Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

399
Субъядро
– 
планетамыздың
орталығын
(5120-6371 
км
) 
құрайтын
бөлік
, 
диаметрі
2500 
км
шамасында
. 
Сыртқы__ядро'>Сыртқы
ядро
мен
субъядроның
шекарасын
даниялық
ғалым
-
сейсмолог
– 
Инге
Леман
анықтаған
.
Сульфидтер
 
– 
металдардың
күкіртпен
қосындылары
, 
ал
бұлардың
табиғатта
27-
ден
астам
түрі
белгілі
əрі
бұлар
көптеген
металдардың
басты
рудалары
болып
табылады
.
Сульфаттар
 – 
күкірт
қышқылының
(H
2
SO
4
) 
тұздарын
біріктіретін
минералдар
тобы
. 
Бұлардың
табиғаттағы
жалпы
саны
130-
ға
жуық
.
Сыртқы
 
ядро
– “
Вихерт
-
Гутенберг
шекарасынан
” 4990 
км
– 
ге
дейінгі
аралықты
алып
жатқан
бөлік
. 
Ондағы
заттар
балқыған
, 
сұйық
күйде
болады
.
Сыртқы
 
күштер
(
эндогендік
)
 – 
күн
сəулесі
энергиясы
мен
ауырлық
күші
нəтижесінде
қалыптасқан
жер
бедері
пішіндерін
бұзумен
қатар
, 
жер
бедерінің
жаңа
пішіндерін
де
түзеді
. 
Сыртқы
күштер
біріне
-
бірі
жалғасып
кететін
үш
тізбекті
əрекеттер
жүйесінен
құралады
: 
үгілу
 
– 
тау
жыныстарының
бұзылуы
, 
бұл
əрекет
жер
бедерін
түзбейді
, 
тек
қана
үгілу
өнімдерін
даярлайды
; 
денудация
 
– 
үгілген
өнімдердің
тау
беткейлерімен
төмен
сыбағалы
салмағына
қарай
сырғуы
; 
аккумуляция
– 
үгілу
өнімдерінің
бір
жерден
екінші
жерге
тасымалдануы
. 
Соңғы
екі
əрекеттің
əсерінен
тегістелген
жазық
жерлер
(
пенеплен
) 
түзіледі
.
Т
ay
л
ap 
–
жоғары
биіктікке
(8000 
м
-
ге
жəне
одан
да
жоғары
) 
көтерілген
жер
қыртысының
қатпарлы
жəне
қатпарлы
-
жақпарлы
құрылымдармен
күрделіленген
, 
теңіз
деңгейімен
жəне
қоршаған
жазықтармен
салыстырғанда
биіктік
көрсеткіштері
өте
жиі
жəне
күрт
өзгеріп
отыратын
жер
бетінің
біршама
көтеріңкі
аймақтары
. 
Гипсометриялық
көрсеткіштері
бойынша
биіктігіне
қарай
олар
- 
аласа
(1000 
м
-
ге
дейін
), 
о
рта
(1000-3000 
м
) 
жəне
биік
 
(3000 
м
жоғары
) 
тауларға
бөлінеді
.
Тау
 
жыныстарының
 
салыстырмалы
 
жасы
 – 
олардың
табиғи
жағдайдағы
бір
-
бірімен
қарым
-
қатынасына
, 
белгілі
бір
ортада
алатын
орнына
қарай
анықталады
.
Тау
 
жыныстарының
 
салыстырмалы
 
жасын
 
палеонтологиялық
 
əдіспен
 
анықтау
 – 
ерте
кезеңдерде
өмір
сүрген
жəндіктер
(
фауна
) 
мен
өсімдіктер
(
флора
) 
дүниесінің
, 
олардың
ішінде
тек
жетекші
түрлерінің
сақталған
қазба
қалдықтарын
зерттеуге
негізделген
.
Тау
 
жыныстарының
 
абсолюттік
 
жасы
 
– 
абсолюттік
геохронология
радиологиялық
əдістердің
көмегімен
, 
яғни
тау

400
жыныстарының
құрамында
кездесетін
радиоактивтік
элементтердің
(
уран
, 
торий
, 
рубидий
, 
калий
, 
көміртек
) 
ыдырау
заттарын
(U
238
, U
235
, 
Th
232
, Rb
87
, K
40
, C
14
) 
зерттеу
арқылы
анықталады
.
Тау
 
жыныстарының
 
үгілуі
 
– 
ауаның
, 
су
мен
тірі
организмдердің
əсер
ету
нəтижесінде
жер
бетіндегі
минералдар
мен
тау
жыныстарының
бұзылып
, 
ыдырауы
.
Тарихи
 
əдіс
 
– 
табиғаттың
дамуының
уақыт
бойынша
өзгерістері
мен
өзара
байланысын
, 
олардың
себеп
-
салдарын
талдауға
бағытталған
палеогеографияның
əдіснамалық
негізі
.
Тектоникалық
 
қозғалыстар
 – 
жер
қыртысының
тұтастығын
бұзып
, 
жер
қойнауының
кейбір
аудандарында
қысым
шамасының
ке
-
неттен
төмендеуіне
əкеліп
соғатын
қозғалыс
. 
Олардың
нəтижесінде
магмалық
ошақтар
пайда
болады
.
Тектоносфера
 – 
астоносфера
мен
литосфераның
жиынтығынан
құралатын
Жердің
сыртқы
қабығы
. 
Олардың
өзара
əрекеті
нəтижесінде
жер
қыртысындағы
басты
тектоникалық
жəне
магмалық
процестер
жүзеге
асады
. 
Олардың
белсенділігі
мантия
мен
ядродан
келетін
ішкі
энергия
есебінен
артуы
мүмкін
.
Теңіз
 
террасалары
 - 
тектоникалық
қозғалыстар
əсерінен
то
-
лассыз
жоғары
көтерілуімен
, 
климат
өзгерістерінің
жəне
су
деңгейі
тербелістерінің
ұдайы
көрініс
беруінен
,
толқындар
əрекетінің
нəтижесінде
теңіз
жағалауында
сатыланып
қалыптасқан
жазық
жер
бедері
Термо
-
люминеценттік
(
ТЛ
)
 
əдіс
–
 
табиғи
радионуклидтердің
иондық
сəулелену
əсерінен
теңеспеген
зарядтар
түрінде
жергілікті
деңгейде
жинақталуына
негізделетін
əдіс
. 
Талдау
үлгілері
ретінде
кварц
, 
дала
шпаты
, 
карбонаттар
, 
жанартаулық
күл
, 
мұхит
, 
теңіз
, 
көл
, 
аллювий
, 
мұздық
шөгінділер
құрамындағы
сүйек
қалдықтары
алы
-
нады
.
Трансгрессия
 – 
теңіз
алабы
аумағының
ұлғайып
, 
теңіздік
шөгінділердің
қарқынды
жинақталуы
жəне
теңіз
суларының
материктердің
ойыс
бөліктерін
басу
процесі
. 
Трансгрессия
процесі
өте
баяу
жəне
əркелкі
сипатта
жүзеге
асады
. 
Бұл
процесс
материк
пен
мұхиттың
гипсометриялық
деңгейінің
өзгеруі
, 
климаттың
ғаламдық
өзгерістеріне
байланысты
жүзеге
асады
.
Төменгі
 
мантия
–
“
Голицын
деңгейінен
” 2900 
км
-
ге
дейінгі
аралықты
қамтиды
. 
Бұл
зона
неміс
ғалымдары
Э
. 
Вихерт
пен
Б
. 
Гутенбергтің
құрметіне
“
Вихерт
пен
Гутенберг
шекарасы
” 
деп
аталады
.
Үгілу
 
қабығы
 
–
 
литосфераның
беткі
бөлігі
əртүрлі

401
факторлардың
(
ауа
, 
су
, 
организмдер
) 
əсерінен
өзгерістерге
ұшыраған
магмалық
, 
метаморфтық
жəне
шөгінді
тау
жыныстары
есебінен
қалыптасқан
жəне
сол
орнынан
қозғалмай
сақталып
қалған
үгілген
тау
жыныстардың
жиынтығы
.
Уранды
-
иондық
 
талдау
 
– 
дəл
уақытты
белгілеуде
уран
теңсіздігіне
негізделетін
əдіс
. 
Неғұрлым
нақты
нəтижелер
алу
үшін
құрамында
биоорганикалық
карбонаттары
бар
теңіз
маржан
полиптері
мен
былқылдақ
денелілердің
бақалшақтары
пайдала
-
нылады
Бұл
əдістің
негізіне
теңіз
суында
уран
мен
оның
айырылу
өнімдерінің
радиоактивті
теңесуіне
кеткен
уақыт
өлшемі
алынады
.
Үстірт
(
плато
) – 
француздың
plateau
деген
сөзінен
шыққан
, 
жазық
бағытта
жатқан
тау
жыныстары
қабаттарынан
құралған
, 
тегіс
бетті
қыратты
жазықтар
.
Ішкі
 
геосфералар
 
–
Жердің
ішкі
қойнауы
: 
сыртқы
– 
жер
қыртысы
, 
аралық
-
мантия
, 
орталық
– 
ядро
сияқты
үш
қабатқа
бөлінеді
.
Фация
 
(
лат
. 
facies
– 
бет
-
бейне
)
 
– 
тау
жынысы
қабаттарының
бір
-
бірінен
литологиялық
жəне
палеонтологиялық
ерекшеліктері
арқылы
ажыратылатын
бөлігі
. 
Фациялық
талдау
ежелгі
географиялық
жағдайды
қалпына
келтіруде
актуализм
принципіне
негізделеді
.
Флексура
 
(
лат
.
 – 
иілме
)
 – 
көлбеу
немесе
тікше
жатқан
қабаттардың
ішкі
күштің
əсерінен
иілген
бөліктері
. 
Олар
əртүрлі
биіктікте
көлбеу
жатқан
қабаттарды
байланыстыратын
тік
бағытта
құлай
орналасқан
бүгілмелер
түрінде
де
кездеседі
. 
Флексураның
төменгі
, 
жоғарғы
жəне
оларды
жалғастырушы
қанаттары
болады
. 
Жалғастырушы
қанат
күрт
еңіс
тартып
, 
оның
қалыңдығы
біршама
азаяды
. 
Негізінен
интрузифті
жыныстардан
құралады
.
Фьордтық
 
жағалар
– 
төрттік
мұз
басу
кезеңінде
мұздықпен
өңделген
, 
жағалауы
тік
, 
əрі
жартасты
, 
құрлыққа
қарай
ондаған
км
-
ге
иірімделіп
созылған
, 
жіңішке
, 
терең
теңіз
шығанағының
жағалары
. 
Хионосфера
–
өз
құрамында
атмосфералық
ылғалдың
басым
көпшілігі
қатты
заттар
күйінде
тұратын
тропосфераның
қабатшасы
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: