83
шариктің құлау жылдамдығы онша үлкен болмауы керек жəне сұйық
құйылған ыдыс кең болғаны жөн. Тұтқырлық коэффициенті
Стокс
формуласымен есептеледі:
мұндағы, U – тұтқыр ортада шариктің құлау жылдамдығы; g –
еркін
түсу үдеуі;
d
– шариктің тығыздығы;
d
о
– сұйықтық тығыздығы.
Əдетте сұйықтықтардың абсолюттік тұтқырлығын емес, салыстыр-
малы тұтқырлығын анықтайды. Заттың абсолюттік тұтқырлығының
судың тұтқырлығына қатынасы
салыстырмалы тұтқырлық
деп ата-
лады. Салыстырмалы тұтқырлықты анықтау үшін стандарт сұйықтың
жəне зерттейтін сұйықтың бірдей көлемінің капиллярдан ағып өту
уақытын анықтайды. Капилляр ауыспауы керек.
Егер ерітіндідегі
орта су болатын болса, онда стандарт сұйық рөлін су атқарады. Бұл
жолмен анықталған салыстырмалы тұтқырлық:
Егер
η
H
2
O
= 1
болса
мұндағы, d – зерттейтін сұйықтың тығыздығы;
d
H
2
O
– судың тығыз-
дығы; t – жəне
t
H
2
O
капиллярдан зерттейтін сұйықтың жəне судың
ағып өту уақыттары;
η
H
2
O
– судың тұтқырлық коэффициенті.
Салыстырмалы тұтқырлықты ақпа шарик əдісімен де анықтауға
болады. Ол үшін біреуінің абсолюттік тұтқырлығы белгілі екі сұйық
алып, оларда шариктің еркін құлау уақытын анықтайды да, Стокс
формуласын пайдаланып, зерттейтін сұйықтың салыстырмалы
тұтқырлығын есептейді:
мұндағы,
d
– шариктің тығыздығы,
η
1
,
d
1
жəне
t
1
– тұтқырлығының
абсолюттік мəні белгілі сұйықтың тұтқырлығы, тығыздығы жəне
ондағы шариктің еркін құлау уақыты;
η
2
,
d
2
жəне
t
2
– зерттелмек
сұйықтың тұтқырлығы, тығыздығы жəне
ондағы шариктердің еркін
құлау уақыты.
84
Анықтамалық əдебиетте шартты жəне кинематикалық тұтқыр-
лықтың сандық мəндері келтіріледі.
Сонымен қатар, мұнайдың тұтқырлығы қысыммен де байланысты,
қысым артқан сайын тұтқырлық көбейеді.
Ауыр отын фракциялары, əсіресе майлағыш майлар мен қазандық
отынының 100°С-ғы тұтқырлығы төмен болады, ал температура тө-
мендегенде олардың тұтқырлығы күрт өседі. Сондықтан төмен темпе-
ратурада майлағыш материалдардың қолданылуы төмендейді.
Іс жүзінде əртүрлі температурадағы мұнай өнімдерінің тұтқыр-
лығының жуықталған мəндерін білудің
маңызы өте зор болып есепте-
леді. Тұтқырлықтың температураға тəуелділігін сипаттайтын əртүрлі
эмпирикалық теңдеулер белгілі, солардың ішінде кең таралғаны
Вальтер формуласы:
lg(v
t
+ a) = A-BlgT
lg ( v
t
+ 0,6)
мұндағы, а = 0,6; А жəне В – тұрақтылар. Бұл тəуелділік коор-
динат осьтерінде түзу сызықты болады. Вальтер формуласы не-
гізінде тұтқырлықтың диаграммасы алынған, онда абсцисса осі-
не пропорционалды lgT мəндері, ал ордината осінде lg (v
t
+ 0,6)
мəндері көрсетіледі. Сонымен берілген екі температурадағы мұнай
өнімдерінің тұтқырлығының мəндері белгілі болса,
онда осы тем-
пературалар интервалындағы кез келген температураларда мұнай
өнімдерінің тұтқырлығын анықтауға болады. Абсолютті жəне шарт-
ты түрдегі тұтқырлықтың мəндерін анықтау үшін арнайы номограм-
малар қолданылады. Мұнайдың тұтқырлығы – 1,98- 265,90 мм
2
/с кең
аралықта болады.
Майлағыш майлардың тұтқырлық-температуралық қасиеттерін
бағалау үшін келесідей көрсеткіштер қолданылады: тұтқырлық ин-
дексі – ТИ; тұтқырлықтың температуралық коэффициенті; тұтқырлы-
температуралық коэффициенті ТТК (сиректеу қолданылады).
Тұтқырлық индексі – бұл 50°С, 100°С температурадағы мұнай
өнімдерінің кинематикалық тұтқырлығының қатынасы. Ол жоғары
температурадағы тұтқырлықтың аздап
өзгеруіндегі тұтқырлы-тем-
пера
туралық қисықты сипаттайды. Көмірсутек молекуласындағы
сақиналар тұтқырлықты арттырады, тұтқырлықтың молекула құра-
мына тəуелділігінің кейбір мысалдары төменгі кестеде келтірілген.