Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Жоғарыда келтірілген діни жырдың өзіне тән «Яхвенің алдында мұңын шертушінің дұғасы» деген аты бар. Осыдан басқа да бірқатар діни жырларды осы тәрізді атауға болады. Мұндай дұғаларды айтуда Таяу Шығыстың зор ықпалы болды, алайда ежелгі еврей діни лирикасында адам қасіретін жеткізудің ерекше, нақты деңгейін көре аламыз.

«Мадақтар кітабының» тағы бір ерекшелігі - ондағы эпитамалар (некелесушілерді құт­тық­­тайтын өлеңдер, 106; 46-псаломдар). Бұлар тақырыбы жағынан «өлеңдердің өлеңіне» жақын. Адамның ұлы жаратылыс екендігі жайлы айтылатын сегізінші діни жыр секілді басқа да кейбір жырлар философиялық-медитативті тұрғыда болды.

Діни жырлардағы келесі тақырып ешнәрсенің себепсіз жаратылмағанын, жануар, өсімдікке дейін өз жүйесімен тіршілік ететінін (104-псалом) көрсететін ғарыштық, әлемдік құры­­лысқа байланысты. Христиан елдерінің діни уағыз тілінен ұлттық тірі тілдерге көшу процесіндегі діни жырларға айтарлықтай еліктеу болып, ол жаңа шығармаларға негіз бола бастады.

Дәстүрге сай «Өлеңдердің өлеңі» атты лирикалық туындының авторы Сүлеймен патша делінеді. Өйткені ол халық арасында өте данышпан, парасатты адам болып, дәл соның кезінде сарай маңында поэзия, махаббат лирикасы жақсы дамиды. Сол замандарда Ніл жағасында ер жігіт­тер мен қыздар өзара «аға», «қарындас» дейтін. Бірақ бұл салт еврейлер арасында түсініс­пеушілік тудырғандықтан, өлеңдерде «қарындасым, қалыңдығым» деген түсіндір­мелер қосу­ға тура келді.

«Өлеңдердің өлеңі» деген туындының негізгі кейіпкерлері – ер жігіт мен бойжеткен қыз. Бойжеткен қыз көбіне қой бағушы ретінде сипатталса, ал жігіт кей жерде қойшы, кей жерде патша деп көрсетіледі. Жалпы Таяу Шығыстың салты, аңыз-әңгімелері бойынша үй­лен­гендерді патшалармен салыстырады. Ал Сирияда жас жұбайлардың некелескен алғаш­қы аптасын патшалық деп атайтын көрінеді. Себебі оларды туған-туыстары, жақын­дары патша­дай күтіп, сыйлайды, қалыңдық пен күйеудің киімдерінің сұлулығын мадақтап, өлең айтып, ән салатын болған.

Сонымен, ғалымдар «Өлеңдердің өлеңін» драмамен шектесіп жатыр деп баға береді. Бұл жинақ негізгі үш оқиғадан тұрады. Бірінші оқиғада бас кейіпкер бойжеткен қыздың махаббаттан алатын ләззат сезімі мен оған деген үрей сезімі арасындағы қайшылықтар туралы айтылады. Екінші оқиға күйеу жігітті ең әдемі сөздермен мақтаудан басталады. Шығыстың ең жақсы салттарында ол – бейне бір патша Сүлеймен, ал қыз – әлемдегі ең пәк, сұлу қыз. Оны бейнелеуде жабық құдық, адам баспаған бұлақ, кіруге болмайтын бау-бақша сияқты аллегориялар қолданылған. Алайда қыз арманына жете алмай, ғашығын іздеуге қайта шығады. Ол қайтадан түнгі қарауылдардан сұрастырғанда, олар қызды жыққыға алады. Барлық қиындықтарға қарамастан ғашықтар бірін-бірі тауып, жазық далаға аттанады. Қыз қайтадан қылығымен көріне бастап, махаббат оты жалындай түседі.

Бұл жырдың сөздеріне қарай отырып, арада өткен мыңжылдықтар сезілмейді де. Оның себебі ақынның шеберлігі мен тақырыптың тозбастығында болуы мүмкін. Бірақ қазіргі оқырманға жырдың поэтикасын терең түсіну қиынға соғады.

«Жинақтардың жинағы» деген туындының мазмұны жағынанТаяу Шығыс елдеріне өте жақын. Онда хахам данышпандарының ақыл-кеңестері, адамның өмір сүру қағидалары мен күнделікті өмірде өзін қалай ұстау керек, «патшаның алдында сақ бол», «нашар әйелдердің алдында қаражатыңа сақ бол», т.с.с. ойлар қозғалады. Олар дүниедегі жалпы мәселелерді үшке бөліп қарастырған: Құдай алдындағы тақуалық, адамдармен қарым-қатынас және өзіңді түсіну. Осылайша «Иоһва кітабында» осыған байланысты басқа да дау тудыратындай афоризмдер, терең ойлар мен сарказм, діндар «даналыққа» қарсы пікірлер, жалған дүниеде қарапайым өмір сүрудің кілті келтіріледі.

Иов (Ийов) – Таяу Шығыс елдеріндегі танымал кейіпкер. Өз заманында Иезекил үш ең тақуа адамдардың атауы керек болғанда, ол Нұхты, Даниил және Иовты атаған. Ол нағыз үлгі тұтарлық, ақыл-парасаты мен адамгершілігі кемеліне жеткендер қатарынан еді. «Иов кітабы» осылай оны бейнелеуден басталады. Әдеттегідей ол өте бай, ауқатты, өзін күнәдан алыс ұстап, арын таза сақтаған адам болған. Бірақ «жаман айтпай, жақсы жоқ» демекші, Құдайдың өзі оны сынаққа алып, шайтанды жібереді-міс. Көптеген баяндаулар бойынша, шайтан - Яхвенің дұшпаны емес, бірақ адамдардың қас жауы. Ол - өте ақылды әрі қу. Ол Яхвеге Иовтың тек мал-дәулеті толып тұрғандығынан ғана тақуа болып жүр дегенді дәлел­дегісі келеді.

Тақуалық, адамгершілік шынайы ма, Иов соңына дейін Яхвеге берілген бе, жоқ па? Нәтижесінде, Яхве сүйікті құлын сынау үшін оған төрт үлкен апат жібергенде де, Иов байлықтан айырылғанына қарамастан, тақуалығының шыңына жетіп, өз мұңын сабырмен жеңеді делінген.

Жалпы, б.з.д. І ғ. мен б.з. ІІ ғ. драмалық кезеңінде ақырзамандық әдебиет жалпыға мәлім бола бастайды. Бұл әдебиет халықты қайғылы уақытта қолдап, ұлы жеңіске қол жеткізуде септігін тигізіп, сонымен қатар халықтың білімге деген құмарлығын қанағат­тан­дырып, астро­номиялық және физикалық энциклопедиялар ұсынады. Дәл сәуегейлік әдебиет арқылы Таяу Шығыстағы әлем бейнесі христиандық апокрифтерге ене бастайды. Сәуегейлік шығар­малардың ең басты тақырыбы қазіргі заманның құпиялары емес, болашақтың құпиясы еді. Сәуегейліктің жарқын нұсқалары 1947 жылы Өлі теңіз маңындағы үңгірден табылған.