Оқулық Алматы, 013 Қ. А. Абдуқадырова əож 665. 6/. (075. 8) Кбж 35. 514я73 а 14 Пікір жазғандар
жүктеу/скачать 7,49 Mb. Pdf көрінісі
|
munai
| озекерит
деп аталатын жанғыш минералдан алынатын церезиндер де (С 32 -ден жоғары) кіреді. Церезиндер қасиеті жəне құрылысы бойынша да парафиндерден бір- шама ерекшеленеді. Парафиндер жеңіл, церезиндер қиын кристал- данады. Мұнай парафиндері негізінен əртүрлі молекулалық массалы алкандар қоспасы болса, ал церезиндердің негізгі компонеттері мо- лекулаларында изоқұрылымы басымдау нафтен көмірсутектерінен тұрады. Парафинді мұнайлардан бөлінетін қатты көмірсутекті қалдықтар – гач жəне петролатум . Бұлар парафин мен церезин алуда шикізат болады. Парафиндер мен церезиндер өте көп салада əртүрлі қолданыс табуда: электр жəне радиотехникада, қағаз, күкірт, химия, тері өнеркəсібі, парфюмерияда жəне т.б. Қазіргі кезде сұйық парафин- дер микробиологиялық заттарда витаминді белок концентраттарын (ВБК), майлы қышқылдар, спирттер алуда кеңінен қолданылады. Циклоалкандар . Циклоалкандар мұнайлар құрамында ерекше орын алады. Олардың мөлшерлері мұнайдың табиғатына байланысты 25-75% дейінгі аралықта болады. 1880 жылы Морковников пен Ог- лобин Баку мұнайының құрамында циклді құрылысты көмірсутектер қатары бар екендігін анықтады. Олар циклопентан, циклогексан, метилциклопентан жəне диенді көмірсутектер гомологтарын тапты. 58 Бұл циклопарафиндерді Морковников нафтендер деп атады. Кейін нафтенді көмірсутектер құрамында тек моноциклді ғана емес поли- циклді де көмірсутектер бар екені белгілі болды. Басқа көмірсутектер құрамына қарағанда нафтендер мұнайдың құрамында көп кездесуімен ерекшеленеді. Əртүрлі мұнайда орташа 25-75%-ға дейін полиметилен- ді көмірсутектер типтері кездеседі. Нафтендер барлық мұнайлардың құрамына кіреді жəне барлық фракцияларда кездеседі, əсіресе, Баку жəне Ембі мұнайларында нафтен көп – 40-60%. Жай циклоалкандар: цикло-пропан жəне циклобутан мұнайдан табылған. Моноциклді наф тендерден циклопентан, циклогексан кездеседі. Метилцикло-гек- сан кейбір диметилді циклопентан гомологтары салыстырмалы көп мөлшерде кездеседі. 200°С-ден жоғары фракцияларда нафтендер құрылысы толық анықталмаған. Бұл фракцияларға циклогексан го- мологтарымен қатар бициклді жəне полициклді нафтендердің кезде- суі мүмкін. Морковников өткен ғасырда-ақ конденсацияланбаған бициклді көмірсутек дициклогексилді бөлді. Көптеген мұнайларда сақиналы конденсирленген түрлерінің алғашқы өкілі декалин табылған. Кей мұнайларда гидриндан, пергидраперин табылған нафтен көмір- сутектерінің бүйір тізбегіндегі көмірсутек атомдарының саны əртүрлі (3-10-ға дейін), ал мұнайдың қайнауы жоғары фракциялары 20-28-ге дейін кездеседі. Химиялық қасиеттері бойынша нафтендер алкандарға жақын. Олар галогендермен жəне НNO 3 -мен реакцияласады, нəтижесінде екінші жəне үшінші нитро- жəне галоген- қосылыстары түзіледі. Олар тотығады. Зелинский реакциясы арқылы циклогексан көмірсутектерін дегидрлеп, оған сəйкес ароматты қосылыстар алады. Жоғары температурада жəне əртүрлі катализатор қатысумен нафтен- дер ыдырайды жəне сақинада көміртегі атомдары санын өзгертіп изо- мерленеді. Əзірбайжанда шығарылған нафталин мұнайының ерекше физиологиялық қасиеті бар. Ол жартылай нафтен жəне жартылай поли циклді көмірсутектерден тұрады. Бұл – дүниежүзіндегі емдік қасиеті бар мұнай, тері, бұлшық ет жəне буын ауруларын емдейді. Арендер . Мұнайларда 15-50%-ға дейін кездеседі. Бензол жəне оның гомологтары түрінде қос, көп сақиналы туындылары, сол сияқты гибридті түрлері де кездеседі. Бензолдың С 10 құрамындағы гомолог- тары негізінен 180-200°С фракцияларында кездеседі. Олардың ара- сында 4-метил жəне 2-метилді туындылары көбірек. Мұнайдың орта фракцияларында (180-200°С) бензол туындыларынан бөлек нафталин 59 жəне оның туындылары кездеседі. Мұнайдың жоғары температурада қайнайтын фракцияларында 3,4 жəне 5 бензол сақиналары бар екен- дігі анықталған. Олар аценафтен, антрацен, фенантрен. Арендердің детонациялық тұрақтылығы жоғары, октан саны да жоғары. Метил тобының мета- жəне пара- орындарында болуы октан санын өсіреді, ал орто- орындағысын кемітеді. Арендердің тұтануы төмен, цетан саны да төмен. Сондықтан тез жүретін дизельдерде арендері бар отындар көп қолданылмайды. Бүйірлі тізбегі қысқа, көп сақиналы арендерді мұнайды вакуум- да айдағанда май фракцияларынан əртүрлі тазалау əдістерімен бөліп жіберу керек, себебі олардың май құрамында болуы майлай- тын майлардың сапасын төмендетеді. Арендер мұнай-химия жəне органикалық синтезге қажетті, өте құнды шикізат. Олардан хи- мия өндірісінде синтетикалық каучуктер, пластмассалар, жасанды талшықтар, бояулар, фармацевтикалық заттар өндіріледі. жүктеу/скачать 7,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|