғылымдарымен шектеліп калмауына назар аударылады. Барлық пәндердің мүғалімдері қоршаған орта туралы деректер мен заңдар, оның мәселелері мен мүмкіндіктері туралы хабардар болуы тиіс. Бұл білім экологиялық және экономикалық болуы керек. Болашақ мұғалімдер оқыту процесінде мынадай психология-педагогикалық әрекеттерді білуі тиіс, ақпараттың алынуы мен жинақталу процесін және оның адамдардың мінез-құлқы мен қарым-қатынасына әсерін, жергілікті табиғаттың материалын және мүмкіндіктерін пайдаланып қоғам мен мектепгің өзара байланысын, экологиялық құндылықтарды қастерлеп, даулы мәселелерді шеше білуі кажет.

Үшінші сатының мақсаты — экология пәні бойынша мұғалімдердің білімін жаратылыстану, география және экология ғылымдарының соңғы жаңа әрі тиімді модельдерімен қаруландыру. Ол үшін университеттер жанындағы немесе кәсіби мамандарды жетілдіру және қайта даярлау институттары арқылы (ұш жылда бір реттен кем болмағаны жөн) міндетгі оқытылуын қамтамасыз ету.

Экологиялық білім беруді толықтыру үшін көпшілікке үгіт және насихат жасаудың маңызы зор. Көпшілікті білімге тарту еліміздің экологиялық сауатты әлеуметтік ортасын қалыптастыруға, экологиялық шешімдер қабылдау мен оны жүзеге асыруда маңызды роль аткарады.

Экологиялық білімді қаржыландыруды қамтамасыз ететін мекемелер мен басқа да демеушілер:

-республикалық және жергілікті бюджет,

-ынталы мемлекеттік мекемелер мен коммерциялық жүйелер;

-республикалық табиғат қорғау қоры;

-экологиялық сақтандыру қоры;

-экологиялық халықаралық колдау қорлары.
Лекция №8

Тақырыбы: Экологиялық білім бағдарламасы.

Жоспары:

1. 
   Экологиялық білім берудің жүйелілігі.
   
2. 
   Экологиялық білім берудің тұжырымдамалық негізі.
   
3. 
   Үздіксіз экологиялық білім берудің ғылыми әдістемелік материалдармен және мамандармен қамтамасыз ету.
   

Бұл арада шешілуге тиісті ең негізгі мәселе — адамның табиғатқа тигізетін әсері кандай және одан қалпына келмейтін кандай тізбекті өзгерістер туындайтынын анықтауда болып отыр. Бұл мәселені бір жағынан ғылым, екінші жағынан ғылымның ашқан жаңалықтары негізінде іс-әрекет жасауға бастайтын білім ғана шешіп береді.

Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскенде экологиялық білім мен тәрбие берудің манызы арта түсуде. Бұл проблемалар Президент Н.А.Назарбаев ұсынған «2030 стратегиясы», бағдарламасында басты орында тұр.

Қазіргі кезеңнің ерекшелігі экологиялық білім және тәрбие беруді қолма - қол өмірге ендіру керек. Өйткені табиғаттағы апатты жағдайлар жасынан «Экологияландырылған» ұрпақтың өсіп жетілуін, ұзақ мерзімді эксперимент жүргізуге уақыт қалдырмайды.

Экологиялық білім көпшіліктің санасына айналадағы ортаны сақтаудағы жауапкершілік идеясын ұялатып, қоғамның әр мүшесіне табиғатқа аялай қарауды калыптастыруы тиіс. Мұны тездету үшін іс-әрекеттің нақтылы бағдарламасы және үздіксіз экологиялық білім беруге қатысатындардың істерін үйлестіріп отыру қажет. Ұсынылып отырған ұлттық бағдарлама осы мәселелерді шешу мақсатымен жасалып отыр. Қазақстан республикасында экологиялық білім берудің түжырымдамалық негізіне өркениетті елдің өзін-өзі қолдап түрақты дамудың тұжырымы жатады. Бүл тұжырымның негізі Біріккен Ұлттар Ұйымы ұйымдастырған қоршаған орта және даму «РИО-92» конференциясында қабылданды. Тұрақты дамудын негізгі ережелерін Біріккен Ұлттар Ұйымы комиссиясы әзірлеп, оны 1993ж. Сан-Францискода Біріккен Ұлттар Ұйымы мемлекеттері басшыларының бас қосқан конференциясында мақұлдады. Тұрақты даму табиғаттағы заттардың табиғи айналымын сақтаудың басты факторы ретінде тіршіліктің көптүрлілігін азайтпауды, қоғам (әлеуметтік геожүйе) және табиғи орта (экожүйе және геожүйе) құрайтын әр түрлі деңгейдегі әлеуметтік экожүйенің динамикалықтепе-тендігін бұзбауды көздейді.

Мақсатына карай экологиялық білім беру үш сатыда өтеді:

• 
  алғашкы саты — мектепке дейінгі және бастауыш мектеп;
  
• 
  екінші саты — орта мектеп және колледж;
  
• 
  жоғары саты — жоғары оқу орындары.
  

Бұл сатыдағы оқытудың негізгі әдістсрі мен амалдары — экологиялық мазмұнға құрылған танымдық негіздегі дамытушы ойындар.

1. 
   Экологиялық білім мен тәрбие жүйесі.
   
2. 
   Пәндерді экологияландыру.
   
3. 
   Экологиялық факультативтік сабақтар.
   

• 
  мектепке дейінгі мекемелерде экологиялық тәрбие беру;
  
• 
  мектеп кабырғасында экологиялық білім мен тәрбие беру;
  
• 
  арнайы білім беретін колледждерде экологаялық білім беру;
  
• 
  жоғарғы оқу орындарында экологиялық білім беру (әр түрлі саласы бойынша);
  
• 
  мамандарды кайта даярлау мекемелерінде экологиялық білім беру;
  
• 
  көпшіліктің экологиялық сауатын ашу.
  

Пәндерді экологияландыру дегеніміз - мектеп табалдырығынан аттаған жас өспірімге сыныптар деңгейінде берілетін барлық пәндер негізінде экологиялық білім мен тәрбие беру. Яғни, дәстүрлі пәндерді оқыту барысында бұрыннан оқьггылып келген тақырыптардың мазмұнына қосымша жаңа экологиялық мәліметтер баяндалады. Олар мазмұнына қарай: әлеуметтік-гуманитарлық пәндер, жаратылыстану пәндері, тіл-әдебиет және өнер саласындағы пәндер болып топталады.

Гуманитарлық пәндер арқылы оқушылар адам — қоғам — табиғат арасындағы қарым-қатынастарын жалпы зандылықтарымен таныса отырып, олардың бірұтастылығы туралы экологиялық көзқарас қалыптасады.

Жаратылыстану пәндері оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің орталық ядросы болуы тиіс. Биология пәндерінің әрбір тақырыбының мазмұны экологиялық проблемаларды көтеріп, онымен астарласып жатуы тиіс. Әсіресе, география, өсімдіктану, жануартану, тәнтану, химия, физика, т.б. пәндердің негізгі идеясы мен мазмұны үздіксіз экологиялық білім берудің біртұтас жүйесі негізіндс калыптасуы тиіс.

Филологиялық пәндер саласында көркем әдебиет, шығармашылық, поэзия, жыр мен өлендер, т.б. творчестволық туындылар оқушыларға экологиялық тәрбие беруде үлкен роль атқарады. Бүл тұрғыда Ыбырай, Абай, Мүхтар, Ілияс, Олжас, Мұқағали, Қадыр, Мұхтар Шаханов, т.б. педагог, ақын-жазушылардың еңбектерін талдап, ондағы экологиялық идеяны аша отырып оқушылардың экологиялық сана-сезіміне туған өлкесінің сүлулығын үялату арқылы тәрбие беру өте ұтымды болар еді.

Бірінші — пәндердің экологияландыру нәтижесінде экологиялық проблемаларды интеграциялау, екінші — арнайы экологиялық проблемаларды толық қарастыратын дербес экология пәнін қалыптастыру .

Қазіргі кезде екі бағытты да жүзеге асыру қиын болып отыр. Себебі, пәндерді экологиядандырудағы мұғалімдердін, экология-білімінің жетімсіздігі кедергі болса, ал, экологияны пән ретінде оқытуда-мамандардьің жетіспеушілігі және оқу құралдары мен оқу-әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы қолбайлау болып отыр.