Оқулық Алматы 2005 ббк 28. 04 М 87 Оцуыцты жогары оцу орындары студенттеріне
жүктеу/скачать 8,63 Mb. Pdf көрінісі
|
| ОНТОГЕНЕТИКАЛЫҚ АДАПТАЦИЯ
Ортаға бейімделу — тіршіліктің барлық формаларына тән қасиет. Бейімделу барысьшда организмнің болсын, клетканьщ болсын функционалдық қасиеті өзгереді. Организмнің жеке дамуы барысында өзін қоршаған сыртқы орта жағдайларына бейімделу қабілетін онтогенетикалық адаптация дейді. Организм онтогенез барысьшда тұрақты және өзгеріп отыратьш факторларға да бейімделе алады. Онтогенетикалық адагітацияның өзін ұлпалық, клеткалық және организмдік деп бөледі. Клеткалық немесе ұлпалық адаптацияға, мысалы, бақаның бұлшық етін жеке бөліп алып, жоғары температурага апарып қойса, оның клеткаларында белок денатурациясына төзімділік қасиеті пайда болады. Сол сияқты инфузорияны улы ерітінділерде немесе жоғары температурада ұстаса кейін соған төзімділігі артады. Онтогенетикалық адаптацияны көп клеткалылардан, соның ішінде жануарлардан анығырақ байқауға болады. Оны ең алдымен организмнің ішкі ортасының түрақтылығын қамтамасыз етіп тұратын физиологиялық механизмдер басқарып отырады. Көп клеткалы организмде басқа да бейімделу жолдары бар. Мысалы, иммунитет, яғни организмнің өзіне тән иммунологиялық қасиетті инфекцияға қарсы жұмсауы да онтогенездегі маңызды бір адаптациялық механизмге жатады. Жануардьщ мінез-қүлқының да олардың ортаға бейімделуіне қатысы бар. Сондықтан мінез - қүлықты генетикалық жэне физиологиялық түрғыдан талдау онтогенезді зерттеуге тікелей қатысты мәселе. Эволюция процесінде жануарларда сыртқы ортаға шартты рефлекстер арқылы бейімделу механизмі пайда болтан. Ал шартты 197 рефлекстердің пайда болу мүмкіндігінің өзі генотип арқылы анықталады. Ол жануарларда туғаннан бастап— ақ қальпітаса бастайды, ягни олар өзі қабылдай алатын сыртқы тітіркендіргіпггердің бәріне де жауап береді. Мысалы, аралардың өсімдік гүлінің түсіне, иісіне шартты рефлексі бар. Егер оларды бір көк түсті ш ш тің қасында қоректенуге дағдылыландырса, олар адаспай сол жерге келіп тұрады, ал шитті ауыстырып, басқа бір жерге апарып қойса, оны тез арада тауып алады. Белгілі бір шартты рефлексті бірнеше буын бойы қайталап отыру арқылы соған төн генотипті сүрыптап алуға болады. Мысалы, тышқандарда ұзақ уақыт бойы қалыптасқан оңға бүрылып қозғалу шартты рефлексін сүрыптау арқылы генотипі тұрғысынан бекіген, анатомиялық жэне физиологиялық жағынан да сәйкес келетін линиясын алуға болады. Соның нәтижесінде оларда оңға бүрыльш қозғалу түқым қуалайтын қасиетке айналады. Жануарларда шартты рефлекспен қатар туа пайда болатын шартсыз рефлекс те бар. Мысалы, барлық жануарлар ешбір үйретусіз-ақ өз ұрпақтарына қамқорлық жасайды, қоректенеді, сол сияқты тағы да басқа әрекеттер жасайды. Бұлар ата - анадан түқым қуалап алған мінез - құлық типіне жатады, оны инстинкт дсйді. Онтогенетикалық адаптацияның механизмін түсіндіру үшін сигналдық түқым қуалауды алуға болады. Мысалы, жұмыртқадан жаңа шыққан балапандар өз енесінің берген сигналдарын қабыл алады. Ал егер инкубатордан шыққан балапандарды тауыққа ертсе, олардың сигналын қабьш алмайды. Бүл жағдайда енесі мен оның ұрпағының арасында сигналдық байланыс жоқ скенін көрсміз. Сол сияқты кейбір әнші құстардың балапандары басқа қүстардьщ 198 ұясында өссе олардың дауысы сол кейінгі өгей ата - аналарының дауысына ұқсап кетеді. Атақты генетик М.Лобашев ата - анадан ұрпаққа берілетін информацияның бұл формасын сигналдық тұқым қуалау деп атаған. Шындығында сигналдық информация тұқым қуалаушылыққа жатпайды, себебі ол ген арқылы анықталмавды. Бірақ организмнің сигналды қабылдау қабілеті - тұқым қуалайтын қасиет. соған байланысты шартты түрде сигналдық тұқым қуалау деуге де болады. Мұның жануарлар эволюциясындағы маңызы зор. Сигналдық түқым қуалаудьщ жас ұрпақты оқытып, тәрбиелеудегі ролі де жоғары бағаланады. жүктеу/скачать 8,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|