Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Мұндай әсер Кіші Азияның оңтүстік аймақтарындағы халықтардың тарих сахнасында рөлі арта түскен б.з.д. ХІY-ХІІІ ғ. Жаңа патшалық дәуірінде анық білінеді. Бұл аймақтарда хеттердің астанасы Хаттусасқа өз әсерін тигізген монументтік көркем өнер қалыптаса бас­тайды. Осындай көлемді ескерткіш­тердің бірі - Язылыкай сәулет өнері галереясы. Язылы­кай ғибадатханасы Жаңа патшалық кезіндегі хетт патшалары хурриттік шығу тегі бар өз әулет­терінің діни жоралғыларын орындау үшін қолданды.

Хетт патшалығының астанасы Хаттусас (қазіргі Богазкей Анкарадан 100 км жерде) мұрағатынан аккадтық I Саргон патшаны еске түсіретін ежелгі хуррит мәтіндерінің көшір­мелері табылған. Богазкей мұрағатында нағыз хурриттік шығармалар да жеткілікті. Жаңа хетт кезеңінде хуррит әдеби дәстүрінің мәні жөнінде Хаттусастағы әдеби және ән қызметі ғибадатхана орталығының біріне қызмет көрсететін тұлғалардың 208-ге жететін жалпы санынан 10-ы хуррит тілінде ән салатын әншілер (рапсодтар), 33-і «ағашқа жазатын жазғыш­тар», ал небәрі 19-ы сына жазу (хеттік) мәтін жазғыштары болды.

Мысыр мұрағатында Митанни (хурриттер мемлекетінің аты) патшасының хуррит тілін­де жазған көлемді хаты табылды. Бірақ Митанни территориясы, Месопотамия мен Сирия облыстарында табылған хаттардың да, басқа хурриттік құжаттардың да айтарлықтай әдеби мәні болмады. Сондықтан Ежелгі Шығыстың ұлы әдебиеттерінің бірі саналатын хуррит әдебиетін зерттеудің негізгі көзі Богазкей мұрағаты болып табылады. Алайда хуррит­тік шығармалардың көшірмелері немесе хетт тіліндегі нұсқалары өзінің қысқалы­ғымен ерекше­ле­неді. Мысалы, «Тау әкесі - қасиетті Кесси» туралы хурриттік поэма 14 сына жазу кесте­сінен тұрса, хеттік нұсқасы небәрі бірнеше ондаған қатардан тұрып, поэма мазмұны құрғақ баяндалған.

Орта хеттік (б.з.д. XY ғ. б.з. дейін) кезеңнен бастап хетт тіліне хурриттік шығар­ма­лары көптеп аударылған. Онда ұқсас сюжеттер толып жатыр, мысалы, аспанда Құдайдың төрт ұрпағының ауысуы жөніндегі аңыздық поэма грек Теогониясындағы құдай­лар­дың төрт ұрпа­ғы­ның ауысуы туралы сюжетіне ұқсас. Әлемнің жаратылуы туралы хурриттік поэма вавилон поэмасының прототипіне сәйкес келеді де, екі алғашқы ұрпақтың басты құдайларының хур­рит­­тік және хеттік есімдері аккадтықтарға, ал соңында шумерлікке сайып кетеді. Хуррит поэмасын­да алғашқы құдай өз жауынан құтылу үшін Төменгі әлемге қашқан Алалу (шумер­ше Энлиль) болса, дәл осылай грек аңызында да алғашқы басты Төменгі әлемнің құдайы Мұхит болған. Екін­ші ұрпақты басты хуррит құдайының есімі Ану (шумерше Ан-аспан) да екінші ұрпақты грек құдайының Уран (аспан) есімінің бастапқы мәніне ұқсас.

Ал төртінші ұрпақтағы хурриттік бас құдай саналған Тешуб (Найзағай құдайы) өзінің атқа­ра­тын қызметі жағынан гректік Зевске ұқсас. Тешубтың Улликумми атты құбыжықпен шайқа­суы Тифон туралы гректік аңызымен сәйкес келеді.

Хетт тілінен аударылған хурриттік эпикалық шығармалардың ежелгісі ретінде садақпен атудан жеңіске жеткен хуррит батыры Гурпаранцаху туралы повесін жатқызуға болады.

Сонымен хуррит әдебиеті хеттік әдебиетті алдыңғы ежелгі шығыс мәдениетінің қалып­та­суы кезеңдермен байланыстырған көпір іспеттес.