Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Авеста Заратуштра өсиеттерінің айналысында ұзақ ғасырлар бойы қалыптасып (б.з.д. шамамен IХ-YI ғ.), соның нәтижесінде оның мәтіні де даму үстінде болды. Авестаның бізге жеткен ең ескі қолжазбасы 1278 жылға сәйкес келеді. Ескерткіш зороастра дәстүріне сәйкес Заратуштраға Жарық пен Мейірімділік құдайы Ахура Мазданың жіберген шындығы болып табылғанымен, ол ежелгі мифологиялық көріністерді, эпикалық фрагмент­терді сипаттайды.

Авеста - нақты әрі тура ықшамдылыққа бағынбайтын, ежелгі иран тілдерінің бірінде жазылған. Шартты түрде иран тілдерінің «Солтүстік тобына» жатқызылып, «авестийлік» ескерткіші ретінде біздің заманымызға дейін жетті. Бұл ескерткіш бізге екі негізгі басылым түрінде жетті. Олардың біреуі авестий әліпбиімен жазылған дұғалар жинағы болып табылады.

Екінші басылымдағы жинақтардың мақсаты бірінші жинақтағы секілді құдайға құлшы­лық ету кезіндегі дұға оқу емес, керісінше жүйелік үйрену болып табылады. Бұл басылым­дағы авесталық мәтін кітаптар мен параграфтарға бөлінген пехлеви алфавиті­мен жазылған ортапарсы тіліндегі аудармамен қамтылған. Авестаның екінші басылымы біріншісімен салыстырғанда «Зенд - Авеста» аталады, оның мазмұндық құрамы мынадай:

1. «Вендидад» - заңдар мен жазбалар тізімі, бұл әзәзілдерді қуып, жою үшін арналған. Мұнда Заратуштра мен Ахура Мазда арасындағы күнәлардан арылу, таза жолға түсу секілді мәселелер айтылатын әңгіме баяндалады, сонымен қатар мифологиялық элементтер де кездеседі және 22 тараудан тұрады.

2. «Висперед» (Виспред) - 24 тараудан құралған салттық мазмұндағы сыйынулар қамтылған.

3. «Ясна» - құрбандық шалу, мадақтау, құдайдан бір нәрсе сұрау кезінде оқыла­тын дұға­лар, 72 тараудан құралған, оның ішінде 17 тарауы «Гаталардан» тұрады.

4. «Яшта» - түрлі зороастралық құдайларды мадақтаудан тұратын 22 шумақтардан құралған мадақ әнұрандар, мұнда мифологиялық элементтер көп кездеседі.

5. «Кіші Авеста» - қысқа дұғалық мәтіндердің жинағы.

Авестаны алғаш кодтау процесі аршакидтер тұсында жүргізіледі. Екінші ретте Авеста­ны үдерісі алғашқы аудармасымен ІІІ-YІІ ғ. Сасан әулеті тұсында жүзеге асырылады.

Жалпы, Авестаны архаикалық діни шығарма түрінде қарастыруға болады. Оған шексіз қайталанатын дұғалар мен ұлы құдайлардың ұзын тізімдері, арғы аталардың рухтары мен ертедегі әміршілер туралы әңгімелер жатады. Сол секілді заңдастырудың түрлі догматика­лық салттары мен қарақшыларды жазалаудың түрлері баяндалады. Бұл шығарма арқылы ақы­­рет­тік өмір туралы кең діни уағыздарды, ақырзаман туралы, өлгендердің тірілуі т.б. құнды мағлұматтар ала аламыз.

Авестада архаикалық қабаттағы ескерткіш­терден басқа иран тайпаларының толыққан­ды поэтикалық шығармаларын да кездестіруге болады. Егер архаикалық поэтикалық шығар­ма­ларда адам жануарлар патшалығы мен табиғат құбылыстарына бейімделуге тырысса, кейінгі поэзияда титан-адамның, батырдың, алып күшке ие тұлға ретінде суреттелеуі кең орын алған. Жарық пен қараңғылық патшалығында зұлым күштерге қарсы тоқтаусыз соғыс­тарға қатысқан батырлардың бейнелері айқын көріне бастады.

Ежелгі ирандық мифтік және батырлық жырларында таптық қатынастар мен абыздар ықпалына байланысты туындаған элементтер кездеседі. Авеста поэтикасының сипаты оны бір жағынан ведалық поэзияға, ал екінші жағынан ирандық фольклорға жақын.

Ведалық, тіпті оған дейінгі кезеңге барып тірелетін үнді-иран байланыстары сол уақыт­тан-ақ ежелгі Иран әдебиетінде көрініс табады. Олар үнді-ирандық космогониялық және мифтік, ежелгі поэтикалық жүйенің ортақ элементтерінен көрінеді. Бірақ қайырым­ды­лық пен зұлым­дылық туралы түсінік екі мәдениетті уақыт бір-бірінен алыстатады. Үнділер қайырымды­лықты жоғарғы құдайлар - дэвтер арқылы деп түсінсе, зұлымдықты тө­мен­гі - асурлар деп санаған. Ирандықтар, керісінше, Ахура - қайырымдылық, ал зұлымды­лықты дэвтер ісі санаған.

Ахемени дәуірінде Иран мәдениеті өзінің бойына ассириялық және вавилондық мұра­лар­­дан нәр алып, сусындайды. Ежелгі Иран мәдениеті ежелгі иудей мәдениетімен де өте тығыз байланыста болып, одан әрі дами түседі.