Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

8
Жер
 
шары
 
халқына
, 
шаруашылығына
 
зиянын
 
тигізетін
 
құбылыстардың
 
табиғаты
 
анықталып
, 
олардың
 
алдын
 
алу
 
ша
-
ралары
 
кеңінен
 
қарастырылуда
. 
Осы
 
аталған
 
жағдайлар
 «
Жалпы
 
жертану
» 
ғылымының
 
ең
 
өзекті
 
əрі
 
көкейкесті

мəселелеріне
 
айна
-
лып
 
отыр
.

9
1-
ТАРАУ
. 
ЖЕР
 
ШАРЫНЫҢ
 
ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. 
Антик
 
кезеңіндегі
 
географиялық
 
мəліметтер
География
– 
өте
ежелгі
ғылым
саласы
, 
алғашқы
географиялық
ұғымдардың
жинақталуы
адамның
өзін
қоршаған
мекен
ортасын
танып
-
білуінен
бастау
алады
. 
Сонау
тас
дəуірінің
адамдары
өздері
мекен
ететін
ортаның
екінші
бір
жермен
ұқсамайтындығын
, 
ондағы
табиғи
жағдайлардың
түрліше
екендігін
байқап
білген
. 
Өз
ортасын
танып
-
білу
барысындағы
көргендерін
тасқа
, 
ағаш
қабығына
, 
жер
бетіне
сызып
, 
белгі
қалдырып
отырған
.
Алғашқы
географиялық
түсініктердің
жинақталуы
жазудың
пайда
болуымен
байланысты
қарқын
ала
бастады
. 
Географиялық
алғашқы
мəліметтер
шығыстың
жазба
деректерінде
кездеседі
.
География
ғылымының
дамуы
адамзаттың
тарихы
мен
мəдениетінің
дамуымен
, 
тұрмыс
тіршілігімен
, 
қоршаған
ортасын
тереңірек
тануға
ұмтылысымен
тығыз
байланысты
. 
Теңізде
жүзу
мен
сауданың
дамуы
құрлық
беті
мен
теңіз
жағалауын
сипаттап
жазу
қажеттілігін
арттырды
.
Географияның
ғылым
ретінде
қалыптасуын
Ежелгі
Грекия
мемлекетімен
байланыстырады
. 
Шындығында
да
Ежелгі
Грекияның
табиғат
философиясында
географияның
ғылым
ретінде
дамуына
қозғау
болатын
тұжырымдамалардың
негізі
қаланды
. 
Гректердің
мекен
ортасы
– 
Жерорта
теңізі
жағалауындағы
Балқан
түбегі
табиғи
ортаның
өте
күрделі
құрылымды
болуы
-
мен
ерекшеленеді
жəне
теңіз
арқылы
көршілес
елдермен
сауда
қарым
-
қатынасын
жасау
қажеттілігі
де
географиялық
білімге
деген
құлшынысты
арттырды
.
Осы
кезеңдегі
ежелгі
ғылым
мен
мəдениеттің
ошақтары
болып
саналатын
– 
Месопатамия
, 
Мысыр
мен
Парсы
жері
, 
Карфаген
, 
Ежелгі
Грекия
мен
Рим
елдеріндегі
жаңа
жерлерді
игеру
мен
соғыс
жорықтары
нəтижесінде
жаңа
географиялық
деректер
қарқынды
түрде
жинақтала
бастады
. 
Əсіресе
Грекия
оқымыстыларының
(
Фалес
, 
біздің
заманы
-
мыздан
бұрынғы
V
ІІ
-V
І
ғасыр
; 
Анаксимандр
, 
б
.
з
.
б
. 610-547 
ж
.;
Анаксимен
, 
б
.
з
.
б
?-525 
ж
.; 
Гераклит
, 
б
.
з
.
б
544-483 
ж
.;
 
Гекатей
 
Милетский
, 
б
.
з
.
б
546-480 
ж
.; 
Герадот
, 
б
.
з
.
б
484-428 
ж
.; 
 
Демо
-

10
крит
, 
б
.
з
.
б
460-370 
ж
.;
 
Платон
, 
б
.
з
.
б
428-348 
ж
.;
 
Аристотель
, 
б
.
з
.
б
384-322 
ж
.;
 
Эратосфен
, 
б
.
з
.
б
275-195 
ж
.) 
еңбектерінде
география
ғылымының
көптеген
теориялық
мəселелелері
қарастырылды
. 
Герадоттың
9 
томдық
«
Тарих
» 
атты
еңбегінде
географияның
алғашқы
ғылыми
ұғымдарына
түсініктеме
беріліп
, 
тұңғыш
рет
табиғат
жағдайларының
алуан
түрлілігі
географиялық
ендікке
бай
-
ланысты
екендігі
түсіндіріледі
. 
Геродот
сол
кездегі
гректерге
мəлім
жерлердің
картасын
жасап
, 
Каспий
теңізі
мен
оның
жағалауын
мекендейтін
сақтар
жөнінде
нақты
мəліметтер
жазып
қалтырған
.
Аристотель
Əлем
кеңістігінің
құрылысы
, 
Күн
жүйесі
, 
Жердің
шар
тəрізді
екендігі
, 
кейбір
шағын
ғаламшарлар
, 
жердің
жылу
белдеулері
, 
жел
жəне
желдің
бағыттары
, 
Айдың
тұтылуы
, 
жер
сілкіну
, 
күн
күркіреуі
, 
найзағай
ойнауы
сияқты
құбылыстарды
си
-
паттап
жазды
. 
Аристотельдің
табиғи
факторлардың
адам
өмірі
мен
мінез
-
құлығына
тигізетін
əсерін
қарастырды
, 
кейіннен
бұл
түсініктер
«
географиялық
 
детерминизм
» 
деген
бағытты
қалыптастырды
.
Эратосфен
ендік
пен
бойлықтың
нақты
өлшемдерін
анықтап
, 
тұңғыш
рет
параллельдер
мен
меридиандар
көмегімен
көрсетілген
географиялық
карта
жасады
. 
Математикалық
географияның
негізін
салды
. 
Сол
кезеңдегі
гректерге
белгілі
адамдар
қоныстанған
жерлерді
«
ойкумен
» 
деп
атап
, 
ойкумендердің
картасын
құрастырды
(
2-
сурет
). 
2-
сурет
. 
Эратосфен
 
бойынша
 
ойкумендер
 
картасы

11
«
Географика
» 
деп
аталатын
еңбегінде
өзіне
дейін
Жер
тура
-
лы
мəлім
болған
мəліметтерді
жинақтап
, 
алғаш
рет
«
география
» 
ұғымын
ғылымға
енгізді
. 
Грек
ғалымдарының
басты
еңбегі
сол
кезеңдегі
жинақталған
ұғымдар
мен
түсініктерді
жүйелеп
, 
ғылымға
айналдырды
. 
Соның
нəтижесінде
көптеген
географиялық
ұғымдар
мен
түсініктер
халықаралық
географиялық
ғылыми
терминдер
ретінде
қазірге
дейін
үздіксіз
қолданысқа
ие
болуда
.
Ежелгі
Рим
ғалымдары
ішінен
географиялық
зерттеулерінің
маңыздылығы
жөнінен
Страбон
мен
Плинийді
 
ерекше
атауға
бола
-
ды
.
Антик
кезеңіндегі
географиялық
зерттеушілердің
ең
көрнектісі
Рим
ғалымы
Страбон
(
б
.
з
.
б
. 64 
ж
. – 
біздің
заманымыздың
20-
шы
жылы
) 
болып
саналады
. 
Страбон
«
География
» 
деп
аталатын
17 
кітап
жазды
. 
Ол
өзінің
үшінші
кітабында
өзі
болған
жерлерді
географиялық
тұрғыдан
сипаттап
жазды
, 
бұл
сипаттамаларды
жасауда
қолданған
ұстанымдары
қазіргі
географиялық
аудандастыруға
негіз
болып
отыр
. 
Страбон
географиядағы

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: