Оқулық Алматы, 013 Әож 911. (075. 8) Кбж 26. 82 я 73 м қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Оқулық»
жүктеу/скачать 3,12 Mb. Pdf көрінісі
|
mustafaev-landshafttar
| Энергетикалық өлшемдерін
мына өрнекпен өрнектеуге болады: s R t R R + = (мұнда t R - белгілі t уақытындағы жүйедегі қуат қоры; s R - белгілі бір кезеңдегі жүйедегі энергетикалық қор). Бұл өлшемдер тарихи кезеңде аз өзгереді, сондықтан Жер денесінің жалпы энергетикалық сипаттамасы іс жүзінде өзгеріссіз қалып отыр. Жер денесінің энергетикалық теңгермесі ( s R ), оның бетіне түсетін күн сәулесінің қуатының арқасында тұрақты сақталып отырады. Су өлшемдері мына өрнек арқылы анықталады: s W t W W + = (мұнда t W - белгілі t уақытындағы жүйедегі су қоры; s W - белгілі бір кезеңдегі жүйедегі су қоры). Егер бұл өлшемді Жер денесіндегі су қоры бойынша бағалайтын болсақ, олар іс жүзінде өзгеріссіз қалып отыр. Бірақ оларды кеңістік-уақыт масштабында қайта тарату табиғи жүйеге түсірілген табиғи-техникалық әсердің нәтижесінде табиғи жүйедегі су және химиялық заттардың геологиялық айналымының қарқынын күрт бұзып жіберді. Биологиялық өлшемдерді мына өрнек арқылы анықтауға болады: m Б s Б t Б Б + + = (мұнда t Б - белгілі t уақытындағы жүйедегі биологиялық салмақтың шамасы; s Б - биологиялық өнімділік; m Б - органикалық заттардың ыдырауы). Тарихи кезеңнің уақытында табиғи өнімді өндіру төмендеп кетті. Ол, негізінен төмен өнімді экологиялық жүйені жоғары өнімді экологиялық жүйеге ауыстырумен, жердің тозуымен және құнарлы жерлерде өндіріс құрылысын тұрғызумен байланысты. Биохимиялық өлшемдерді мына түрде көрсетуге болады: г I б I s I I + + = (мұнда s I - жүйедегі химиялық заттардың қоры; б I - заттардың биологиялық айналымға түсу мөлшері; г I - заттардың геологиялық айналымға түсу мөлшері ). Табиғи жүйенің жағдайын ( t S ) белгілі бір уақыт ( t ) аралығындағы жүйенің жағдайының функциясымен өрнектеуге болады: ∫ = ) , , , ( I R W Б t S . Адам табиғи жүйеге бір немесе бірнеше бөлшектерінің өлшемдерінің өзгеруіне әсер ету арқылы оның сыйымдылығының, бағытының, табиғи жүрістердің 174 жылдамдығының, заттың алмасуын және қуаттың ағынының, адам өмір сүретін ортаның экологиялық жағдайының теңгермесінің өзгеруіне әсерін тигізеді. Өйткені табиғи жүйенің барлық өлшемдері бір-бірімен байланысты және байлаулы. Оның бір өлшеміне енгізілген өзгеріс барлық өлшемдеріне әсерін тигізеді. Табиғи жүйенің бөлшектерінің әрбір өлшемдері табиғи жүйенің экологиялық теңгемесін бұзбайтын, белгілі бір шектеудегі бір немесе басқа да өлшемдердің жұмсақ әсерінен, яғни табиғат жүйе өзінің бөлшектеріне тигізетін әсердің қатынастық шамасына байланысты өзінің шыдамдылығын сақтайтын болғандықтан, өзінің сыйымдылығын толықтырып отырады. Сонымен, табиғи орта өзіне тигізетін әсерге қарсы тұра алады және оны мына көрсеткіштермен сипаттауға болады: - ортаның орнықтылығы – оның белгілі бір алмағайып шамадан асып кетпейтін жағдайдағы, өзін-өзі сақтау және ұйымдастыру шекарасындағы мүмкіншілігі; - ортаның жұмсақтығы – табиғи жүйенің сыртқы ортаның әсерінен белгілі бір шамаға дейін өлшемдерін өзгерту және ол тоқтағаннан кейін өзінің бастапқы жағдайына қайтып келу мүмкіншілігі; - ортаның екпіндігі – табиғи жүйенің өзіне жат сыртқы ортаның факторларының әсерінен өзінің күйін өзгертпей сіңіру қабілеті; - ортаның шектелген өзгеру шамасы – табиғи ортаның, оның ішінде өзінің орнықтылығын сақтайтын және бұзылмайтын, алмағайып төменгі және жоғары өлшемдерінің мәні. Табиғи жүйенің сыртқы ортаның, оның ішінде адамның да әсеріне серпілісін төмендегідей көрсеткіштермен сипаттауға болады: - ортаның ауытқуы – табиғи жүйенің жағдайына көрінетіндей өзгеріс енгізбейтін, уақытша жағдай немесе қоршаған ортаның кезеңмен қайта қалыптасатын өзгерісі; - ортаның ластануы – қоршаған ортаға, табиғи өзін-өзі тазалау мүмкіншілігінен асып кеткен, басқа заттардың қорлануы; - ортаның бұзылуы (аномалдығы) – табиғи ортаның, жергілікті жердің ерекшелігіне немесе басқа тұрғыдағы геологиялық жүйе болуына және шаруашылық қызметтердің әсеріне байланысты жағдайының өзіне тән мәнінен белгілі бір шектелген аймақтағы сандық ауытқуы. 175 Табиғи ортаның аталып көрсетілген көрсеткіштерінің жиынтығы адамның әсеріне деген оның серпілісін сипаттайды. Іс жүзінде оларды толық есепке алып отыру табиғи ортаны басқару және мақсатты бағытталған жақсартудағы қолжеткізген жетістікті немесе зиянды анықтайды. Табиғи жүйенің сыртқы және ішкі дәлелдемелердің әсерінен эволюциялық даму кезінде немесе өзінің квазистатикалық теңгермелік жағдайында бірқатар алмағайып жағдайдан өтуі және онда біраз уақыт болуы да мүмкін. Табиғи ортаның төмендегідей жағдайын ерекше атап көрсетуге болады: - мөлшерлі жағдайы – табиғи ортаның бөлшектерінің өлшемдерінің, өзіне тән шектелген мәнінен шығып кетпейтін экологиялық теңгермедегі табиғи жағдайы; - бұзылған жағдайы - табиғи ортаның жағдайының бөлшектерінің бір немесе бірнеше өлшемдерінің, жергілікті жердегі өзіне тән сипаттамасының немесе ортаның кейбір қасиетінің бұзылуына байланысты ауытқуы; - дағдырыстық жағдайы – табиғи ортаның өлшемдерінің шамасының шектелген мүмкіншілік шамасына жақындауына байланысты, одан асып кетсе жүйенің орнықтылығын жоғалтуына және бұзылуына алып келуі; - бұзылу жағдайы – табиғи ортаның адамның өмір сүруіне немесе табиғи ресурстардың сапасы бойынша пайдалануға жарамсыз жағдайы. Белгілі бір анықталған геологиялық жүйеге, оның ішінде ландшафттардың шеңберінде, адамның табиғатқа әсерін бағалаған кезде, мынаны ескеру керек, адам еңбегінің нәтежесімен белгілі бір дәрежеде қаныққанына қарамастан, онда табиғи заңдылықтардың әсері жалғаса беру үшін адамның көмегімен ландшафттардың күрделі өзгеріске түспегені жөн. Өйткені адам геологиялық жүйелердің табиғи даму және қызмет ету заңдылығын тоқтатуы және географиялық аймақтардағы ландшафттардың арасындағы сапалық ерекшеліктерін толық жоюы мүмкін емес. Табиғи жүйеге түсірілетін табиғи-техникалық әсердің маңызын түсіну, табиғи жүйенің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз ету үшін оған түсірілетін жүктемені шектеуге қажетті құрылымдық жүрісті қалыптастырудың алдыңғы шарты болып табылады. |