Азаматтық соғыс дәуіріндегі әдебиетке тоқталыңыз

1. 
   История Всемирной литературы. -М., 1983
   
2. 
   Тронский И.М. История античной литературы. -М., 1983
   
3. 
   Хук С.Г. Мифология Ближнего Востока. -М., 1991
   
4. 
   Дүйсеғазин С. Шетел әдебиетінің тарихы. -Астана 2010
   
5. 
   Төкенов И.М. Мәдениеттану негіздері. -А., 2001
   

1. 
   История античной литературы. Древняя Греция. -М., 2001
   
2. 
   Аристотель и античная литература. М., 1978.
   
3. 
   Литература Древнего Востока /Под ред. Н.И.Кограда, И.С.Брагинского, Л.Д.
   

4. 
   Мифологический словарь. -М., 1998
   
5. 
   «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы. 3 том. -А., 2001
   
6. 
   Мифы народов мира: Энциклопедия. В 2-х тт. М., 1980-1982
   
7. 
   Головня В.В. История античного театра. М., 1972.
   

Осылайша, қалыптасқан идеологиядағы феодалдық құрылыс талас­сыз шіркеу беделімен сипатталады. Мұндай қызметке тек хрис­тиан діні ғана емес, сонымен қатар басқа да көптеген моно­теистік негіздегі «әлемдік» діндер де ие болған. Ежелгі діндерге қара­ған­да, мұндай дін­дер­дің адамгершілік құндылықтары зертте­ліп, анықталады. Сондықтан да орта ғасырлар әдебиетінде этика­лық мәселелер маңызды орынға ие болады. Осындай діни идеоло­гия салта­­нат құрған дәуір­де кез келген әлеуметтік қайшылық сөзсіз діни мәселелер төңірегінде жүреді.

Шіркеулік идеология бөлшектенген қоғамның таптық–иерар­хия­лық құры­лы­мын анық­тайды. Иерархиялық байланыстар жүйесі өмірде де, мәдениет саласында да түрлі аймақта түрліше бол­ға­ны­мен, орта ғасыр дәуірінде олардың бас­ты белгісі болып табылған таптық мәселелер әмбебап сипатта болады.

Орта ғасырлардағы әлем әдебиетінің үдерісі айқын бірлікпен сипат­та­лады. Осы бірлік­тің негізінде қоғамдық құрылыс пен мәде­ниет дең­г­ейі­нің жалпылық сипаты жатыр. Орта ғасыр дәуірінде геогра­фия­лық тұрғыдан бір-біріне жақын үздіксіз байланыстағы әдебиет пен бір-бірінен алшақ келетін ежелгі салт-дәстүр негізін­дегі «көне» әдебиеттер мен «жас» әде­биет­тер­дің барлығы да жалпы заңды­лықтарға бағынады.

Зерттеліп отырған кезеңді ежелгі дәуірден алшақтататын хро­но­ло­гиялық шекара жеткі­лікті дәрежеде жалпы әмбебап сипатқа ие. Осындай алып мыңжылдық дәуірдегі әлем әдебие­тін, яғни Ерте орта ғасырмен Кемелденген орта ғасыр әдебиетін бөліп көрсетуде де өзіндік тұтастық бар. Әлемнің әр түкпіріндегі әдебеттерде бұл үл­кен кезеңдердің сипаты көбіне бір типті болып келеді. Нақтырақ айтсақ, әдеби үдерістердің бағыттары мен олардың түрлері және нақты әдебиеттердегі ескерткіштер мен олардың ерекшеліктерінде ұқсас­­тықтар кезде­се­ді.

Дегенмен ортағасыр әдебиеті әлем мен адамды тану және шындықты нақты әрі дәл сурет­теуде тынымсыз тәжірибе жинау үстінде болады.

Орта ғасыр әдебиеті әр алуан және бай болғаны соншалық, орта ғасыр дәуірінен кейінгі кезеңде пайда болған әдеби үдеріс оның ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірибесіне сүйенбей, өмір сүруі мүмкін емес еді. Көптеген шығыс әдебиеттерінде ортағасыр дәстүрлері, өзгеріске ұшыраған түрде болса да, ХІХ ғ. алғашқы жартысына дейін өмір сүруін тоқтатпады. Мұндай әдебиеттер үшін бұл дәстүрлер ұлттық мұра болған. Батыста да мұндай дәстүр­лер­ден толық бас тарту болмады. Бұл аймақта орта ғасыр мәдениетінде кездесетін кертартпа тұстары ғана алып тасталынады. Дегенмен орта ғасыр әдебиеті өзінің жетістіктерімен бірге адамзаттың әдеби дамуында маңызды дәуірдің бірі ретінде өз бағасын табаты.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Орта ғасырлар әдебиеті қалыптасуының тарихи-мәдени факторлары.
   
2. 
   Орта ғасыр дәуірінің жаңа мәдени аймақтары.
   
3. 
   Орта ғасыр әдебиетінің қалыптасуында діннің алатын орны.
   
4. 
   Орта ғасыр дәуіріндегі әдеби байланыстар.
   
5. 
   Орта ғасыр әдебиетінің түрлері мен жанрлары.
   
6. 
   Ерте орта ғасырдағы клерикалды әдебиеттің жалпы сипаты. Оның негізгі жанрлары.
   
7. 
   Сарай әдебиетінің жалпы сипаты.
   

Қарастырылып отырған кезеңдегі үнді әдебиетінің айтарлық­тай ерекшелігі ретінде «Орта ғасырлар әдебиеті» мен «Ортағасыр­лық әдебиет» ұғымдары оған сәйкес келмейтінін атап өтуге болады. Орта ғасырлар немесе феодалдық құрылыстың қалыптасу кезеңі көптеген маман­дар­дың пікірінше, Үндістанда б.з. І мыңж. сәйкес келеді. Сонымен қатар осы аталған мыңжылдықта айтар­лықтай дамып, оның орта тұсында дамудың жоғарғы шегіне жеткен сан­скрит­тік әдебиет құрылымы мен сипаты жағынан ежелгі әдебиетке жатады. Тек І мыңж. соңына қарай жаңа үнді әдебиетінің дүниеге келуімен байланысты Үндіс­танның әдеби санасында нақты ортағасырлық әдебиет пайда бола бастайды.

Санскриттік әдебиет өзінің өмір сүруі барысында, ежелгі дәуір­де де, орта ғасырларда да нақты көрсетілген ішкі тұтастығы мен этникалық ұстаным­дар мен дәстүрлер мұрасы арқылы ерек­шеленеді. Сондықтан да, оны тұтас типологиялық құбылыс ретінде қарастырумыз қажет.

Ежелгі үнді әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі, негізінен, төрт ірі әдеби кешендердің қалыптасуымен байланысты болады. Олар: ведалық, буддалық, джайндік діни канондар мен санс­криттік эпос. Біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында басқа да ежелгі әдебиет­тердің анало­гиясы бойынша классикалық деп атауға болатын оның жаңа кезеңі басталады. Бұрын көптеген ежелгі үнді тіл білімінің ескерткіштері ауызша түрде болса (немесе ауызша түрде пайда болса), ендігі жерде көркем шығармашылық жазбаша түрде беріле­тін болған. Егер де ведалық, эпостық, буддисттер мен джайндердің діни канондары болмысы бойынша анонимді болып, әдеби шығар­ма жеке тұлға еңбегіне қарағанда, ұжым­дық тұрмыстың көрінісі болса, енді үнді әдебиеттерінің жалпы дамуы шынайы және мәдени дәстүрде беделді болған автор­лардың атымен байла­нысты болады. Мысалы, Ашвагхош, Калидас, Дандин, Бхартрихар, Бхавабхути және т.б. Егер ежелгі үнді әдебиеті негізінен синкрети­калық болса, б.з. І мыңж. әдебиетінде эстетикалық, жекеленген көркем мәселе­лер алдыңғы қатарға шығады.

Әдеби сипаттағы осындай принциптік өзгерістер Үндістанның саяси және рухани өмірін­дегі өзгерістермен байланысты болып, олардан бастау алып отырған. Ескі және жаңа дәуір­лердің тоғысын­дағы жатжерлік шапқыншы­лар­мен күрес, бір жағынан, Үндістан­ның шек­телген мәдени шеңберден шығуына ықпал етсе, екінші жағынан, феодалдық даму жолын­­да тұрған үнді қоға­мының ішкі консолидациясына бастау болады. Консолидация сан­скриттік іскерлік, рухани және әдеби тілдің пайдалану аясының кеңейуіне, жалпыланған әлеу­меттік және құқықтық нормалар­дың қалыптасуы­на, Үндістан аумағынан буд­дизм­ді ығыс­тыра отырып, басты дін ретінде, ин­дуизм­нің тұрақтануына, ірі мемлекеттердің құры­луы­­на да ықпалын тигізеді. Осы кезде үнділік классикалық филосо­фияның негізгі доктрина­лары қалыпта­сып, жаратылыстану, матема­тика, астрономия және медицина ғылымдары ірі жетістіктерге жетеді; бізге дейін сақталған Аджанта мен Санчи, Матхура мен Эллора ескерткіштері бойынша, сәулет өнері, мүсін жасау мен сурет салу сияқты бейнелеу өнерінің түрлері шарықтау шыңына жетеді.

Үнді дәстүрі бірталай еңбектерді Калидас²⁰ шығармашылығына жатқызға­нымен (30 шақ­ты), олардың 6 ғана нақты Калида­стың шығармашы­лығына тиесілі: «Мегхадута» атты лирикалық поэма (Жаршы-бұлт), «Кумара­самбхава» (Кумараның [соғыс құдайы] дүние­ге келуі) және «Рагхуванша» (Рагху ұрпақтары) атты эпикалық поэмалар мен үш драма: «Маляви­кагни­мит­ра» («Маля­вика мен Агнимитра»), «Абхиджняна-Шакунтала» («Танымал Шакун­тала») және «Викраморваши» («Урваши батылдығының арқасында»). Калидастың «Мегхадута» атты поэмасы 100-140 шумақтан құралады. Онда Калидас белгілі бір себептер­мен оңтүстікке жер аударған якша (Кубера байлығының жоғарғы билеушілері қатарын­дағы жартылай құдай) жайлы баяндайды, оның сөздері бойынша, якша көшіп бара жатқан бұлттардан әйеліне өз махаббатының хабарын жіберіп, оны жұбатпақшы болады. Әңгіменің негізгі бөлі­гінде якшаның сапар шегуі жайлы айтылып, сол сапары бойынша бұлттар оның Отанына жетулері тиіс болады. Осы тәсілмен Калида­с ауылдар мен қалаларға, Үндістанның халқына, өзендер мен көл­дер­ге жалпы ақындық сипаттама беріп, табиғаттың әрбір көріні­сінде өз кейіпкерінің үміті мен сезімін бейнелі түрде көрсетеді. Якша жұбайынан алыс болғандықтан, қатты қиналады, сондықтан бұлттардың жолында кездесетін өзендер, сұлу әйелдер бейнесінде елестейді, ал бұлттың өзі ұзақ айыры­лысудан кейін қуаныш сыйла­ған жалындаған жұбайы болып көрінеді.

Калидастың келесі екі эпикалық поэмасы, яғни, «Рагхуванша» және «Кумара­самбхва», сан­скриттік поэтикада «махакавья» деп аталған классикалық жанр­дың үлгілері болып табылады. Махакавья немесе «ірі көлемді поэма» ақындық трактаттардың талаптары бойын­ша, жеке шумақтардан құралуға тиіс еді. Олар өзара композициялық түрде байла­нысып, сюжетті клас­си­­калық эпос немесе пураннан алынған. Оның кейіпкері - адамгершілігі мол батыр жолында­ғы барлық қиындықтардан сүрінбей өтуге міндетті болады. Оның мазмұны әсем қалалар мен теңіздер, жыл мезгілдері, күннің шығуы мен батуы, тойлар, ғашықтар кездесуі сияқты құбы­лыс­тарды сипаттау арқылы берілген.

Калидас әдеби немесе «жасанды» деп аталатын санскрит әдебиетінің эпос, лирикалық поэма, драма сияқты барлық жанрла­рын­да классикалық шығар­ма туындыларын жарыққа әкел­ген.

Бхартрихаридың мұрасын үш шатака құрайды: «Шрингараша­така» («Махаб­бат жайлы жүз шумақ»), «Нитишатака» («Дана тәртіп жайлы жүз шумақ»), «Вайрагьяшатака» («Босату жайлы жүз шумақ»). Сақталған шатака қолжазбалары интерполяция мен қосымша­ларға толы, онда «Пан­чатантра», «Шакунтала» мен «Мудра­ракшадан» бірнеше шумақтар кезде­се­ді, антологтар бұл шумақ­тар­ды басқа ақындарға тіркеп қойғандықтан, қазір бұл шатака­лар­дың түпнұсқасын қай­та қалпына келтіру мүмкін емес.

Бхартрихаридің шығармашылығының негізгі сарыны - өмір елесі мен оған деген қызығу­­шылығы және өзінің құмарлық сезімдеріне қарсы күресі; бір жағынан әйелдер, патша сарайы, байлық, ал екінші жағынан қуаныштарға деген немқұрай­лы­лық, даналық пен әділдік - міне, осы екі жағымды нәрсе Бхартри­харидың поэзиясындағы лирикалық шиеленіске негіз бо­лып, әрбір шатаканың мазмұнын айқындап береді.

Жалпы санскрит лирикасындағы сияқты Бхартрихаридың да әрбір шумағы тұйықталған бірлік болып табылады. Әр шумақ өзіндік ой мен жеке идеялар арқылы жанданады, ал ұзақ кө­лем­ді формалар бір шумақта кейде кішігірім поэмаға жетерлік мағына­ның ашылуына мүмкіндік береді.

Үнділік классикалық кезеңде прозалық мағынадағы дүниелерде кездеседі. Сондай санскриттік романдардың бірі сана­латын Дандиннің «Дашакамара­чарита» («Он ханзада оқиғалары») шығармасы.

«Дашакамарачаритада» ханзада Раджавахан және оның тоғыз жолдасы жайлы баян­далған. Олар тағдыр тәлкегімен ұзақ уақытқа бір-бірінен алыстап, кейін кездеседі де, бір-біріне кезекпен бас­та­ры­нан өткен шытырман оқиғаларды айтып береді. Роман компози­циясы көмкерілген повеске жақын, бірақ бір айырмашылығы – соңғысында эпизодтар көрнекі және шектеу мазмұ­нына еш қатысы жоқ, ал Дандиннің туындысында олар өзіндік қасиетке ие бола тұра, белгілі бір дәрежеде Раджаваханның тағдыры жайлы негізгі баяндауды толықты­рып тұрады, ал бұл өз тарапынан танымал сюжет­тік бірлікті романға тиесілі етеді.

Дандин әңгімелеуінің қызықтылығы мен көркемдігі романда көп орын алатын әзіл-сықақ көріністерін күшейте түседі, кейбір күлкілі эпизодтар, мысалы, Камамньджари гетера­сының «ұлы тақуа» қарт Маричиді азғыруы немесе «Артхашастраның» нұс­қауы­мен ғана жүретін патша­ның мүшкіл жағдайы, айқын түрде сатиралық реңкке ие. Дегенмен Дандин салған ғұрыптар көріні­сінде оның жеке идеалын көру оңай емес, ол барлығын кастасына да, атағына да, ол патша болсын, брахман, аскет, саудагер, қара­пайым қолөнерші немесе шаруа болсын, ешнәр­сеге қара­мастан, әрқашан күлкі етуге дайын. Тіпті романда құдайлардың өздері де үлкен құрметке ие емес, оларға адамгершілікке жат іс-әрекетті ақтау керек болған кезде ғана сілтеу жасалынады (мысалы, гетера Маричи қартты құмарлық ләззат алудан бас тартқанда күнә бар екенін сендіру үшін, оған аспан құдайларының махаббат ерліктерін тізіп береді). Жалпы ешқан­дай да адамгершілік мәселелер роман кейіпкерлерін қызықтырмайды және оған деген автордың көзқара­сын білдірмейді.

YIII-XII ғ. санскрит әдебиетіндегі өмірге бейім туындылардың бірі көмке­рілген повесть болып табылады. Қарастырылып отырған кезеңде «Панчатан­траның», «Брихаткатхидың» және көптеген бір­ту­ма жинақтарының жаңа нұсқалары пайда болған. Үндістанда және одан тыс аймақтарда «Панчатантра­ның» кейінгі үлгісі – «Хитопадеша» («Қайырымды нұсқау») кеңі­нен таралған, оның құрастырылған уақыты әдетте ІХ-Х ғ. деп белгіленеді. Бізге белгі­сіз «Хитопадже­шаның» авторы (бір қолжазбаларда ол Нараяна деп аталған) «Панчатантраны» ғана қолданбай, басқа да жинақты пайдаланған. «Хитопаде­шаның» басты ерекшелігі онда «Панчатан­тра­дан» да көп көрнекі өлең жолдары­ның болуында.

І мыңж. орта тұсында авторы белгісіз «Веталапанчавин­ша­ти­ка» («Вета­ланың 25 әңгі­месі») туындысы бір­не­ше редакциямен жеткен. Бұл жинақтың кейіп­кері – жарты­лай танымал патша Викрам, аңыз бойынша ол б.з.д. І ғ. Удджайиниде билік құрған. Бұл патша­ның сара­йы­на бір сопы келіп, оған ішінде бағалы меруерті бар жеміс сыйға тартып, оның орнына патшадан бір қызмет көрсетуін сұрайды, яғни өлілерді күйдіру орнына барып, оған ағашта ілініп тұрған ветала деген құбылғыш жын кірген өлікті алып келуін сұрайды. Өлік сопыға сиқырлы күшке ие болу үшін қажет болатын. Бірақ патша тіс жармау керек, әйтпесе, өлік одан қашып құтылып, ағашқа қайта оралады. Викрам қабірлер басына барып, ағаштан өлікті шешіп алады, жолда ветала патшаны әңгіме­ге тартпақ болады, оған түрлі түсінік беруге болатын әңгімелерді қозғайды. Ветала әңгімесін сұрақпен аяқтайды да патша үндемей қала алмай­ды. Осы уақытта өлік ағашқа қайта оралады, патша қайтадан баруға мәжбүр болады. Патша жауап беруден бас тартқанша, оқиға 24 рет қайталанады.

«Веталапанчавиншатиканың» тек кейінгі өңдеулеріндегі жина­ғы «Шука­сап­тати» («То­ты­құс­тың 70 әңгімесі») ғана бізге жеткен. Баяндау барысында кө­пес­тің жеңілтек мінезді әйелінің күйеуі басқа жерге кеткен кезде ашынасымен кездескісі келетіндігі айтылады. Бірақ әрқашан ол табалдырықтан аттай бері­сімен, тотықұс оны түрлі-түрлі қызықты әгімелерімен ұстап қалады. Осылай күйеуі оралғанша қайталанып отырады.

Бірақ YIII ғ. аяқ кезінен бастап, Үндістанның қоғамдық өмірі жағ­д­айында санскрит әдебие­тінің мүмкіншіліктері әлсірей бастай­ды.

Бұл өзгерістер ішкі әлеуметтік және саяси дамудың нәтиже­сін­де, феода­лизмнің нығайып, ірі, қуатты империялардың күйреп, көптеген феодалдық мемлекеттер мен ІІ ғ. мұсылман жаулаушылық­тарының салдарында Үндістанда жаңа халықтар қалыптасып, түрлі тілді және түрлі сипаттағы мәде­ниет­тің пайда болуына негіздер салына бастайды.

Мұндай әдебиеттер арасында дравидтік тамиль әдебиетінің жағдайын атап өту өте маңызды. Тамиль әдебиетінің ерте ескерткіштері (панегирика пен лирикалық поэмалар) сол­түс­­тік үнді ықпалынан тыс пайда болған сияқты, дегенмен классикалық санскрит әдебие­тімен ұқсас жағдай­ларда қалыптасқан тамильдік әдебиет ұзақ уақыт оған типология­лық тұрғы­дан жақын болып қалады.

Тамиль мәдениетінің екі ұлы ескерткіші «Тируккурал» және «Наладийар» дидакти­ка­лық жи­нақ түрінде құрылған. «Тируккурал» («Қасиетті куралдар») 1330 куралдан тұратын жинақтар (мет­ри­­ка­лық образда­ғы екі жолды өлеңдер) - өлең афоризм­дері болып табылады. Оларды құрас­тырған атақты Тиру­вал­лувар дана деп айтылады. Жинақ ежелгі Үндістанның үш дәстүр­­лі өмір мақсат­тарына сай келетін үш бөлім­нен тұрады: дхарма, артха, кама. Соңғы мақсат – мокша, жан­ның мате­риалды дәнекерден босатылуы, яғни қайта туу циклінен босату – «Курал­да» көрсетіл­ме­ген, себебі афоризмдерді құрай отыра, автор, алды­мен, осы өмірдегі адам жайлы айтқан.

«Тируккуралдың» бірінші бөлігінде адамның адамгершілік образындағы афоризмдері жинақ­тал­ған. Қамқор отағасы, қонақжай үй иесінің мінсіз бейнесі басты назарда болады. Жақсы­лық жасау жайлы айта отырып, автор белгілі бір діни доктринаны ұстанбайды. Жалпы кейбір жағдай­ларда джайнизм мен буддизмге тән пікірлер­дің бағытын көруге болады, бірақ автор түрлі ілім­дер­ден өзінің дүниетанымына сай келетін тұстарын ғана таңдап алады. Осылай­ша, шығармалар­да махаббат, қонақжайлылық, алғыс, жақсылық пен жүректің жо­март­тығы туралы тараулар да кездеседі.

«Тируккуралдың» екінші бөлімі адамның қоғамдық қызметіне арналған. Мұнда мемле­кеттік құрылыс, шенеуніктер мен патшаның міндеттері, басқару әдістері және тағы да басқа сұрақтар қам­тыл­­ған. Сондықтан екінші бөлім адамның қоғамдық міндетте­ріне емес, өмір мен әрекеттің бас­ты принциптеріне арналған; мұнда ілім-білім, ризашылық, кемшілік­терді жеңу, достық сияқ­ты тақырыптар қозғалады. «Куралдың» үшінші бөлімі - ковей («гүл тізбе­гі») жан­рын­­­да­ғы тамиль поэзиясының алғашқы үлгісі, ол кейін ортағасырлық поэ­зияда кең тарап, ғашық­тар қатынастарының дамуын суреттейтін эпизодтар тізбегін құраған.

Діни фанатизмнің болмауы, пайымдау­дың тереңдігі мен нақты­лығы оны тамиль қоға­мының бар­лық сатысында танымал етеді. «Куралдың» тамиль мәдениетіне әсері өте үлкен, оны кейде «та­миль ведасы» деп те атайды. «Наладийар» («Төрт жол шумақ» YII-X ғ.) деп аталатын 400 өлең шумақтарынан құралып, үш бөлімнен тұрады. Жалпы бұл туынды сөзсіз аскет­тік сарында қатал жазылған шығарма болып табылады.

І мыңж. екінші жартысында жоғарыда аталған шығармалардын басқа тағы да бірқатар джайндық поэмалар пайда болған, мысалы Конгувелирдің «Перунгадейі» («Үлкен әңгіме») «Брихат­катхидің» тамильдік нұсқасы, Тола­мо­життевараның сюжеті «Маханпурана­дан» алынған «Суламани» («Диадема­дағы асыл тас») атты поэма­сы. Олардың пайда болуы оңтүстік Үндістан­дағы джайндық діннің өмірлік тұрақтылығы мен джайндықтардың қызмет­терінің осы уақытта біраз күшейгеніне куә болады. Бірақ олардың ықпалдары YI ғ. діни бхакти ағымының дамуына байла­нысты әлсірей түседі. Бұл ағым джайнизмды ығыстырған­мен, өзі пайда болған дәстүр­лі брах­ма­­низм­г­е қарсы болады. Бұл ағымның маңыздылығы адамның құдаймен тілдесуінің алдың­ғы шарты - сезім, құдайға деген тірі махаббат, онымен тікелей эмоциялық қатынасты іздестіру деген түсінігінде жатыр. Ондағы сыртқы әдет-ғұрыптар мен құдайды танудағы қиын тәртіп­терден бас тарту бұл ағымның демократиялық сипатын көрсетіп, абыз-брахмандар табының жойылуына әсер етеді. Бхатки үшін ақындық шығармашылықпен органикалық байланыс тән. Діни эмоциялар діни әнұрандарда тікелей көрініс табады. Бұл еркін жанр веда мифологиясына, эпос, санскриттік пуранға (кейбір тамильдік аңыздар мен мифтер де қолданылады) сүйенеді. Бхатки ілімінің тарапынан жалпы ақын­­дық шығармашылықтың өзі жалпы ритуалдық әрекет ретінде қарастырылады.

Солтүстік үнді әдебиетті (хинди, бенгал, маратхи, пенджаб және т.б) YIIІ-ХІІІ ғ. қалыптас­қан деп айту ертерек болады. Бұл әдебиеттер тек ұлттық әдеби құндылықтар мен осы әдебиеттің ескерткіштері апабхранша және басқа да ауыспалы тілдерде шығарыла бастаған кезде ғана өмір сүре бастайды. Олар­дың қалыптасуына дравидтік әдебиетпен қатар санскриттік әде­биет­тің де қосқан үлесі ұшан теңіз. Көптеген үндіарийлік әдебиет­тердің ерте кездегі ескерткіштері ежелгі үнді эпосына жасалған өңдеулер ретінде келсе, кейде чампу немесе пенджабтықтардың вара, раджастандықтардың расо сияқты батырлар дастаны, тіпті тұтас жанрларда санскриттік үлгі бойынша өзгертулерге ұшы­рап отырған. Дегенмен санс­крит­тік ықпал жаңа әдебиеттің ерекше­лігін айқындайтын факторларды жоя алмайды. Орта ғасыр­ларға тән діни күпірлік түрін­дегі оппозициялық демократиялық ағымдар олардың да­муын­да маңызды орынды алады. Пенджаб әдебиетінің ескерткіштерінен натха секталық қозға­лысының қаты­су­шыла­ры­ның өлең­де­рін, хинди әдебиетінің мұрасынан - синдх-ақын­дары­ның апабхранша тілінде жазылған өлең­дерін, ал бенгал әдебиетінің шығармашы­лығы­нан – буддист-тантристар құрастыр­ған «Чорджа­под» діни әнұрандарының жинақтарын кез­дес­тіруге болады. Осыған ұқсас мәтіндер жергілікті фольклормен тығыз байланысты болған. Дәл осы тірі фольклорлық дәстүрмен тығыз байла­ныс және кейінгі санскрит әдебиетінен ерекшеленетін жаңа үнді әдебиеттің өзекті идеоло­гия­лық бағыттары ХІІІ ғ. бастап, бұл әдебиетің гүлдену кезеңіндегі көркемдік құндылықтарының алғышарттарын жасайды.
Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Үнді әдебиетінің ерекше тұстары.
   
2. 
   Классикалық санскрит әдебиетіндегі дәстүрлі эстетикалық канондар.
   
3. 
   Санскрит әдебиетінің негізгі жанрлары.
   
4. 
   Жаңа үнді әдебиетінің ерекшеліктері .
   

ОртағАСЫРлық Қытай әдебиеті

Ортағасырлық Шығыс халықтары бір-бірімен үздіксіз байла­ныста болған. Бұл елдердің сауда және мәдени қатынастары тек Шығыс Азиямен шектеліп қана қоймай, сонымен қатар Үндістан мен Батыста, ал Тан әулеті кезінде тіпті Византияда да өз бастауын тапқан. YII ғ. 30 жылдарында Қытайға бұған дейін Үндістанмен байланыс орнатқан Тибеттен елшілік келеді. Оңтүстік Қытай­дағы Гуанжоу қаласында араб саудагерлерінің колониясы болған. X-XIII ғ. қытай халқы елуге жуық елмен сауда байланыстарын орнатады. Тіпті елдің солтүстік және батыс шекара­сын­да түрік­термен болып жатқан үздіксіз соғыстардың нәтижесінде қытайлар түркі мәде­ниеті, салт-дәстүрімен танысады.

ІІІ ғ. құлиеленушілік құрылыстағы Хань елінің құлауы кезінде қытай қоға­мы­­ның тари­хында ортағасырлық дәуір бастау алады. Соңғы шегі ХYІІ- ХYІІІ ғ. сәйкес келетін Қытай орта ғасырда­ғы әлі көптеген зерттеулер мен жаңалық­тарды қажет ететін алып мәде­ниеттерді қамтыған.

Мыңдаған жылдар бойы халықтар арасында соғыстар болға­нымен, Қытай халқы өз мәдение­тін сақтап қалады. XIX ғ. дейін Қытайды жаулап алушы халықтар оның мәдениетіне таңырқай қа­рап, сол халықпен сіңісіп, бірге өмір сүреді. Олардың барлығы Қытайды жаулай отырып, қы­тай мәдениетін толығы­мен үйрене бастайды.

Осы мәдениет пен Қытай мемлекетінің негізінде өзін «Алтын ғасырлар» дәуіріндегі дәстүр­лер­дің жалғастырушысы деп жарияла­ған Конфуций ілімінің идеялары жатыр. Конфу­ций ілімі сол кезде халықтың санасына сай келіп, адамға өмірдің ең дұрыс жолын (Дао) сілтеді. Конфу­цийдің түсінігі бойынша, адам өзін биік дәрежеге көтеру үшін, белгіленген міндеттерге сүйену керек, ол міндеттер білімділікке, парасаттылыққа, кішіпейілділікке және де әділ болуға жете­лейді. Конфуций ілімі халықтың өміріне, ойлау қабілетіне, қытай халқының мәдениетіне, ал I-IІ ғ. бастап ресми мемлекеттік дініне айналады. Ол алдағы тарихи кезеңдерде көптег­ен өзгерістерге ұшырап отырған.

Конфуций ілімі адамгершілік негіздегі рухани оқу ретінде буддизм мен даосизмнен тыс жеке өмір сүрмеген. Конфуций ілімін ұстанған адам бір мезгіл­де буддизм немесе даосизм заңдылық­тарын да ұстана алатын. Осы «үш оқу» негізінде қалыптасқан орта ғасырдағы адамның дүниетанымы, ең алдымен, қытай, кейін корей, жапон және вьетнам әдебиеттерінде толығымен көрініс табады.

Жалпы, қытай халқы ерте дәуірдің әдебиетін қадір тұтқан. Ерте дәуірдегі Қытайдың атақты ақындарының бірі Тао Юань-мин. Оның ІІІ ғ. Цао Чжи, Жуань Цзи, Цзо Сы сияқты заман­дастары қытай поэзиясының дамуына өз үлес­терін қосқан. Халық әндерінен бастау алып, ортаға­сырлық қытай поэзиясынан орын алған бес сөзді өлеңді әлемнің жаңа көркем көрінісі ретінде поэзияның өмір­ге келуі, бір сөзбен, қоғамдық дамудың белгісі ретінде қарастырған жөн.

Конфуций ілімі дидактизм ежелгі дәуірдің ортағасырлық қытай поэзиясының адамгер­ші­лік қасиеттері мен оның авторының адамгершілік бейнесімен ұдайы араласуын негізгі шарт етіп қойған. Конфуций өз замандастарын ежелгі дәуірдің әдеби мұрасын сақтап, ұрпақ­тан-ұрпаққа еш өзгертусіз жеткізуді үйретеді. Яғни, әрбір жеткізуші нақты жылдар мен оқиға болған жерді, оған қатысушы­лардың есімдерін дәл айту арқылы өзіне дейін жеткен мәліметтерді ойдан шығармай, нақты дәлелдермен айтып отырғанына сенімді болады. Осы жерден ақын пен қоғамның күнде­лікті өмірдегі шынайы жағдайларымен тығыз байланысты қытай поэзиясының өмірбаяндық және «күнделік» жанрлары қалыптасады.

Тіпті YІ ғ. өзінде-ақ Қытайда әлемді қабылдауға байла­ныс­ты кең ауқымды әрі тамыры терең жайылған поэзия мен оған түсінік беретін трактаттар да болған. Цао Пи (ІІ-ІІІ ғ.) ақынның еншісіне кіретін осындай шығарма­лар­дың алғашқыларында жазба өнерінің өмір­шеңдігі туралы айтылған.

Келесі ғасырларда Қытайдың орта ғасырлар тарихында Тан және Сун әулеттері білімге баса назар аударады. Тан әулеті кезінде ақындардың әлеуметтік жағдайы мен қоғам­дық орны арта түседі. Ақын­дардың өздеріне аударған назарлары жалпы адамзаттың тағдырына және елде болып жатқан күй­зе­ліске деген үн қату болатын. Олардың бірі ретінде көтерілісші Ань Лу-шаньды атап өтсе бола­ды. 755 ж. әскери наменгер Ань Лу-шань көтеріліс ашып, елге сансыз бақытсыздық пен қайғы-қасірет әкелген соң ғана, 763 ж. жатжерлік әскердің көмегімен басылады. Бұл көтеріліс Ли Бо, Ду Фу мен Ван Вэй секілді ұлы ақындардың тағдырларына әсер етіп, поэзияда азаматтық тақы­рыптың күшеюіне өз ықпалын тигізеді.

Қытай тарихында YІІІ ғ. 80 жылдар жазда және қыста жина­ла­тын екі еселенген салық арқы­лы есте қалған. Шаруалардың кедей­ле­не бастауы мен жердің көп бөлігінің феодалдар қолына өтуі Бу Цзюй, Хало Юя және Лю Цзун-Юань сияқты ақындардың шығармаларында айқын көрініс тапқан. Осы­лай­ша, поэзия бұқара халықтың қорғаушысына айналып, ортағасырлық Қы­тай­да поэзия­ның адам өміріне жақын болғандығының дәлелі болады.

874 ж. бастап 901 ж. дейін жалғасқан Хуан Чао бастаған көте­рі­лістен, шаруалар соғысынан кейін 907 ж. Тан әулеті ыдырайды. Қытай алдағы 300 жыл бойы Сун әулетіне бағынады. Сун әулеті кезінде көптеген шаруалардың ірі жер иеленушілерге тәуелдігі артуы­мен қатар қоғамдағы зиялы қауымның да маңызы арта түседі. 1127 ж. елдің үштен бір бөлігінен көбін жаулап алып, оларды оңтүстікке қарай ығыстырған чжурчжэндер арқылы Сун әуле­тін­дегі тыныштық өмір мен бейбітшілік бұзылады. Елде болған жағым­сыз жағдайлар мен қасіреттер халықтың рухани өмірін түбегейлі өзгертпей, тек басқа арнаға бұрады. Әдебиетте басты маңыздылыққа Отан тақырыбы ие болады. Өзінің көлемі бойынша ауқымды болып келетін Сун поэзиясы адам өмірінің барлық қырын сипаттайды. Осы уақытта қытай поэзиясы жоғары сатыға көтеріледі. Шығар­маларда адам тақырыбы мен тұтас қоғам туралы жиі айтылады.