Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
Қайта өрлеу дәуіріндегі ұлы ағылшын ойшылдарының әдебиетке қосқан үлестері.
Томас Мордың шығармашылығы.
Ағылшын поэзиясының даму тарихы.
ХY-ХYІ ғасырлардағы ағылшын театры мен драматургиясы.
Шекспирдің «Гамлет» шығармасының тарихи маңызы мен әдебиетте алатын орны.
ХYІІ ғасырдағы Еуропа әдебиеті
ХYІІ ғ. батыс еуропалық әдебиеттің даму тарихында 1600-1700 жылға дейінгі күнтізбелік аралық қана емес, өзіндік ерекшеліктерге толы дәуір болған. Ағылшындық Мильтон, Драйден, Бетлер, Беньян және Германиядағы Опиц, Мошерош, Грифиус пен Гриммельсгаузен, Испаниядағы Гонгора, Кеведо, Гевара, Кальдерон мен Грасиан және Корнель мен Расин, Мольер мен Лафонтен, Ларошфуко мен Лабюйер атты француз классиктері, Италиядағы Марино, Кьябреро немесе Базиля, Голландиядағы Бредеро мен Вондел сияқты жазушылардың шығармашылықтары Қайта өрлеу әдебиетіне де, ағартушылық әдебиетке де жатпайды. Олардың шығармашылықтары батыс еуропалық әдебиеттің дамуында ішкі қайшылықтардан тұратын өзіндік драмаға толы дәуірді бастан кешіреді.
ХYІІ ғ. Батыс Еуропада Ренессанс дәуіріндегі қоғамда пайда болған мәдениетті жаңа әрі күрделі әлеуметтік қатынастар негізінде жандандыра түседі. Бұл ғасырда феодалдық қоғамның ыдырауы мен капиталистік қоғамның жаңа формалары пайда бола бастайды.
ХYII ғ. капиталистік қатынастардың дамуы мен отарлау саясатының күшеюі Батыстың қоғамдық құрылымына үлкен өзгерістер әкеледі. Отар елдерге қол жеткізген Батыстағы мемлекеттер арасында күш теңсіздігі пайда болады. Сонымен қоса, ХYII ғ. буржуазиялық қатынастарды қолдайтын Батыс Еуропа елдері (Англия, Голландия, Франция) мен феодалдық қатынастар сақталып қана қоймай, керісінше дами түскен Орталық Еуропадағы елдердің (неміс) арасындағы айырмашылықтар да айқындала түседі. Осыдан ХYII ғ. Еуропа елдерінің даму тарихы түрліше болғанын көре аламыз. Отаршыл елдердің арасында күштердің қайта топтастырылуы жүріп жатады. Испания мен Португалияның күші әлсіреп, капиталистік қатынас жетістікке жеткен Англия мен Голландия сияқты елдердің арасында бақталастыққа шыдай алмайды. Португалияның Испаниядан бөлінуі және 1640 жылғы Каталондық көтеріліс нәтижесінде «Испандық гегемония кезеңі» өз соңына жетеді. Швецияның Балтық теңізін қамтитын жаңа империя құруға талпынысы сәтсіз аяқталғанымен, ХYII ғ. өзінің халықаралық деңгейін көтеріп, ұлы державалар қатарына енеді.
ХYІІ ғ. философия мен басқа да ғылымдар саласында болған жетістіктерге қарамастан қоғамда көптеген қайшылықтар орын алып, діни фанатизм мен наным-сенімдер, сиқырға сену халықтар арасында кеңінен таралып, шіркеулер ғылымның дамуына барынша кедергілер жасап бақты. Бұл құбылысқа Францияда философ Ванинидің өртенуін, Теофиль де Вио мен Сирано де Бержерактың құпия өлімдері, Мольердің уланып көз жұмуы мысал бола алады. Дәл осы кезде Италия мен Испанияда инквизиция орын алады.
ХYІІ ғ. әдебиетте адам және оның қоршаған ортасымен қарым-қатынасы төңірегіндегі мәселелер, әлеуметтік қайшылықтармен байланысқан адам тағдыры, адамның жан дүниесінде жеке және әлеуметтік бастаулардың орын алуы, адамның тіршілік пен қоғамдық өмірдің заңдылықтарына тәуелділігі сияқты тақырыптар алдыңғы орынға шығады. ХYІІ ғ. жазушылары шындықты ескере отырып, тарихи үдерістің қозғалысы арқылы жеке тұлғаны бақыт пен әділдікке жетелейді. Олардың шығармаларында адамдардың ішкі қайшылықтары (Мильтонның «Жоғалған жұмақ» атты шығармасындағы кейіпкерлердің көріпкелдігі), олардың мемлекет алдындағы борышы (француз классиктері), қиялдағы қоғамдық қатынастың үлгісін ізеу барысында кейіпкерлердің түрлі саяси, әлеуметтік тәртіпті бастан кешіруі (Гриммельсгаузеннің «Симплиция Симплициссимустың жорығы») суреттеледі. Әрине, қоғамдық ортаның адамның рухани әлеміне әсері ХІХ ғ. көркем бейнеленбегенімен, кейін Бальзактың «Әдеп туралы этюд» немесе «физиологиялық» очерктерінің пайда болуына алғышарттар жасалады. Осындай алғашқы ізденістер Реньенің «Масеттер», Фюретьердің «Буржуаздық романы» мен Матео Алеманның «Гусмане де Альфараче» сияқты шығармаларынан да көруге болады.
ХYІІ ғ. қоғамдық күрестің шиеленісе түсуі сол дәуірдегі жазушылардың шығармаларында идеологиялық және эстетикалық қайшылықтар тудырады. Десе де бұл дәуірде әдебиет қоғамдық күресте орталық орынға шығып, айтарлықтай жетістіктерге де жетеді. Ағылшын төңкерісі кезіндегі түрлі оқиғалар публицистиканың дамуына әсер етеді.
Мольер – француз ұлттық комедиясын жасап шығарушы, әлемдік классик, драматург. Мольер театры - көрермендерді күлкі арқылы тәрбиелейтін үлкен мектеп. Мольердің шын аты – Жан Батист Поклен. Ол 1622 ж. 15 қаңтарда Парижде дүниеге келген. Оның әкесі Мольерді оқуға беруді ешқашан да ойламағандықтан, болашақ драматург тек 14 жасынан бастап оқу-жазуды үйренеді. Жеке шығармашылықпен айналысуды ойламаған жас Мольер трагедияда ойнайтын әртіс болғысы келді. Сондықтан да ол өзіне Мольер деген лақап ат қосып алады. Оның бірнеше пьесасы 1645 ж. Франция қалаларында, 1650 ж. Нарбонда, 1655 ж. Лионда қойылады. Драматург шеберлігі, міне, осы шығармадан басталады. Міне, осылай атақты француз комедиографы жарыққа шығады. Ол кезде Мольердің жасы небәрі 35 ғана болатын. 1658 ж. Версальдағы патша алдында көрсеткен қойылымнан кейін, оған Паль-Роял залында қойылымдарын көрсетуге рұқсат етіледі. Парижде өткен 14 жылдың ішінде Мольер 30-дан аса құнды әдеби шығармалар жазып, 52 жасында кенеттен қайтыс болады.
«Тартюф» атты комедиясының кіріспесінде Мольер: «Театр-ұлы түзетушілік қасиетке ие» деген эстетикалық қөзқарасын білдіреді. 1664 ж. «Тартюф» (Тартюф сөзі екі жүзділік, оңбағандық, фальш, өтірік дегенді білдіреді) комедиясы жарыққа шығады. Мольер Тартюф бейнесін өте шебер көрсетіп, оны масқаралайды. Комедия соңғы кезде Париждегі діни топтардың көбеюіне байланысты шығады.
1666 ж. 4 маусымда Мольердің терең философиялық ойларға толы «Мизантроп» атты комедиясы жарыққа шығады. Комедияда екі достың арасындағы келіспеушілік көрсетіледі. Осы арқылы көрермендердің алдына екі түрлі шешім, екі түрлі өмірлік философия ұсынады. Бұл келіспеушілік екі достың адамдарға деген көзқарастарынан туындап, Альцист адамдардың барлығын қатыгез, оңбаған, тас жүрек деп айыптаса, Филинт адамдарды түрлі сипатта көріп, жақсы адамдар да өмір сүреді деп, адамдардың кемшіліктері мен әлсіздіктеріне шыдамдылық таныту керектігін алға тартады. Альцист адамдардан мейірімділік пен пәк сезімді күтіп, кемшілігін көрсе болды, оларға көңілі қалады. Мольер Альцисті мизантроп деп атайды. Ол Селименнің жаман, жеңілтек екенін біле тұра, оны жақсы көрді. Бірақ Селимен оны алдап, ақырында олар ажырасады да, нәтижесінде Альцист махабаттан да, достан да, бақыттан да бас тартады.
ХYІІ ғ. романдар Қайта өрлеу дәуірінде бастапқы орынға ие болған новеллалар мен поэмаларды ығыстыра отырып, үлкен жетістіктерге жетеді. Оның дамуында Франция жазушысы Сорель, Скаррон мен Фюретьер, Германиядан Гриммельсгаузен, Англиядан Бэньян сияқты жазушылардың қосқан үлесі ұшан теңіз. Осы дәуірдің соңғы кезеңіне қарай Батыс әдебиетінде реализм (Бэньянның «мистер Бэдменнің өмірі мен өлімі», Конгриваның «Өмірде осындай болады екен» атты соңғы комедиясы) мен рококо стилі пайда болады.
ХYІІ ғ. Батыста бір жағынан қарапайым адамдардың шынайы өмірінен алшақ, рухтанған бейнелерді дүниеге әкелген классицизм мен барокко трагедиясы, екінші жағынан тұрмыстық және «көңіл көтерер» романдар үлкен сұранысқа ие болады. Мұнда тағдырдың тәлкегіне ұшырап, шағын тыныш ауылдан үлкен қаланың қайнап жатқан өміріне түскен қарапайым адамның тіршілік үшін күресі, басынан өткізген қиыншылықтары, тапқа бөлінушіліктің кереғар жақтары бейнеленеді.
Тарихи, әлеуметтік терең ойлаудың арқасында ХYІІ ғ. әдебиетте шындықты нақты суреттеуде біраз жетістіктерге жеткен жазушылардың қатарына Ганс Якоб Кристоф Гриммельсгаузенді (1622-1676) жатқызуға болады. Оның барлық шығармалары түрлі лақап аттарымен шығады. Гриммельсгаузен Гессен қаласында бюргерлік жанұяда дүниеге келген. Бозбала кезінде отыз жылдық соғысқа қатысқан. 1667 ж. бастап өмірінің соңғы күндеріне дейін Страсбургқа жақын орналасқан шағын Рейхен қаласында өмір сүріп, барлық шығармаларын сол жерде жазады. 1668 ж. «Симплиций Симплициссимус», одан кейін «Шпрингинсфельд», «Сиқырлы құс ұясы», «Симплициандық мәңгілік күнтізбе» сияқты шығармалары жарыққа шығады. Оның басты жетістігі «Симплициссимус»45 атты туындысы болды.
«Симплициссимус» – Германия тарихындағы тоқырау кезеңді баяндайтын үлкен қоғамдық-әлеуметтік мәні бар роман. Жазушы бұл романының мазмұны мен көркемдік жетістіктерін басқа да шығармаларында дамыта түседі.
ХYІІ ғ. классицизмнің дамуына буржуазиялық ортаның қосқан үлесі зор болған. Осы дәуірде Германия, Италия мен Испанияда классицизмнің кең тарамауы да ондағы буржуазиялық ортаның айтарлықтай күшке ие болмауымен байланысты болады. Ал Англияда классицизм ХYІІ ғ. кең гүлдене түседі. Классицизм өкілдері монументальды шығармаларды жазуға талпынып, өз кейіпкерлерін күшті әрі өздерінің бостандығы мен қабілеті арқасында рухани дүниелеріне талдау жасай білетін, трагедиялық қайшылықтарды шеше алатындай етіп суреттеген.
ХYІІ ғ. Батыс Еуропада белгілі болған классицизм ешбір мемлекетте орасан зор орынға ие бола алмайды, тек Францияда ғана классицизм ең белгілі, ең танымал стильге айналды. Осы мемелекетте классицизм өзінің шығармашылық шыңына жетіп, классицизм теориясы қалыптасады. Осы ғасырдың 10-20 жылдары ағылшын мәдениетінде айтарлықтай өзгерістер болып, ол 90 жылдарға дейін екі түрлі мәдениеттің арасындағы шиеленіскен күреске айналады. Бірінші мәдениет монархиялық биліктің мүдделерін қорғаса, екіншісі оппозициялық әлеуметтік топтар мен таптардың мүдделерін қорғаған. Екі жақты кезекті жеңіспен ұзақ жылдарға жалғасқан бұл күрес ғасырдың соңына қарай жаңа мәдениеттің жеңісімен аяқталады. Бұл мәдениет XYII-XYIII ғ. тоғысында ағылшын ағартушы–жазушыларының бір тобын дүниеге алып келеді. Әсіресе олардың арасында Дж. Свифт пен Д. Дефонның аттары ерекше аталады. Олардың шығармашылығы 1688 жылғы төңкерістен кейінгі ағылшын қоғамдық өмірінде орын алған қиын жағдайларды нақты бейнеледі.
Ғасыр басындағы ірі тұлға – Джон Донн (1572-1631) болған. Оның шығармалары ішінен «Әндер мен сонеттер» атты лирикалық еңбегін ерекше атап өтуге болады. Бұл шығармада Реннесанс поэзиясының элементтері де кездесіп, ағылшын қоғамының өмірі, дәстүрі суреттеледі.
XYII ғ. ортасында ағылшын поэзиясында пайда болған «даналық мектебі» (shool of wit), ал кей деректерде «метофизик–ақындар» мектебі деп аталатын тұтас бір мектептің аты Дж. Доннмен байланысты болған. Бірінші атау сол кезде поэзияда ерекше қолданысқа ие болған түрлі парадокстар, афоризмдердің енгізілу тенденцияларына байланысты болса, Донн жолын қуған ақындар тобын «метофизикалық мектеп» деп алғаш атаған Дж. Драйден болады. Бұл ақындар тобына Дж. Герберт (1593-1633), Г. Воган (1622-1695), Р. Крешоу (1613-1649), Ф. Квелз сияқты ақындар да кіреді. Олардың шығармаларына мистицизм мен діни-этникалық ізденістер тән.
XYII ғ. 20-30 жылдарында Ренессанс дәстүрі әлі де болса халық арасында кең танымал болады. Оның ең көрнекті өкілдерінің арасында ұлы Бен Джонсонның есімі ерекше аталады. Ол ағылшын сахнасын тұтас жаулап алып, көрермендер арасында үлкен құрметке ие болған. Джонсонның (1573-1637) шығармашылығы ағылшын әдебиетінде классицизмді жарыққа әкелген. Ғасырдың басында-ақ, 1601 ж. жарық көрген «Жалған ақын» комедиясында өзінің шығармашылық көзқарастарын көрсетсе, «Ашылулар» және «Әңгімелер» атты еңбектерінде өзінің өнерге деген көзқарастарын білдірді.
Джонсон өзінің пьесаларында төңкеріс қарсаңындағы Англияның жағдайын қатаң суреттейді. Оның «Вольпоне» (1606), «Эписин» (1609), «Алхимик» (1610) атты комедияларында ағылшын өмірінің жекелеген келеңсіз құбылыстары суреттелсе, «Әулие Варфоломей түніндегі жәрмеңке» комедиясында халық өмірі жан-жақты баяндалып, жақындап қалған үлкен тарихи оқиғаның қарсаңындағы қоғамдық жағдай шынайы көрсетіледі.
XYII ғ. 40 жылдардағы оқиғалардың қарсаңында жас ақын Мильтонның (1608-1674) поэзиясы халықтың үлкен құрметіне ие болады. Колледжде оқып жүргенде-ақ ол Тибулл мен Проперцийдің ықпалы білінетін латын тіліндегі өлең элегияларын жазып, онда XYII ғ. 20 жылдарындағы ағылшын өмірі суреттеліп, одан ақынның протестанттық қозғалыстың нағыз өкілі мен католицизмнің қарсыласы екендігі айқын көрінеді.
Мильтон поэзиясындағы саяси тізбек «Лисидас» элегиясында да жалғасын табады. Ондағы басты кейіпкер – Англияны жаңарту үшін күресіп жатқан қаһармандардың арасында өзіне лайық орын ала алмаған, мезгілсіз қаза болған жас уағызшының бейнесі.
Қоғамдық өмірде Англияға қарсы келетін Батыста орналасқан мемлекет Германия болады. Германия үшін ХYІІ ғ. 30 жылдық соғыспен тығыз байланысты кезең болатын. ХYІІ ғ. Германия прозалық романның дамуымен ерекшеленіп, басқа батыс еуропалық әдебиеттер қатарынан мықты серпін алады.
Француз, испан, ағылшын романдары үлкен ағынмен Германияға басып кіріп, аудармашылардың еңбектері арқылы оқырмандарға жол табады. Осы жерде неміс поэзиясының реформаторы Мартин Опицтің қосқан үлесі зор. Батыс еуропалық жазушыларды үлгі тұтқан неміс романистері ендігі олармен жарысқа түсіп, қоғамда орын алған маңызды мәселелерді өз шығармаларында көрсете бастайды. Алғашқы неміс романдары 1640 ж. шыға бастап, ғасырдың аяғына қарай олардың саны жүзден асады. Тіпті олардың мықты қарсыластарының өздері бұл жанрдың өте танымал болғанын мойындайды.
Германияда бұл жанрдың репрезентативті түрі сарайлық тарихи роман ежелгі және Інжілдегі тарихи сюжетке негізделеді. Сарайлық тарихи романдар бір жағынан іс-әрекеттің нақтылығына, екінші жағынан артында шынайы оқиғалар мен тарихта болған қаһармандар жасырылған маскарадқа да сүйенеді.
ХYІІ ғ. атақты неміс сатиригі Иоганн Михаэль Мошерош (1601-1665) неміс гуманистерінің үлгілі оқушысы болып, өз заманындағы қоғамдық өмірді қатты сынға алады. Оның шығармасында бас кейіпкер Германиядағы отыз жылдық соғыс кезіндегі өз саяхаты туралы баяндайды. Мошероштың «Филандер көріпкелдігі» атты шығармасы барокко принциптерінің негізінде жазылған. Жалпы, Мошерош шығармаларының жанрын айыру өте қиын, себебі оның шығармашылығында сатиралық памфлет пен суреттеу, сынаулар және т.б. бір-бірімен тұтасып кеткен.
ХYІІ ғ. тарихи тұрғыда Франция үшін абсолютизмнің нығайып, гүлденген кезі болды. Әдебиет тарихы бойынша бұл кез шамамен ХYІІ-ХYІІІ ғ. аралығын қамтыса, испан әдебиетінде ХYІІ ғ. ренессанс реализм бағыты монсеризм және барокко әдебиетімен күрделі жалғастыққа ие болады.
ХYІІ ғ. Испания Батыс Еуропаның дәулетті мемлекеттер қатарына ене алмайды. Гуманизм идеаларына қарсы шыққан Крест жорығын жүргізушілердің мақсаттары үшін Испан мемлекеті өте ыңғайлы жер болды. Испанияға қайта өрлеу дәуірі кешірек келіп, Италия мен Францияда Ренессанс дәуірінің гүлденген кезеңдері аяқталған уақытта Испания елінде сол гүлдену кезеңі жаңа бастау алады. Гуманизм Испаниядағы және бүкіл батыс еуропалық агрессияға толы католик діні идеологиясына қарама-қарсы бағыт ұстанады.
ХYІІ ғ. испан әдебиетін үшке бөлуге болады: Лопе де Вега басқарған ренессанс реализмі, ағартушы ғалымдар негізін қалаған классицизм және барокко әдебиеті. Испан әдеби бароккосының формасы трагедиялық мазмұнмен байланысты болғандықтан, барокколық шығармалар пессимистік көзқараспен ерекшеленді.
XYII ғ. Испаниядағы ең ірі ақыны Луис де Гонгора (1561-1627) болған. Ол Кордовада дүниеге келген. Гонгораның ақын ретінде атқарған рөлі өте зор, оның шығармашылық тәжірибесі тек замандастарына ғана емес, ұрпақтарға да үлгі болған. Кейіннен «гонгоризм» сөзі «культеранизм» сөзімен синонимдес болып кеткен.
XYII ғ. драматургиямен қатар проза да дами бастайды. Испанияның ірі жазушысы Франсиско Гомес де Кеведо (1580-1645) реалист жазушы атанып, оптимистік көзқарасты ұстанбай, өмірді шындық арқылы бейнелеуге тырысқан. Оның шығармаларында скептицизм басым.
1630 ж. испан драмасы, әсіресе Кальдерон шығармаларының арқасында, үлкен жетістіктерге жетеді. Оның «Өмір деген түс» атты тарихи драмасы контрреформациялық шыдамдылыққа қарсы жазылған драмаларының бірі болып табылады.
Испандық классицизм, тек оқу орындарының аясында орын алып, әлемдік атаққа ие бола алмаса да, испандық барокко XYII-XYIIІ ғ. Испания мен бүкіл Батыс Еуропада қалыптасқан мемлекеттік ішкі және сыртқы тарихи жағдайларға байланысты қоғамда маңызды орынға ие болған күшті әдеби ағымға айналады. Испандық барокко ағымының өкілдері өз шығармаларын тек мәдениетті, көзі ашық қауымға арнап шығарған. Барокко ағымы үшін адам бойындағы ең құнды қасиет мәдениеттілік пен білімділік болады.
Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
ХYІІ ғасырдағы Батыс Еуропа елдерінде орын алған тарихи және мәдени дамулардың біркелкі болмауының басты себептері.
Адам өмірінде кездесетін әлеуметтік мәселелер.
Классицизм принциптері.
Барокко әдебиетінің ерекше сипаттары.
XYII ғасырдағы Шығыс елдеріндегі әдебиет
XYII ғ. Шығыс және Орталық Азияда орналасқан мемлекеттердің тарихында ең ауыр кезеңдердің бірі болады. Ғасырдың басында Амурден оңтүстікке қарай, өз иеліктерін кеңейту мақсатында соғыс бастаған маньчжур тайпаларының бірлігі күшейе түседі. 1618 ж. маньчжур әскері Қытай территориясына, ал 1627 жылы Кореяның территориясына басып кіреді. Сонымен қатар моңғол жерлерін де жаулап алады. Бұл соғыстардың нәтижесінде Қытай мен Моңғолияны маньчжурлар жаулап алып, Корея олардың вассалына айналады.
Бұл ғасыр ірі шаруалар көтерілістері мен жергілікті феодалдардың арасындағы өзара қырғи-қабақ соғыстарымен ерекшеленеді. Қытайда 1620 ж. бастап шаруалар көтерілісі бірінен соң бірі болып жатты. Оған кенші, қала тұрғындары мен тіпті билеуші таптардың өкілдері де қатысады. Елде болып жатқан мұндай толқулар 1644 ж. Минь империясының астанасы Пекинді басып алған Ли Цзы-чэнның басшылығымен шаруалар соғысына айналады. Бұл көтерілісті қытай феодалдары тек маньчжурлардың көмегімен ғана жүзеге асырады. Осы жағдайды пайдаланып, маньчжуралар мемлекетті басып алады. 30 ж. Жапонияда да осындай ірі шаруалар көтерілістерінің ошақтары пайда болады. ХYІ ғ. пайда болған Нгуэн мен Чиней мемлекеттері арасында 1627 жылдан бері шамамен жарты ғасыр бойы болған билік үшін соғыс пен феодалдардың талас-тартыстарынан Вьетнам да әлсірей бастайды. ХYІ ғ. алғашқы жартысында моңғол далаларында да тайпалар арасында үздіксіз қарулы қақтығыстар болып жатады.
Қытай мен Жапонияда орын алған шаруалар көтерілісінің болуына діни идеялар өз әсерін тигізеді (буддизмге жақын Лотос сектасының гайной ілімі мен елдің мәдени өмірінде маңызды орынға ие болған христиан ілімі). Қиыр Шығыс мемлекеттерінде түрлі діни және этикалық жүйелердің ұзақ уақыт өмір сүруі алдыңғы қатарлы ойшылдарға тән идеялардың белгілі бір дәстүрлі ағымға айналуына әкеліп соқты. Мемлекеттік құрылым немесе адамның қоғамдық өмірге қатысуы жайлы оқуды дамытушылар ерте конфуций ілімінен (Хуан Цзун-си, Ту Янь-у, Тан Чжэнь, жапон ұлы ойшылы Ито Дзин-сай мен оның ізбасарлары, Кореядағы «Тәжірибелік ілім» мектебінің ірі өкілі Лю Хенвон) тірек іздейді. Қиыр Шығыс мәдениетінің тарихында даосизм ілімімен тұтасып кететін буддистік идеялардың мағынасы ұлғая бастайды.
Қытай және жапон драмасында (Тан Сянь-цзу, Кун Шан-жэнь, Тикамацу), қытай немесе корей романында (Ли Ли-вэн, Ким Манджун), қытай немесе жапон повестерінде (Фэн, Мэн-лун, Ихара Сайкаку) өз жолында барлық кедергілерге төтеп бере алатын оттай лаулаған сезімдер мен адамзаттың қалаулары тек осы дүниелік тілектер ғана, ал өмір мен күнделікті күйбең тіршіліктен бас тарту ақиқат деген оймен аяқталады. Табиғат аясына терең сүңгіп, әлемді кедергісіз тану мүмкіндіктерімен байланысты буддизм мен даоссизм дүниетанымы ХYІІ ғ. қытай, корей, вьетнам және жапон ақындардың шығармаларынан айқын көрінеді. Мұндай көңіл-күйлер осы елдің поэзиясында жаңа бастамалар алып келмегенімен, сол кездегі қайғылы оқиғалар мен ақындардың бұл дүниеден бас тартуларына (Қытайда бұл құбылыс маньчжур басқыншыларына көрсетілген қарсылық түрінде) байланысты күшейе түседі.
Цзэн идеяларының (буддизм) негізінде пайда болған жапон поэзиясы атақты лирик Басёның шығармашылығы арқылы ХYІІ ғ. гүлдене түседі. Егер Қытай, Корея, Вьетнам, Жапония сияқты елдерде буддизм поэзияның дамуына айтарлықтай әсер етсе, Моңғолияда буддизмнің негізгі парыздары мазмұндалатын философиялық өлеңдер пайда болады.
Осы кезеңде бүкіл елге ортақ идеялық оқулармен қатар ежелгі ұлттық синтоизм діні де өмір сүрген Жапониядағы идеологиялық жағдай өте күрделі болады. ХYІІ ғ. «Қытай ғылым мектебіне» қарсы «Вагагу» («Жапон ғылым мектебі») деп аталатын бұл ілім жаңа конфуцийшіллдікке қарсы оппозицияның тірегіне айналады.
ХYІ ғ. екінші жартысынан бастап Шығыс пен Орталық Азияға қарай португал, кейін испан, италия, голланд мен поляк мисссионерлері ағыла бастайды: алдымен. Қиыр Шығыс елдерінің алдыңғы қатарлы ойшылдары келе салысымен жаңа елдің халқы, тілі мен дінін зерттей бастаған жат жерліктерге үлкен қызығушылықпен қарайды. Миссионерлер жергілікті идеологиялық ағымдарды қысқа уақытта жан-жақты меңгеріп, өздерінің басты қарсыластары буддизм мен даосизм ілімдеріне қарсы күрестерін бастайды. Олардың конфуцийшілдікке деген қатынасы өте күрделі болған.
Иезуиттер өздерінің жағына шығыс мемлекеттерінің билеушілерін тарту үшін қолданбалы ғылымдарды, әсіресе, математика, астрономия, баллистика мен картографияны дәріптеген. Басқа мәдени әлемнің өкілдерімен, олардың ғылымдары, ерекше заттарымен (мысалы, көзілдірік, дүрбі және т.б.), әсіресе Еуропадан әкелінетін отты қаруымен танысу Қиыр Шығыс ғалымдарының тәжірибелік білімдерге деген қызығушылығын арттырады. Бұл қызығушылық тауарлық өндіріс дамыған феодалдық қоғамның ішкі қажеттіліктерінен туындайды. Еуропалық ғылыми шығармалардың алғашқы аудармаларының пайда болуы осы үдеріске үлкен серпін береді. Алайда миссионерлер өздерімен бірге ХYІІ ғ. алдыңғы қатарлы ғылымдарды емес, Птолемейдің іліміне негізделген ортағасырлық ғарыштық кеңістік туралы түсініктерді ғана алып келген болатын. Сонымен қатар Қиыр Шығыс елдеріне жаңа идеялар да келеді (мысалы, Қытайға жеткен Коперник жасаған ғаламшардың қозғалысы туралы есептеулер), 1626 ж. неміс миссионері Адом Шалле 1609 ж. ойлап табылған телескоп туралы қытай тілінде жан-жақты сипаттама береді.
ХYІІ ғ. Еуропадағы математикаға деген қызығушылық Қиыр Шығыс елдеріне дейін жетеді. Христиан дінін қабылдаған қытай ғалымы Сюй Гуан-ци италия миссионері Маттео Риччимен бірлесе отырып Евклид геометриясын аударып, батыстық күнтізбесін зерттеп, математикаға қызығушылық танытады.
ХYІІ ғ. жапон математика мектебінің негізін қалаушы Сэки Такакадзу Ньютон мен Лейбництің ойларына жақын келетін «Айналым заңдылықтары» еңбегін жазады. Математика, механика мен астрономияға деген қызығушылық «Тәжрибелік білім» мектебінің негізін салушы Ли Сугван сияқты корей жазушыларынан да байқалады. Мұндай жағдайлар Вьетнамда да кездеседі.
Жалпы, батыстық миссионерлерге деген Шығыс және Оңтүстік Шығыс Азия елдеріндегі ғалымдар тарапынан болған қызығушылық сенім мәселелеріне емес, қолданбалы білімдерге бағытталады. Оларды ХYІІ ғ. еңбектері қытай тіліне аударылған Аристотельдің логикасы мен Ф. Аквинскийдің философиялық танымы да қызықтырған. Қиыр Шығыс ойшылдарының еуропалық мәдениетке деген қызығушылығын көріп, миссионерлер өздерімен бірге түрлі кітаптар алып келеді. Француз Николя Триго өзімен бірге Қытайға жеті мың томдық кітапхананы әкелген болатын. Қытай арқылы осы әдебиетпен Шығыс Азияның басқа да халықтары таныс болады. Корей ғалымы Ли Сугван ХYІІ ғ. басында Қытайда болып, ондағы еуропалық авторлардың қытай тіліне аударылған еңбектерін өзімен бірге алып кетеді. Кейбір аудармалар Қытай арқылы Жапония мен Вьетнамға жетеді.
Христиандық ойлар мен еуропалық ғылымдардың әсерінен шығыс және оңтүстік-шығыс Азия елдеріндегі алдыңғы қатарлы ойшылдардың дүниетанымында өзгерістер пайда болады. Осы мәдени қарым-қатынастың нәтижесінде қытайлықтар алғаш рет философия туралы біле бастайды. ХYІІ ғ. Фан И-чжи «тунцзи» терминін философияны білдіру үшін енгізеді. 1605 ж. италиялық миссионер Маттео Риччимен ұсынылған қытайлық жазудың латындалу жобасымен танысу қытайлық ғалымды Қытайда латын әліпбиінің кеңінен қолданылуы жайлы ойға алып келеді. Латындық графика негізінде құрылған қазіргі вьетнам әліпбиі де ХYІІ ғ. құрастырылған.
Еуропалық ғылыми еңбектердің Кореяға енуі маңызды нәтижелерге жеткізеді. Ой-өрісінің кенеттен кеңеюі ғалымдарда Қытайды әлем орталығы ретінде және неоконфуцийшілдік оқудың қуаттылығы жайлы күдіктер туғызады.
Христиан миссионерлері конфуций ілімінен өз діндеріне ұқсас тұстарын іздейді. Олар ежелгіқытай философтары енгізген «тянь» («аспан») ұғымы құдай деген сөздің эквиваленті, ал «жэнь» («адамдарға деген махаббат») христиан дініндегі құдайдың рахымына сәйкес келетінін дәлелдап бақты. Осылайша, католицизм мен конфуций ілімінің синтезі пайда болады. Осындай синтездің кең етек алғаны соншалық, ХYІІІ ғ. папа ХІ Клемент мұндай жақындастыққа тыйым салады. Папаның бұл шешімге келуіне философтар мен ғалымдардың назарын аударған конфуций ілімінің Батыс Еуропада, әсіресе Францияда кең тарауы да әсер етеді. Дәл осы уақытта маньчжур сарайы да христиан дінін еретикалық ілім деп жариялайды. ХYІІ ғ. христиан дінінің Жапонияда кең таралуы мен иезуиттердің князьдардың арасындағы ішкі талас-тартыстар мен шаруалар көтерілісіне қатысуына байланысты 1611 және 1637 жылы бұл дінге қатаң тыйым салынады. Жапонияда христиан дінінің күшейе түсуінен кейін еуропалық кітаптар мен батыс тілінен аударылған қытай тіліндегі кітаптарды Жапонияға енгізуге тыйым салынады.
ХYІІ ғ. Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда кең тараған христиан миссионерлерінің қызметін бірдей бағалау мүмкін емес. Олар өз мүдделерін ойлап, Шығыс мемлекеттерінің отарлануына жағдай туғыза отырып, сонымен қатар қиыршығыстық және батысеуропалық өркениеттердің мәдени және ғылыми байланыстарының кеңеюіне үлкен үлес қосады және өз кезегінде батыс және шығыс елдеріндегі қоғамдық ойлардың дамуына әсер етеді. Бұл үдеріс өте күрделі және қайшылықты болған. Ортағасырлық ойлармен тығыз байланысты христиан діні шығыс ойшылдарының ой-өрісін кеңейтіп, алдыңғы қатарлы ойшылдардың өз қоғамында орын алған ортағасырлық дәстүрлері мен діни-этикалық ілімдерге қарсы күресіне қолдау көрсетеді. Миссионерлердің арқасында Еуропада танылған конфуций ілімін көбіне Франция, Германия мен Ресейдің ағартушылары қолданады.
ХYІІ ғ. Қиыр Шығыс елдерінің дәстүрлі әдебиетінің дамуында еуропалық әдеби тәжірибенің әсері болмаған. Миссионерлер өздерімен бірге қазіргі батыстық шығармаларды не иезуиттік драманы да әкелмеген. Олар діни және ғылыми әдебиеттен басқа қытай тіліне сол уақытта үлкен сұранысқа ие бола қоймаған Эзоп мысалдарын аударған болатын.
Жапониядағы жағдай мүлдем басқа болады. Онда XYI ғ. аяғы мен XYII ғ. басында христиандық миссионерлер өз қызметінде Батыстың әдеби ескерткіштеріне де үгіт-насихат жүргізеді. 1592 ж. Цицеронның сөздері аударылса, 1600 ж. Вергилийдің өлеңдері аударылады. Сол жылдары Жапонияға келген еуропалықтар феодалдық эпостың классикалық ескерткіштерімен таныса бастайды. 1592 ж. арнайы миссионерлер үшін латындық транскрипцияда «Тайрдың үйі жайлы баяндау» (XIII) атты әскери эпопея басып шығарылады. Бұл басылымның негізгі мақсаты жапондықтарға латын тілін үйрету болады. 1590 ж. Жапонияға алғашқы еуропалық станоктың енуі осындай кітаптардың пайда болуына әсер етеді. XYII ғ. басында жапондық христиандардың қауымдастығы миссионерлер үшін «Ұлы әлем туралы жазбалар» (XIY) атты эпопеяның үзіндісін басып шығарады. Осылайша, Қиыр Шығыста алғашқы әдеби байланыстар жүзеге асырылады. Ол өз кезегінде христиан діні кең тараған Жапонияның жерлерінде пайда болып, жергілікті билеушілер мен мәдени қайраткерлердің қызығушылықтарын туғызады.
ХYІІ ғ. Шығыс Азия елдері мен Вьетнамда әдебиет «жоғарғы» және «төменгі» деп бөлінеді. «Жоғарғы» әдебиетке поэзия мен ежелгі қытай лексикасы мен грамматикасының нормаларына негізделген Кытай, Корей, Вьетнам, Жапонияға ортақ әдеби тілде жазылған прозадан тұрады. Баяндалмайтын (сюжеті жоқ) прозаға өмірбаяндар, қолжазбалар, прозадағы бөлек поэмалар, мадақтаулар, хаттар мен тарихи шығармалар жатады. Бұл әдебиеттің кең саласы Қытайда YІІІ-ІХ ғ. түпкілікті қалыптасып, Қиыр Шығыстың басқа мемлекеттеріне тарайды. Бұл жанрлар әдебиеттен тыс функцияларды атқарып, конфуций ілімімен тығыз байланысты болады. Қытай, Корея мен Вьетнамда ресми қабылданған «жоғары» әдебиеттің қоры осы функционалды жанрлар мен поэзия арқылы азая бастайды. Жапонияда жағдай одан да күрделі болады, онда ұлттық тілдегі әдебиет дәстүрі мен баяндау прозасының ерте дамуына байланысты, оның кейбір жанрлары «жоғары» әдебиетке жатқызылады. Оған классикалық повесть - моногатари, батырлық эпопеялар мен жапондық поэтикалық жанрлар жатқызылады.
«Төменгі» әдебиет Қиыр Шығыста ХYІІ ғ. дейін пайда болып, осы уақытқа дейін дамығаны соншалықты, ол «жоғары» әдебиетпен бәсекелесе бастайды. Ол жайлы сол уақыттағы қытай жазушыларының сөздері дәлел бола алады. Ондағы қалалық повестер мен драмалық шығармалар «қасиетті» мәтіндерден кем бағаланбауы керек. ХYІІ ғ. Қытай мен Жапония сияқты дамыған аймақтарда «жоғары» және «төменгі» әдебиеттер арасындағы теңдік сезіледі. Ортағасырлық әдебиеттің дәстүрлі жанрлары ұзақ өмір сүріп, оларды ойшылдар мен ақындар пайдаланғанымен, қалалық қоғамдық ортамен байланысты жаңа жанрлар да қалыптасады.
Қытайды маньчжурлардың басып алуымен байланысты рефеодализация, маньчжур әскерлері арқылы қалалардың қирауы қалалық мәдениеттің дамуына үлкен кедергілер келтіреді. ХYІІІ ғ. Жапонияда токугавалық монархияның күшеюі «төменгі» мәдениеттің дамуын тежейді. Вьетнамда ХYІІ ғ. ортасынан бастап ұлттық тілде жазылған демократиялық бағыттағы әдебиеттерге тыйым салына бастайды. Қытай, кейін Корея мен Жапонияда қалалық мәдениеттің дамуы осы елдердегі әдебиеттің демократиялық бағытта болуына негіз болады. Повестердің бас кейіпкерлері ретінде қалалық төменгі тап өкілдері, кішігірім саудагерлер, гейшалар мен ұрылар болады. Әдебиетте эстетикалық бастама үлкен маңыздылыққа ие болады. ХYІІ ғ. әдебиетте сипаттылық пен сюжеттілік одан тыс салаларға поэзия (Корея мен Вьетнамда) немесе «жоғары» стильдегі прозаға (Қытайда) да ене бастайды. Әдебиет жүйесінде орын алған өзгерістер ішкі аймақтық әдеби байланыстарға да өз әсерін тигізеді. Бастапқы кезде бұл құбылыс аударуды қажет етпейтін барлық аймаққа ортақ әдеби тілде жазылған «жоғары» әдебиетте ғана көрініс табады. Баяндау әдебиетінің дамуына байланысты Корея мен Жапонияда ХІY-ХYІ ғ. қытай эпопеяларына деген қызығушылық артады. Жаңа оқырмандар санының көбеюі бұрын-соңды сезіле қоймаған шығармашылық аудармалардың қажеттілігіне әкеліп соқтырады. ХYІІ ғ. Ло Гуань-чжунның «Үш патшалық» атты эпопеясының корей, жапон және маньчжур тіліндегі аудармалары пайда болып, Кореяда «Батысқа саяхат» атты шығарма аударылады. Осы уақытта Жапонияда қытай тарихи эпопеялары мен новеллаларға деген қызығушылық арта түседі.
Жоғарыда аталған факторлар Шығыс пен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің арасындағы мәдени байланыстардың күрделенуі мен осы байланыстар арқылы жаңа шығармашылық құндылықтарының енуіне куә болады.
ХYІІ ғ. Шығыс Азия елдеріндегі әдеби өмір маньчжурлардың саяси аренаға шығуымен күрделене түседі. Олар ХYІ ғ. аяғында өз тілдерінде жаза бастап, ХYІІ ғ. төл әдебиетін жасап шығаруға тырысады. Оның қалыптасуы алғашында моңғол жазбасы арқылы жүзеге асырылса, өзіндік жеке мемлекетке деген ұмтылыстары маньчжурлардың конфуций іліміне деген зейінін арттырады. Конфуций қағидалары туралы кітаптардың аудармалары эпопея мен романдардың нәтижесінде пайда бола бастайды. Маньчжурлардың арасында ламаизмнің таралуы маньчжур-моңғол-тибеттік мәдени байланыстардың орнығуына әкеліп соқтырады. Пекиндегі маньчжурлардың барысында тибеттік әдеби мектеп қалыптасып, оны жақсы стилист, шығыс тілдерін терең меңгерген удзумдық моңғол Гомбоджав басқарған болатын. Маньчжурлардың астанасы моңғол кітаптарының басылып шығу орталықтарына айналады. Оның нәтижесінде түпнұсқа щығармашылығы емес, аудармашылық қызмет гүлдене түседі. Қытайды басып алған маньчжурлардың мәдени деңгейі мен қытайлардың ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлерінің арасында үлкен айырмашылық болғандықтан, билеушілер қытайлардың мәдени әсеріне ұшырайды. Олар қытайлардан тіл, мазмұндау әдебі, стильдер мен жанрларды меңгереді. Маньчжур жазушылары мен ақындарының өнері қытай әдебиетінің ортақ арнасына құйылады. 1655 ж. дүниеге келген Налань Син-дэ сияқты маньчжур ақынының цы жанрындағы өлеңдерінен маньчжурларға тән ерекшеліктер байқалмайды.
Қарастырылып жатқан кезеңде орта азиялық мәдени аймаққа тек екі әдебиетті ғана жатқызуға болады: діни рухани мәдениеттің бірлігімен сипатталатын моңғол мен тибеттік әдебиет. Бұл бірлік тек ХYІІ ғ. ламаизмнің буддизмнің ерекше формасы ретінде тибет-моңғол әлемінде кең таралған кезде күшейе түседі. Моңғол тарихшысы Ш. Бираның анықтамасы бойынша екі мәдениеттің бірлігі моңғолдар өмірінің барлық салаларында жетекші рөлге ие бола бастайды. Әдеби тибеттік тіл бір мезгілде діни және ғылыми әдебиеттің тілі ретінде Орталық Азияда кең тарала бастайды. Моңғол әдебиеті сол уақытта кейінгі ортағасырлық әдебиеттер сияқты моңғол және тибеттік тілдерде дамиды. Пекинде маньчжур сарайы аса құрметпен қабылдаған Y Далай Ламаның шәкірті ірі моңғол ғалымы Зая Пандита Халхасский (Лубсан Принлэй) тибет және моңғол тілдерінде тарихи және тұрмыстық шығармалар жазады. Жалпы сол дәуірдегі моңғол жазушылары мен ғалымдары тибет және моңғол әлеміне ұзақ саяхаттар жасаған. Мысалға, ойрат жазуын ойлап тапқан тибет және санскрит тілдерінің аудармашысы Зая Пандита (Намхай Джамц) Тибет пен Жоңғарияға бірнеше рет барады.
ХYІІ ғ. Орталық Азияда аударма және баспа ісі дами түседі. Дәл осы кезде 1629 ж. Пекинде 108 томдық буддистік мәтіндердің үлкен жинағы – моңғол Ганджуры жарыққа шығады. Зая Пандитаның тибет тілінен моңғол және ойрат тілдеріне аударылған 177 шығармасы (60-тан аса еңбегі сақталған) сол кездегі аударма ісінің дамуын көрсетеді. Буддизм әдебиетінің аудармаларында діни ескерткіштермен қатар көркем шығармалар да болған. Зая Пандита YІІ ғ. атақты Үндістан ақынының философиялық поэмасын аударған. Орталық Азияда ламаизмнің кең тарауы үнді-тибет-моңғол әдеби байланыстарының орнауына әсер етеді. ХYІІ ғ. жазба әдебиетімен қатар эпостар да халықтар арасында кең тарайды. Мысалы, моңғол көшпелілерінің арасында үлкен сұранысқа ие болған тибеттік Кэсаре дастаны моңғол ұлттық эпопеясына айналады.
Жалпы, ХYІІ ғ. Үндістанмен байланысты орта азиялық әдебиет ХІХ ғ. дейін шығыс азиялық аймақтағы мәдени байланыстардың жүйесіне енгізген.
Достарыңызбен бөлісу: |