Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011 (075)

50 сурет

Таңдайдың ақаулары еріннің жарылуымен үйлесуі мүмкін. Бөлшектенген жарықтар толықтарға қарағанда, ал бір жақтылар екі жақтыларға қарағанда бірнеше есе жиірек кездеседі (М. В. Дубов бойынша). Ем шараларының ұзақтығы мен көлемі туа біткен патологияның ауырлығына тәуелді болып келеді, өйткені хирург және ортодонтпен келісіп жүргізетін ұзақ мерзімді емдеу талап етеді, жырықтар әдетте, әр түрлі тіс-жақсүйек деформацияларымен үйлеседі.

Ерін мен таңдай жарығы ең көп тараған іштен дамыған ауыр кесел. Осы кеселдің салдарынан баланың даму барысында күрделі фунционалдық бұзылу пайда болады.

Ерін мен таңдайы іштен жетілмеген бала өте үлкен қиындыққа ұшырайды.

Ерін мен таңдайдың біреуінің айырылып жарылуы баланың емуіне ерекше қиындық туғызса, ол екеуі бірдей жарылған болса бала сору қабілетінен мүлдем айырылады. Ему кезінде сут баланың тыныс алу жолдарына кетіп, оны қақалтып, шашалтады. Сондықтан балаларды қасықпен немесе пипеткамен тамақтандыруға тура келеді. Осылай тамақтандырғанның өзінде балалар шашалып қалады. Оларда жөтел, лоқсу пайда болады. Ас тамақтандыру кезінде жеткіліксіз дамыған таңдай қыртыстарына, мұрын қуысына, евстахиев түтікшесіне, мұрын-жұтқыншаққа және тыныс жолдарына түсіп, сонда тұрып қалады да шырышты қабықтың қабынуына ұшыратады.

Жоғарғы жақ сүйектерінің дұрыс дамымауына байланысты баланың тістері екі қатар немесе қатты таңдайдың ортасында өседі. Дұрыс тамақтанбағаннан баланың алғашқы (сүт) тістері тез түсіп қалады.

Ринолалиясы бар баланың ему қабілеті төмен, ерін қимылдары зақымдалған болғандықтан олардың бүкіл бет бұлшық еттерінің жетілмеуі байқалады. Соның салдарынан баланың мимикасы дамымаған болады және артикуляцияға бүкіл бет бұлшық еттері қатысады.

Таңдай жарығының кеселінен баланың физиологиялық тыныс алуы нашарлайды.

Баланың тамақтануы қиын болғаны оның өсуін нашарлатады немесе бала әр түрлі ауруға шалдыққыш келеді. Жарығы бар баланың көпшілігі жоғары тыныс жолдарының қабынуы, бронхитке, қан азаюы, өкпенің қабынуы, мешел ауруына бейім болады. Мұндай баланың лор мүшелерінде мұрын шеміршектерінің қисаюы, мұрын желбезектерінің өзгеруі, тамақ-көмей бездерінің ісіуі сияқты патологиялық өзгерістер байқалады. Бұл баланың мұрынының ісіп қызаруы жиі болып тұрады. Ісіп қызару барысы мұрынның шырышты қабығына, жұтқыншақтың евстахиев түтікшелеріне ауысып және орта құлақтың қабынуын қоздыруы мүмкін. Жиі ісулер созылмалы бағытқа айналады, есту қабілетінің нашарлауына себепші болады.

Туа біткен жарығы бар балалар туғаннан бастап өз ауытқуларына бейімделуіне мәжбүр болады. Бұл ауыз қуысында тілдің ерекше орналасуымен сипатталады. Бала тілін рефлекторлы артқа қарай тартады, соның арқасында тілдің көлденең бұлшық еті жиырылып, тілдің түбірін жоғары көтереді. Сонымен, тыныс алу жолдары жіңішкередіде жұтқыншақтың керегелерін суықтан қорғайды. Ауыз қуысында тілдің осындай ерекше орналасуы бірте-бірте қалыптасады. Туа біткен жарығы бар балалар шалқасынан жатып ұйықтағанды ұнатады, өйткені бұл тілдің ауызда тереңірек болғанын жеңілдетеді.

Тілдің бұндай қалпы сөйлеу кезінде мұрындық ренк пайда болуына әсерін тигізеді.

Сонымен, туа біткен таңдай және ерін жарықтары баланың тамақтануын, оның физиологиялық және сөйлеу кезіндегі тыныс алуын бұзады, бет бұлшық еттері жұмысының сипатын өзгертеді, ауыз қуысында тіл дұрыс орналаспайды. Осының бәрі баланың сөйлеу тілінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Ринолалияға шалдыққан баланың сөйлеу тілінің ерекшеліктері
Сөйлеуге дейінгі кезең өзгеше және ақаулы өтеді. Көбінесе әдеттегі сыбдыр дыбыстар «п», «б», «т», «д» мұрын қуысына ауаның кетуінен үнсіз айтылады. Бұл естудің нығаюының жоқтығына немесе күрт төмендеуіне әкеліп соғады, соның салдарынан былдыр белсенділігі азаяды. Сөйлеудің кеш пайда болуы байқалады. Дыбыс артикуляциясы ғана емес, сонымен қатар сөйлеудің просодикалық элементтерінің дамуы да азап шегеді.

Артикуляциялық аппарат тұтастығының бұзылу нәтижесінде артикуляция мүшелерінің қалпының компенсаторлы өзгеруі қалыптасады: тіл түбінің жоғары көтерілуі, ерін, тіс пен ерін дауыссыздардың, лабиаланған дауыстылардың айтылу кезіндегі еріннің жеткіліксіз қатысуы, мимикалық бұлшық еттеріне күш түсу. Сөйлеу тілінде мұрын резонаторының қосылуына байланысты көп дыбыстардың артикуляциясы бұзылады. Дауыста күрт мұрынмен айту өзгешелігі пайда болады.

Сөйлеудің айтарлықтай жалпы түсініктілігі төмендейді. Кей-кезде сөз төңіректегілер үшін мүлдем түсініксіз болады. Айтылу ерекшелігі жазбаша сөйлеу тіліндегі қателіктерге, тілдің фонематикалық жүйесінің бұрмалануына әкеліп соғады. Сөйлеу тілінің кеш шығуы, логопедиялық көмек көп уақытқа дейін көрсетілмеуі, қажетті сөйлеу тәжірибесі аз болуы, психикалық белсенділігінің төмендеуі баланың сөйлеу әрекетіне әсерін тигізеді. Туа біткен жарығы бар балалардың жазбаша сөйлеу тілінде кездесетін дисграфиялық қателері алуан түрлі. Ринолалиясы бар балаға тән п, б дыбыстарын м, т дыбыстарына, д дыбысын н дыбысына алмастыру болып табылады және керісінше м - д, м - б, п. Мысалы, бал- мал, тал; доп – ноп, т.б. Ысқырық, ызың дыбыстардың алмастыруы және шатастыруы жиі кездеседі: засыл –жасыл. Ц дыбысы с дыбысымен алмастырылады: сирк – цирк; ч дыбысы жазуда ш, с немесе ж дыбысымен алмастырылады, ал щ – ж дыбысымен алмастырылады. Р дыбысы л дыбысымен алмастырылып жазылады, керісінше л- р алмастыру сирек кездеседі. Қатар келген дауыссыз дыбыстардың, дауысты дыбыстың түсіп қалғаны байқалады: сакан – стакан; клді – келді, шлек – шелек; керісінше артық дауысты дыбыстарды жазуы да кездеседі. Жазбаша тілдің бұзылуы көптеген факторларға байланысты: артикуляциялық аппаратындағы ақаулығының тереңдігіне, баланың тұлғалық ерекшеліктеріне және компенсаторлы мүмкіншіліктеріне, логопедиялық көмекті алған уақытына және түріне, сөйлеу ортасының әсеріне. Мектеп жасындағы жалпы сөйлеу тіл дамымауы бар ринолалиясы бар балаларда сөйлеу тілінің лексикалық және грамматикалық жағының дамымауы байқалады. Балалардың сөздік қоры кедей, аз болады. Жазуында балалар қосымша сөздерді, септік жалғауларын, демеуліктерді дұрыс қолданбайды, яғни балалар жазуында аграмматизмдер байқалады. Балалардың ауызша сөйлеу тілі дамымағаны оқу кезінде көрінеді. Оқу темпі баяу, сөз элементтерін шатастырады, сөздің формаларын дұрыс ажырата алмайды. Оқығанның мазмұнын түсіну әр түрлі денгейде болады; фразадағы сөздердің, мәтіннің бөліктерінің өз ара байланысының бұзылуы байқалады.

Ринолалия кезінде сөйлеу тілінің жетіспеушілігі адамның барлық психикалық функцияларының дамуына әсер етеді. Сөйлеу тілінің коммуникативті құрал ретінде бұзылуы адамның ұжымдағы жағдайын қиындатады. Олардың құрбыларымен қарым –қатынасы көбінесе бір жақты болады да, нәтижесі балаларға кері әсерін тигізеді. Балалар ұялшақ,тұйық,ашуланшақ болады.Егер ринолалия таза күйінде кездессе көп жағдайда науқастардың интеллектісі сақталған болады. Содан олардың іс -әрекеттері қолайлы жағдайда болады.

Сөйлеу тілі ауытқуын түзету жұмысы балалардың оң мінез ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп болады, жоғарғы психикалық функцияларының дамуын ынталандырады.

Сонымен, туа біткен жарықшалар бала ағзасының қалыптасуына және жоғарғы психикалық функцияларының дамуына кері әсерін тигізеді. Адамдар өз ауытқуларының орын басатын ерекше жолдарын табады. Соның нәтижесінде артикуляциялық аппарат бұлшық еттерінің өз ара байланысы дұрыс қалыптаспайды. Бұл біріншіреттік бұзылыстың – сөйлеу тілдің фонетикалық өндеуінің бұзылысының- себебі болып табылады. Бұл бұзылыс сөйлеу тілінің бір қатар екіншіреттік бұзылысына және адамның психикалық статусының бұзылысына әкеліп соқтырады. Бірақ бұндай адамдардың бұзылған функцияларын оңалтуу үшін компесаторлы мүмкіндіктері өте жоғары.

Кейбір жағдайда туа біткен жарықшалары бар балаларға операция жасалмай, обтуратор (жарықшаны жауып түратын пластинаны) қолдану ұсынылады. Егер обтураторды алғашқы сөздер шыққанға дейін (1-2 жасқа) қолданса, баланың белсенді сөйлеуінің дамуы қолайлы жағдайда өтеді. Бірақ сонда да мұрындық реңк толығынан жойылады деп кепіл берілмейді. Еріннің және таңдайдың жарығы бар балалардың көбісін толығымен реабилитациялау үшін бір хирургиялық ем жеткіліксіз. Бұл науқастар бірқатар мамандардың (стоматолог, ортодонт, ортопед, отоларинголог, логопед, невропатолог, офтальмологтардың және т.б.) тарапынан көмекті қажетсінеді. Диспансерлі бақылау мен емдеу жүйесінің тарабынан оларға көмек көрсетіледі. Диспансеризация идеясы 1950 жылдарда пайда болған. (М. Д. Дубов). Диспансеризацияның қазіргі заманғы қағидасының ғылыми негіздемесі мен тәжірибеде кең пайдаланылуын Б. Я. Булатовская 1958 - 1971 жылдары жүзеге асырды. Оның ұсынысы бойынша жарықтары бар балаларды алғашқы диспансерлі бақылауға алу мен емдеу шаралары өткізілді.

Патологияның сипаты мен ауырлығына тәуелді балаларға амбулаторлық немесе стационарлы бақылау ұсынылады. Маңызды буын – баланың нәрестелік жасынан көрсетілетін ортодонтикалық жәрдем болып табылады. Патология мен жасына қарай механикалық, қызметтік және аралас әсер етудің аппараттары дайындалады. Уранопластикадан кейін (таңдайға операция) жұмсақ таңдайды қалыптастыратын қорғаныс пластинкалары пайдаланылады және т.б. Психикалық даму жағдайына тәуелді жарықтары бар балалар аса әртекті топты құрайды: қалыпты психикалық дамыған балалар; ақыл-ес дамуы тежелген, олигофрениясы бар балалар (әртүрлі деңгейдегі). Кейбір балаларда бөлек неврологиялық микробелгілері бар: нистагм, көз саңылауларын, мұрын-ерін қыртыстарының жеңіл ассиметриясы, сіңір және перистальді рефлекстердің жоғарылауы. Осындай жағдайларда, ринолалия орталық жүйке жүйелерінің ерте кезектегі зақымдануымен шиеленіседі. Маңызды дәрежеде балаларда жүйке жүйесінің қызметтік бұзылулары, өзінің ақауына психогенді әсерлесулермен анықталған, жоғарылатылған қозушылық және т.б. жиірек байқалады.

Ринолалияға шалдыққан балалармен коррекциялық жұмыс дифференциалды түрде баланың жасына, артикуляциялық аппараттың шеткі бөлігінің қалпына және сөйлеу тілінің даму ерекшеліктеріне байланысты жүргізіледі. Балаларды логопедиялық мекемелерге орналастырудың негізгі белгісі сөйлеу процесінің дамуы болып табылады. Сөйлеу тілінің фонетикалық- фонематикалық жетіспеушілігі бар балаларға логопедиялық көмек балалар емханаларында амбулаторлы немесе стационарлы көрсетіледі, сөйлеу тілінің басқа процестерінің жетіспеушілігі бар балалар арнайы балабақшаларға алынады. Мектеп жасындағы фонематикалық қабылдауында күрделі жетіспеушіліктері бар балаларға көмек жалпы білім беру мектебіндегі логопедиялық пункттарда көрсетіледі.

Қорытынды. Туа біткен таңдай жарықшалар балалардың дамуына өте көп әсерін тигізеді: бұндай балалар соматикалық әлсіреген, аурушаң болып келеді. Сонымен бірге олардың ішінде есту қабілеті төмендеген балалар жиі кездеседі. Ринолалия кезінде сөйлеу тілінің кемістігімен қатар жоғарғы психикалық функцияларының дамуының ауытқұлары байқалады. Бұл науқастар тұлғалық дамуының және іс-әрекетінің қалыптасуының ерекшеліктерімен сипатталады.

Ринолалиясы бар балалардың сөйлеу тілінің кемістіктері өмірге келген кезінен бастап бір қатар себептермен негізделеді.

Біріншіден тыныс алу және тамақтану функцияларын қамтамасыз етуі тілдің спецификалық қалпына (тілдің түбі өте жоғары көтерілуі) әкеледі. Тілдің бұндай қалпы бір жағынан оның функционалдық мүмкіншіліктерінің бұзылуына, екінші жағынан бұзылыстың компенсациясына (орын басуына) әкеліп соқтырады( сөйлеу кезінде артикуляцияға бет, маңдай бұлшық еттері қатысады, көптеген синкенезиялар пайда болады).

Ринолалия кезінде спецификалық тыныс алу, дыбыс айтудың ауытқулары, мұрындық реңк байқалады. Сөйлеу тілінің бұзылысының көрінісінде бастапқы болып дыбыстың айтылуының бұзылуы табылады. Екіншілік сөйлеу тілінің лексикалық- грамматикалық жағының бұзылуы, фонематикалық есту қабілетінің жетіспеушілігі, жазбаша сөйлеу тілінің бұзылуы болуы мүмкін.

Ауытқудың коррекциясы медициналық, психология – педагогикалық ықпал ету арқылы жүзеге асады.
Ринолалиясы бар балалармен логопедиялық жұмыс жүргізу әдістемесі
Ашық ринолалияда операцияға дейінгі және операциядан кейінгі логопедиялық жұмыстың негізгі міндеті – сөйлеу тілінің қалыпты дыбысталуын қалыптастыру болып табылады, яғни мұрындық ренксіз сөйлеуді қалыптастыру. Логопедиялық әсердің мұндай бағыттылығы қол жетерлік. Операциядан кейінгі кезеңде ауа ағыны мұрын қуыстарынан сәл шықса да дұрыс артикуляцияға тәрбиелеуге және оларды анық айтқызуға болады. Операцияға дейін алған дағдылары операциядан кейін де сақталып, кейінгі жұмысты жеңілдетеді де, уақытты қысқартады.

Ринолалиясы бар балалармен жұмыс кезіндегі басты шарт – сөйлеу аппаратының сау бөліктерін (төменгі және ортаңғы бөлімдерін) белсенділеу болып табылады. Логопедиялық әсер барысында жоғарғы ақаулы бөлімге аз салмақ түсуі керек.

1. 
   әдістеменің негізінде физиологиялық тынысты қолдану қағидасы
   

2. 
   сөйлеу кезіндегі тыныс алудың мұндай типін дамыту сөйлеу тілі
   

3. 
   ринолалиядағы дыбыс айтудың тотальді бұзылысы байқалады. Соған
   

Сонымен, ринолалиясы бар баламен жұмысты бастағанда, бала айта

алатын барлық дыбыстардан бас тартып, жұмысты қайтадан бастау қажет. Бұл жол біздің күшіміздің тиімділігін қамтамасыз етеді.

4. 
   ринолалияда дыбыстар бойынша жұмыстың кезектілігі дыбыстардың
   

Сөйлеу тілінің дыбыстары бір-біріне тәуелді және бір бірімен байланысты, сондықтан, дұрыс айтылатын дыбыстардың бір тобының бар болуы басқа дыбыстар топтарын қалыптастырудың туынды базисі болады. Бар дыбыстардың артикулемалары жаңа дыбыстар тәрбиеленетін қажетті негізі болады. Жеке дыбыстарды қойғанда әртүрлі сүйеніш дыбыстарын қолдануға болады;

5. дыбыстың артикуляциялық базасын дайындау арнайы

артикуляциялық гимнастика арқылы жүргізіледі. Бұл гимнастика үнемі баланың сөйлеу кезіндегі тыныс алуын дамытумен кезектеліп жүргізіледі.

Артикуляциялық праксисті дамытуға арналған жаттығулар жүйесіндегі бастысы – сөйлеу аппаратының бұлшық еттер топтарының физиологиялық өзара әрекеттерін қолдану, яғни олардың өзара байланысын және бір-бірінен тәуелділігін пайдалану.

Дыбыстардың негізгі артикуляциясына негіз болмайтын дөрекі артикуляциялық жаттығуларды (тілді шығарып ұстау, тілді шығарып жоғарғы ерінге тигізу т с.с.) қолданбау қажет, себебі олар жеке дыбыстардың артикуляциясын бекітуге қажетті еркін қозғалыстарға мүлдем сәйкес келмейді.

Дыбысты айтуға қажет қозғалыстарды үйретіп, жаттықтыру қажет. Ескертетін жағдай: бала көрсетілген қимылды оңай, қиналмай орындауы керек, себебі, қиналуы сөйлеу аппараты бұлшық еттерінің басқа топтарына берілуі мүмкін.

Қосымша артикуляциялық жаттығуларды қажетті жағдайларда және жекелеген жоспарда ғана қолдануға болады.

Барлық қосымша жаттығулар физиологиялық еркін болып, бала қиындықсыз орындауы қажет. Олар аралас бұзылыстарда жиі қолданылады. Мысалы, дизартрияның ауыр түрінде ринолалиямен күрделенген жағдайда массаж және механикалық көмек қолданылады. Оларды қолдану барысында қажетті бұлшық еттер қозғалыстары дамып, тілдің бір жағының босаңсығанын түзетуге арналған қимылдар жасалып жаттықтырылады.

6. дыбысты айтқызғанда ең алдымен баланың назары дыбыстың артикулемасына аударылады; оның ескі үйренген артикуляциясы пайда болған дұрыс дыбыстың бекуіне кедергі жасамау үшін баланың назарын дыбысқа, оны естуге аудармауымыз керек. Бала алдын-ала қай дыбысты айту бойынша жұмыс жасалып жатқанын білуі керек.

7. дұрыс сөйлеу дағдылары кейде логопед, кейде ата-анамен логопедтің басқаруымен бекітіліп отырады. Алғашқы 10-15 сабақтарда дұрыс сөйлеудің дағдыларын қалыптастыруды тек логопед жүргізеді, яғни балаға үйге тапсырма берілмейді. Артикуляцияларды бала меңгерген соң, дыбыстардың әріп таңбалары еңгізіледі: логопедпен сабақта орындалған сөйлеу материалын ата-ананың қадағалауымен өзіндік сабақтарда бекітуге болады.

Жеке дыбыстардың айтылуын бекіткеннен кейін оларды логопед қадағалауымен сөзде, сөйлемдерде машықтандыру жұмысы жүргізіледі.

Сабақтардағы сөйлеу көлемі біртіндеп кеңейеді, контекстті сөйлеу тіліне дейін күрделеніп, соңғы сөйлеу дағдылары диалог ретінде баламен жаңа жағдайларда бекітіледі.

Жоғарыдағы қағидаларға сәйкес А. Г. Ипполитова ринолалиясы бар балалармен операцияға дейін және операциядан кейінгі кезеңде дұрыс сөйлеу тілін дамытудың әдістемесін құрастырған. Әдістемедегі сабақтар оңай және физиологиялы, баланы жалықтырмайды, логопедтің еңбегін едәуір жеңілдетеді де, логопедиялық сабақтардың уақытын қысқартады.

Жұмыс сөйлеу кезіндегі дұрыс тыныс алуды қалыптастыруға және бір уақытта дұрыс артикулемаларды құрастыруға негізделген.
Операцияғы дейінгі кезендегі логопедиялық жұмыс
Кейінгі кезге дейін операцияға дейінгі кезеңде ашық ринолалияда логопедиялық ықпал ету қолданылмады, немесе тек айтылып жүрді. Сабақтар негізінен операция жасалған науқастармен жүргізілді. Операциядан соң анатомиялық ақау толық немесе жартылай жойылды, бірақ сөйлеу тілі қажетті нәтижеге жетпеді.

Уранопластика операциясын кеш жасау, оның сөйлеу тілінің жетілуіне толықсыз нәтижесі, операциядан кейінгі кездегі логопедиялық әсердің ұзақтылығы және көптеген басқа себептері операциядан кейінгі логопедиялық ықпалының уақытын қайта қарап, операцияға дейінгі кезде логопедиялық жұмыстың жемісті жолдарын іздеуге әкелді.

Ринолалиядағы сөйлеу тілі ақаулығы таңдай жарықшақтарының болуымен және ауыз қуысындағы тілдің қате қалпы, артикуляциялық аппарат бұлшық еттерінің өзара жұмысының бұзылуымен күрделенген болса, кейінгі екі ақаудың түзету (ауыз қуысындағы тілдің дұрыс емес қалпы және артикуляциялық аппарат бұлшық еттерінің өзара байланысының бұзылуы) операцияға дейін мүмкін және де сөйлеу тілінің жақсаруына ықпал етеді. Сонымен, операцияға дейінгі дұрыс сөйлеуді қалыптастыруға жағдай жасауға болады. Егер науқаста анатомиялық ақау және де белгілі бір психологиялық ерекшеліктері болса операцияға дейінгі логопедиялық көмек көрсетіледі. Сондықтан, жұмыс кезінде дұрыс сөйлеудің қалыптасуы, тұлғаның дамуының түзетілуі ескеріледі.

Ринолалияда дұрыс сөйлеуді қалыптастыру (дыбыс айту бойынша жұмыс) ауыз арқылы бағытты тыныс алуға тәрбиелеуді сөйлеу тілі дыбыстарының дұрыс артикулемаларын бір уақытта жасаумен кезектеледі. Логопедиялық әсер процесі екі кезеңге бөлінеді.

Дайындық кезеңі.

Бұл кезең сабақтарының негізгі мақсаты – сөйлеу кезіндегі тыныс алуды қалыптастырумен қатар артикулемаларды меңгерту.

Кезеңді шартты түрде екі бөлімге бөлуге болады:

а) ауыз және мұрын арқылы тыныс алуды ажырату және қалыптастыру;

ә) дауысты дыбыстар және фрикативті қатаң дауыссыз дыбыстар артикулемаларын айтқанда (дауысты қоспай) ауыз арқылы ұзақ дем шығаруды қалыптастыру.

А. Сөйлеу кезінде тыныс алуды қалыптастыру. Сөйлеу кезіндегі тыныс алуды қалыптастыру баламен жұмыс жасау барысында жүргізіледі. Дайындық кезеңінде бұл жұмыс ауыз арқылы ұзақ дем шығаруды қалыптастырумен ғана шектеледі.

Жұмыстың бұл жүйесінің негізінде физиологиялық тыныс алуды пайдалану, сөйлеу кезіндегі қозғалыстарды қиналмай ажырату және физиологиялық табиғи ажырату жатыр. Дұрыс сөйлеу тілін қалыптастыруда тиімді тыныс алу –ол диафрагмальді (қабырға астылық) тыныс алу.

1 кезең. Оқытудың басында баланың физиологиялық тыныс алуын белгілеу қажет. Ол үшін логопед өз алақанын баланың белінен жоғары бүйір жағына қояды. Баланың тыныс алу қабырға астылық болатын болса, логопед өз тыныс алуын оның тыныс алу ритміне сәйкес етіп, жұмысты бастайды. Егер балада жоғарғы бұғаналық немесе кеуделік тыныс алу болса қабырға астылық тыныс алуды еліктеу арқылы қалыптастыру керек. Ол үшін баланың алақанын өз бүйіріне басып, логопед өз алақанымен баланың тыныс алуын тексереді. Бала логопедтің дем алу кезіндегі қабырғалардың қозғалысын сезініп, қабырға астылық тыныс алуға ауысады. Ауыз ашық кезіндегі сабырлы дұрыс тыныс алу пайда бола салысымен ауыз арқылы және мұрын арқылы тыныс алуды ажыратуға көшуге болады. Оқушыға тыныс алып, дем шығарудың әртүрлері болып келетіндігі туралы айтып түсіндіру қажет: ауыз жабық кезде тыныс алу мен тыныс шығару мұрын арқылы жасалады; ауыз ашық кезде тыныс алумен тыныс шығарудың әр түрлі үйлесулері болуы мүмкін. Мұндай түсіндіруден кейін балаға нақты тыныс алу жаттығуларын орындау ұсынылады. Оларды орындау кезектілігі суреттермен баланың дәптеріндегі №1 кесте бойынша қадағаланады.

№1 кесте

Тыныс алу (тыныс шығару)	Тыныс шығару (суреттер)
Мұрын Ауыз Мұрын Ауыз	Мұрын Мұрын Ауыз Ауыз

Бұл жаттығулардың мақсаты – дем алып, дем шығарудың әр түрін жаттау барысында диафрагмальді тыныс алу және біртіндеп сабырлы дем шығару. Сонымен бірге, бұл жаттығулар тыныс алудан кейінгі кідірістен кейін тыныс алудағы сөйлеу кезіндегі тыныс алудың ритміне негіз болады. Сөйлеу кезіндегі кідірісті қалыптастыру ішкі себептермен пайда болады, себебі бала тыныс шығаруын тоқтатып, назарын демді қалай шығару екендігіне аударады: тыныс алудан тыныс шығаруға көшкенде мұрын арқылы ма, әлде ауыз арқылы ма. Кейін дауысты дауыссыз дыбыстарды айтқызып үйрету кезінде бұл кідіріс уақыт бойынша созылады және бекітіледі. Ал, буындар, сөздер, сөз тірекестеріне көшкен кезде ол толығымен қалыпты болады да, сөйлеу кезіндегі дұрыс тынысты қамтамасыз етеді.

Мұндай жаттығулар кезінде баланы тыныс алып, тыныс шығару кезіндегі ауыз қуысы және жұтқыншақ қуысының кілегейлі қабықтары арқылы өтетін бағытты ауа ағының сезінуге үйрету қажет. Ауыз арқылы шығатын ауа ағынының бағытын тегіс қағаз бетіне қойылған мақтаның қозғалысымен немесе тыныс шығарғанда алақанды ауызға тақап ұстау арқылы қадағалайды.. Осы кезде бала ауа ағынының бағытын бақылап, логопедтің айтуы бойынша түзетіп, өзгертіп отыра алады. Мұндай дем шығару ауыз арқылы толық, сабырлы тыныс шығарудың бағыттылығын қалыптастырады.

Бұл әдістеме тыныс алуды дамытуға арналған логопедиялық тәжірибеде жиі қолданылатын арнайы жаттығуларды жүргізуді көздемейді (мақтаны үрлеу, рәзеңке ойыншықтарды үрлеу т с.с.), себебі тыныс алудың мұндай түрлерінің сөйлеу тіліне ешбір қатысы жоқ. Сондай-ақ, бұл жаттығуларды орындау барысында бала қиналып жасайды, ал бұл жағдай оның сөйлеу тіліне зиянды. Себебі сөйлеу аппаратының бұлшық еттеріне беріліп, артикуляцияны ауырлатады.

Баланың назары үнемі сөйлеу кезіндегі тыныс шығарудың бағытына, артикуляция мүшелерінің қалпына аударылып отырады. Аыз арқылы дұрыс тыныс шығаруды ұйымдастыру үшін ауыз қуысындағы тілдің қалпын өзгерту қажет.

Дем шығарудың түрлерін үйрету кезінде-ақ баланың назары бірден артикуляция мүшелерінің қалпына аударылады: ауыз арқылы тыныс шығарғанда тілдің ұшын алдыңғы төменгі күрек тістерге тіреп, ауызды есінегендегідей ашып ұстау.

Тілдің түбірі төмен түсуі керек. Тілдің ұшының алдыңғы астыңғы күрек тістерге қарай жылжуы тілдің түбірін қажетті қалыпқа дейін төмен түсірмесе, уақытша тілді тістер арасынан шығарып, тілдің түбірін шпательмен басуға болады (шпатель ең соңғы жағдайда қолданылады).

Тілдің түбірі төмен болғандағы ауыз арқылы дұрыс тыныс шығару нәтижесінде бала кез-келген дыбысты анық (мұрын арқылы емес) айтып, кейіннен сөйлеу тілінде де, қалыптастырылады.

Б. Оральді праксисті дамыту. Диафрагмальді тыныс алуды дамыту жұмысымен қатар дауысты, дауыссыз дыбыстар артикулемаларында артикуляциялық аппараттың гимнастикасы жүргізіледі (жұмыстың 2-ші кезеңі).

Сөйлеу тілінің анықтығына дауысты дыбыстарды айтуы әсер етеді. Олардан әр дауысты дыбысты айтқандағы дыбыс айту мүшелерінің қалпы сақталатын спецификалық гимнастика басталады. Ерекше назар алғашқы кезде, барлық дауысты дыбыстар артикулемаларын дайындау кезінде астыңғы күрек тістерге тигізіп ұсталатын тілдің ұшының қалпына аударылады. Бұл тәсіл ауыз қуысы көлемінің ұлғаюына және соның арқасында ауа ағынының ауыз қуысы арқылы өтуіне мүмкіндік туғызады. Дауыстыларды артикуляциялау кезіндегі ерін қалпының өзгеруі, бұлшық еттердің өзара байланысының арқасында, әр дыбысты айту үшін дұрыс қалыпқа табиғи жолмен келеді. Гимнастика дауысты дыбыстардың артикуляциясын үйренуден басталады. Бұл артикуляциялық жаттығулар №1 кестеге еңгізіледі.

Дайындық кезеңіндегі басты міндет – ауыз арқылы тыныс алуды ұйымдастыру болғандықтан барлық артикуляциялық жаттығулар дауысты қоспай жасалады. Бала өзі орындап отырған жаттығулардың дауысты дыбыстар артикулемасы екенін білмейді. Бұл уақытта логопедтің артикулемалардың қалпын анықтап жақсартуға мүмкіндігі туады. Қалыптастырылатын артикуляцияларды ринолалиясы бар бала кинестетикалық түрде есте сақтайды, артикулема және оның суреті арасындағы шартты рефлекторлы байланыс белгіленеді де, ол суретке сүйеніп еркін түрде сыбырлап айтады. Логопедтің түсіндірулері бойынша бала дыбыс айту мүшелерінің нақты қалпымен, ауыз арқылы шыққан ауа ағынының бағытымен танысады. Артикулемаларды қалыптастыру кезінде бала жаттығуды қиындықсыз орындауына назар аударып, бет және мимикалық бұлшық еттері синкинезияларының пайда болуының алдын алу керек. Оральді праксисті дамыту кезінде ринолалия сөйлеу тілінің басқа бұзылыстарымен аралас болған жағдайда, ықпал етудің қажетті арнайы жолдарын қарастыру қажет. Іріктеп алынған артикуляциялық гимнастиканың қағидасы сөйлеу тіліндегі дыбыстар артикулемасын жасамайтын қосымша артикуляциялық жаттығуларды қолдануды көздейді. Мысалы, ринолалиямен дизартрия болғанда тілді жоғары көтергенде кенет сол жаққа ауытқиды. Бұл оң жақ бұлшық еттер сол жақ бұлшық еттерден әлсіз екені туралы айтады. Мұндай әлсіздік кезінде тілдің оң жағының бұлшық еттерінің күшін бекітіп дамытуға арналған арнайы жаттығулар жүргізу қажет. Ол үшін бала тістердің жоғарғы сол және төменгі жағына тілді тигізіп, тілмен сол жақ ұрттың ішкі жағын тіреуді сұрайды. Бұл тілдің сол жағының бұлшық еттеріне күш береді.

Тілдің сол жағы әлсіз болғанда көрсетілген жаттығулар сол жаққа түсетін күшті ескеріп жасалады. Кедергіден өтуге арналған жаттығулар тиімді болып келеді. Мысалы: тілдің оң жағының әлсіздігінде балаға тілді шығарып сол жаққа бұру ұсынылады да, логопед шпательмен кедергі жасап тілдің оң жақ бұлшық еттеріне түсетін күшті көбейтеді, т.с.с.

Тіл, ерін, бет бұлшық еттерінің еркін қозғалысын жақсарту үшін артикуляция кезінде балаға тілге түскен қатаюды қалай жасау керектігі туралы айтып, өзі сол қатаюды , «естуіне» үйрету қажет. Осы артикуляцияға қатысты дыбыс айту мүшелерінің қалпын сезініп, сол қалыпты көзбен көріп (айна алдында) және кинестетикалық түрде сезіндіру қажет. Бала анық сезіну үшін механикалық түрде көмектесуге болады. Мысалы, тілді залалсыздандырылған дәкемен ұстап, қажетті қалыпқа әкелу.

Артикуляциялық праксисті қалыптастыру үшін артикуляция мүшелерінің бұлшық еттерінің өзара байланысын ескеру қажет. Ол үшін төмендегідей тәсілдер қолданған пайдалы. Мысалы, белгілі артикуляциялық қалыпты қалыптастыру үшін тілді ауыз қуысына тереңірек жылжыту қажет. Ол үшін механикалық жолмен ауыз ұрттарын екі жаққа жылжытқанда тіл алға қарай қозғалады. Берілген тәсілдер міндетті түрде көріп қадағалау арқылы қолданылады (айнамен жұмыс). Дұрыс артикулемаларға қол жеткізудің сипатталған тәсілі балаға артикуляцияның көрінетін жақтарын нақты түрде түсіндіруге әрі көрінбейтіндеріне әсер етуге мүмкіндік береді. Осылай балаға өзінің қозғалыстарын, соған сәйкес бұлшық еттердің әр тобына түсетін қатаюды сезіп, саналы түрде сезінуге және ажыратуға көмектесеміз.

Сонымен, логопедиялық жұмыстың мұндай жүйесінде артикуляция мүшелерінің спецификалық гимнастикасы пайдаланылады (сөйлеу тілінің дыбыстарын айтуға қажетті қозғалыстары ғана жаттығады); сонымен қатар, артикуляциялық праксистің дамуына ықпал ететін қосымша жаттығулар қолданылады. Артикуляциялық праксисті дамыту тыныс алу қозғалыстарын дамытумен бір уақытта жүргізіледі. Дыбыс артикуляциясын жасауға арналған барлық жаттығулар ауыз арқылы тыныс шығаруға үйрету болып табылады, яғни сөйлеу кезінде тыныс алуға үйрету тәсілі және сөйлеу аппаратының гимнастикасы болып табылады.

Дайындық кезеңінде дыбыстармен жұмыстың кезектілігі.

Дауысты дыбыстар: дауыссыз дыбыстардың артикулемалары мынадый кезектілікте қалыптастырылады: а, ә, э, о, ы, і, ү, ұ, у, и, я, е, е, ю. (бұл кезектілікті аяқтайтын жартылай дауысты: й дыбысы). Я, е, е, ю дыбыстары и және сәйкес дауысты дыбыстар (а, э, о, у) қосындысынан қалыптастырылады. И дыбысы тыныс шығарудың бағытын дифтонгтың 1-ші және 2-ші бөлімінде байқауға мүмкіндік туғызады. Дыбыстардың артикуляцияларын жазу үшін артикулемалардын ерекшеліктерін белгілейтін дыбыстардың суреттерін ұсынамыз: (а, э ,о, у, и ) дыбыстары. Бұл суреттер еріндердің созылу бағытын көрсетіп, ерін бұлшық еттеріндегі қатаюды көбінесе жоғарғы ерінге түсетінін көрсетеді. Ы дыбысын айтқанда – қатаю мұрын қанаттарында; И дыбысында –ауыз ұрттары симметриялық түрде көлденен созылады. Ауыз арқылы тыныс шығару ұзақтығы сызбада – ұзақ сызықпен көрсетіледі, ал қысқалығы – нүктемен (й- дыбысында). Дауыссыз J-тың дауыстылармен кезектелуін беріп отырмыз.

Дауыссыз дыбыстар. Дауысты дыбыстардың артикулемаларымен танысқан соң дауыссыз қатаң дыбыстардың артикулемалары арқылы ауыз арқылы тыныс шығаруды дамытуға арналған жаттығулар басталады. Дауысты дыбыстар артикулемаларымен жұмыс оларды сыбырлап айтқызу бойынша жалғастырылады. Мұндай кезектілікте ауыз арқылы тынысты еркін шығару дағдысы бекітіледі және дыбыс айту мүшелерін белсенділеу кезінде, есту арқылы қадағалау жасамай-ақ машықтандырылады. Баланың бар назары үнемі артикулеманың сапасы мен ауыз арқылы тыныс шығарудың бағыттылығына аударылады. Дыбысталуға назар аударылмайды. Қатаң дауыссыз дыбыстардың артикуляциялық

қалпын баланы логопедтің артикуляциясына көру арқылы, ауызша сипаттауына еліктетіп (еріндердің қалпы, тілдің қалпы, ауыздың ашылу деңгейі сипатталады) жасауға болады. Бала дыбыстың айтылуын естімеуі керек. Қалыптастырылған қатаң дауыссыз дыбыстардың артикулемалары №2 кестеде белгіленеді.

№2 кесте

Тыныс алу	Дауыссыз тыныс шығару
Ауыздың суреті	Артикулемалардың суреттері: дауысты дыбыстар: а,ә,э,о,ө,ы,ү,ұ,у,й,я,е,е,ю; 2) қатаң дауыссыз дыбыстар: ф,с,ш,щ,х

Жұмыстың дайындық кезеңінде фрикативті қатаң дауыссыз дыбыстар мынадай кезектілікпен қалыптастырылады: ф,с,ш,щ,х. Дауыссыз дыбыстарды қалыптастыру: ф-дыбысынан басталады. Себебі, артикуляциясы өте қолжетерлік. Бұл артикуляциялық қалыпты бала көре алады, логопед тексере алады.Бұл дыбыстың ұзақ айтылуы, әдейілеп созу мүмкіндігі баланың назарын ауыз арқылы тыныс шығаруға аударып, қадағалауға мүмкіндік береді. Үзілмелі дыбыстар тобы бұл жағынан күрделі болып келеді (бұл дыбыстар қысқа); сондықтан олармен жұмыс кейінірек жүргізіледі.

Әрбір сабақ бұрын өткенді міндетті түрде қайталаудан басталады. Алғашқы сабақтарда әр типті жаттығуларды көп мәрте қайталау қажет; кейінгі сабақтарда үстіртін қайталаумен шектелуге болады.

Сабақтар хаттамаларының көшірмелері бойынша дауысты және қатаң дауыссыз дыбыстарды қалыптастыру бойынша жүргізілетін жұмысты қарастырайық.. №1кесте бойынша баламен бірге дем алып, дем шығарудың барлық түрлерін үйренген соң, ауыз арқылы тыныс шығару дағдысын бекітуге, бір уақытта дауысты дыбыстардың артикулемаларын жасауға кірісеміз. Логопедиялық сабақтардың барасын бақылап көрейік:

Логопед: «Сен ауызбен дем шығаруды және тілдің ұшын астыңғы тістер түбіне тіреуді жақсы меңгердің. Енді, біз дем шығару кезінде ауызды «әр түрлі» ашып үйренеміз. Аузыңмен дем алып кең ашылған ауызбен дем шығар, тіл жалпақ, астыңғы тістерге жақын жатыр. Тіл ешбір қимылсыз «ұйықтап» жатыр. (ауыз арқылы дем шығаруды мақта арқылы тексереміз. Дем шығару кезінде еріндердің және тілдің мұндай қалпында дем шығару –а- дыбысы сыбырлаған тәрізді шығады. Егер артикулема анықсыз болса, оны түзетіп, қайталаумен бекіту қажет).

• 
  Жақсы. Ал, енді мен саған ауыз арқылы тағы қалай дем алуға болатынын көрсетемін ( э- дыбысының артикуляциясын көрсетеді)»
  

Ойын ретінде балаға жымиып дем шығаруды ұсынуға болады.

Логопед: «Кел, жымиып дем шығарайық!»

И дыбысының қалыптасқан қалпы арқылы J-пен үйлестіріп айтылатын дауысты дыбыстармен жұмыс жасауға болады.

Логопед: «Қазір біз еріндердің екі қозғалысында ауызбен дем шығарамыз. Жымиып, саған таныс қозғалыстарға көшеміз».

Ауыз арқылы дем шығарудың әрқайсысы алақандағы мақта қимылымен қадағаланады. Жасы кішкентай балалар үшін мақтаны ашық түске бояп қоюға болады. Сабақтардың эмоциональді фонын үнемі сақтап отыру қажет. Баланың әрбір сәтті қимылын мадақтап отыру керек.

Ауыз арқылы дұрыс дем шығаруға жаттықтыру дауыссыз дыбыстарды үйрету кезінде де, жалғасады. Бала қойылатын дыбысты алдын - ала естімеуі керек. №2 кестенің сол жағына – дем алу – дауыссыз дем шығару деп жазамыз. Балаға қарап: «Міне сен бәрін жақсы орындап отырсың. Сен ауызбен дем алуды үйрендің, енді мен сияқты дем шығара білесің бе?» (ф –дыбысының артикулемасын көрсету). Логопед өзі дем шығармауы керек, себебі бұл жағдайда бала дыбысты естіп қойып, өзінше айтуы мүмкін. Логопед тек ауызша түсіндіріп, баланың дәптеріне Ф дыбысы артикуляциясының суретін салады.

Логопед: «Жоғарғы тістерді астыңғы ерінге тигізіп, «қоршау» жасап, сол қоршаудан дем шығарайықшы». Кейіннен логопед дыбыс айту мүшелерінің қалпын анықтап, ауыз арқылы дем шығаруды бақылап, түзету үшін мақтаны жақындатады. Кейінгі жұмыста осылай с,ш,щ,х дыбыстарының артикуляциясы да үйретіледі.

Массажбен дифференциалды гимнастика нәтижеге әкелмеген жағдайда механикалық көмекті қолданамыз.

Сабақтар жазылған дәптерге қатаң дауыссыз дыбыстар кестесінде «дауыссыз дем шығару» графасында «желкенді» саламыз, жанына - жоғары көтерілген тілді саламыз. Бұл сурет балаға «желкен» ауыз қуысында тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалатыны туралы айтады.

Сонымен, жұмыстың дайындық кезеңінің бағдарламасы баланың ауыз арқылы дем шығарып, дыбыстар қатарын (сыбырлап айтуда- дауыстылар және фрикативті қатаң дауыссыз дыбыстар) меңгеруіне ықпал етеді.

Осы кезеңдегі жұмыс нәтижелері көрнекі түрінде №1, №2 кестелерде белгіленеді.

Осы кезеңнің негізгі ерекшеліктері:

1. 
   тыныс алу және артикуляция бойынша жұмыстың қатар жүргізілуі;
   
2. 
   дыбыстарды айту кезінде естіп, бақылаудан баланың максимальді түрде аулақ болуы;
   
3. 
   жаңа жаттығулар кешенін меңгеру алдында бұрыңғы материалды (жаттығуларды) үнемі қайталап отыру.
   

1. 
   Ауызбен демді (тынысты) ұзақ шығару кезінде дауыс қосу;
   
2. 
   Үзілмелі дауыссыз дыбыстарды айтқандағы ауызбен қысқа дем шығаруды қалыптастыру;
   
3. 
   Сонорлы дыбыстар тобын және аффрикаттарды айтуды қалыптастыру кезінде ауызбен және мұрынмен қысқа және ұзақ дем шығаруды ажырату,
   
4. 
   Жіңішке дыбыстарды қалыптастыру.
   

1 кезеңнің мақсаты – балаға демді ұзақ шығару кезінде дауысты қосуға үйрету.

Дауыс қосуды дауысты дыбыстар артикуляциясына сүйеніп жасауға болады, бірақ дауыссыз ф-дан дауыс шығаруды бастаған тиімді (бала екі дыбысты ф және в ажырата алады) . Қатаң Ф, ұяң в дыбыстарды айтқан кезде дауыстың қосылған – қосылмағанын білу үшін көмейдің қозғалысын бақылау керек. Ол үшін тактильді-вибрациялы бақылау қолданамыз. Баланың сұқ саусағы логопедтің көмейіне (қалқанша шеміршегінің үстіне (жоғарғы жағына)) қойылады да, логопед балаға түсіндіреді. Дауыссыз тыныс шығарғанда (ф-дыбысында) көмей жұмсақ, ал, дауыс қосылғанда (в -дыбысында) көмей қатайып алға қарай қозғалады да, бұл қатаю дауыс естіліп болғанша байқалады. Бұл құбылыстың механизмі оңай түрде балаға түсіндіріледі ( бұл қатаюдың болу себебі дауыс перделері жақындап көмейді алға қозғалтады). Бала қатаюды өзінің тамағында сезінуі және есінде сақтауы керек.

Жұмыстың бұл кезеңінде №2 кестеде тағы бір бөлім пайда болады: дауыспен бірге дем шығару. Артикулеманы айту сәйкес әріппен белгіленеді. Яғни бала өзінің дыбыс айтуын есту арқылы қадағалауы керек. Сонымен, №2 кесте мынадай болуы мүмкін:

Дем шығарудың бұл түрін меңгеру п,б,т,д,к,қ,ғ,г дыбыстарын қалыптастыру кезінде жүргізіледі. Қысқа дем шығаруға дайындық жаттығуы ретінде й дыбысын айту кезінде дем шығарып жаттықтыру алынады. Суреттері №1 кестеде 1-ші, 2-ші қатардағы дауыстылардан кейін белгіленеді.

Келесі жұмыс - Г дыбысын қалыптастыру . Қалыптастырылып жатқан дыбыстар біртіндеп №2 кестеге толтырылады.

Жуан л дыбысының артикуляциясы күрделі. Л дыбысының жуан айтылуы тілдің түбінің жоғары жеткілікті көтерілуіне байланысты. Осындай көтерілу дауысты ы дыбысын айтқанда да пайда болады. Сондықтан, ы дыбысын жуан л дыбысын үйрету кезінде сүйеніш қылып алуға болады. Тілдің ұшын жоғары көтеріп, жоғарғы тістер артына жабыстырып, бір уақытта ы дыбысын айту нәтижесінде жуан л шығады. Дем шығару ауыз арқылы өтуін қадағалау қажет. (Ауа ағынын ауыз қуысының екі жағынан да тексеру қажет, себебі бұл дыбыс жабысыңқы-өтпелі).

Қатаң р дыбысына дауыс қосылады (бала ц дыбысын айтудың барлық жағдайын ескеріп дз-дз-дз –деп айтады). Барлық аталғанды ескерген жағдайда бұл тәсіл арқылы р дыбысын механикалық тәсілсіз қоюға болады. Р дыбысын Ж дыбысынан немесе дж арқылы қоюға болады.

Жіңішке дыбыстарды үйрету кезеңінде бала өз айтуында барлық жуан дыбыстарды естіп үйренуі қажет (дәптерде олар әріптермен белгіленген). Жіңішке дыбыстармен жұмыс міндеттері алдын-ала балаға түсіндіріледі. Қосымша бұзылыстар (кереңдік, мүкіс құлақтық, дизартрия т.б.) жоқ болған жағдайда балаға жіңішке дыбыстарды үйрету қиынға түспейді. Көбінесе олар ішкі себептермен пайда болады. Бірақ қиындықтар да, болуы мүмкін.

Жіңішке дыбыстарды айту тілдің арқасының орта жағының артикуляциядағы қатысымен сипатталады. Жуан және жіңішке дыбыстар еріндердің зорлану деңгейімен ажыратылады (айрмашылығы бар).

Сондай-ақ, төменгі артикуляцияның дыбыстары жіңішкертілгенде төменгі ерін белсенді (зорлықпен айтылады), ал, жоғарғы артикуляцияның дыбыстарында – жоғарғы ерін. Бұл құбылыс жіңішке дыбыстарды қалыптастыруда қолданылады. Ерекше назар еріндердің белсенділігіне аудару қажет (ұртты, ауыз бұрыштарын жылжыту). Еріндер қозғалысының симметриясына назар аудару қажет.

Жіңішке дыбыстар ауыз бұрыштарын жеткілікті түрде толық жылжытқанда пайда болады, әрі балаға жіңішке дыбыстарды ауыз бұрыштарын сәл ұзағырақ жылжытып көрсетуге болады. Жіңішке дыбыстармен жұмыс кезектілігін жуан дыбыстардағыдай.

Щ дыбысының артикуляциясын қалыптастыру жұмысына жеке тоқталайық.. Щ дыбысын қою үшін жіңішке с дыбысын қолдануға болады. Оны айта отырып ауыз бұрыштарын басып, механикалық түрде еріндерді (сь дыбысының орнына щ айтылғанша) алға қарай қозғалту (жылжыту). Бұл артикуляциялық қалып бектіледі. Бастапқы қалып ретінде ш дыбысының артикуляциясын пайдалануға болады. Баланың назары ш дыбысын айтқанда тіл өте жоғары көтерілетіні, ал, қазіргі жағдаййда тілді жоғарғы альвеолдарға жылжытып, еріндерді екі жаққа сәл жылжытып ш дыбысындағыдай тыныс шығару. Логопед ауыз бұрыштарының (ұрттардың) жылжу деңгейін өзгертіп отыра алады.

Жіңішке дыбыстар бойынша №3 кестеде белгіленеді, жуан және жіңішке дыбыстардың артикуляциясы салыстырылады.

Қойылған дыбыстар балаға түсінікті сөйлеу материалында машықтандырылады.

2 кезеңде дыбыстарды белсенді түрде машықтандыру және ажырату жұмысы жүргізіледі. Дұрыс сөйлеуге үйрету барысында сауаттылыққа үйрету элементтері еңгізіледі. Әсіресе, ол дыбыстар мен әріптерді ажыратуда маңызды, себебі, мұның бәрі фонематикалық қабылдауды дамытуға және дисграфияның алдын алуға мүмкіндік туғызады.

Оқу материалын көп қайталау нәтижесінде бала ешбір қиындықсыз сауаттылық элементтерін меңгереді.

Сонымен, жұмыстың негізгі (2-ші) кезеңі барысында бала сөйлеу тілінің барлық дыбыстарын меңгереді. Бұл кезеңде дыбыстарды меңгеру және ажырату кезектілігін белгілейтін №2, №3 күрделенген кестелер қолданылады.

Осы кезеңдегі жұмыс ерекшеліктері төмендегідей болып табылады:

1. 
   артикуляция мен тыныс алу бойынша жұмыстың параллелділігі;
   
2. 
   баланың өзі дыбыстарды айтуын саналы түрде естіп қадағалауы;
   
3. 
   танысып жатқан дыбыстарды әріп таңбаларымен белгілеу, кейіннен сауаттылыққа үйретуге дайындық;
   
4. 
   дыбыстарды әр түрлі материалдарда машықтандыру және ажырату (буын, сөз, сөйлем, мәтін);
   
5. 
   дисграфияның алдын алу.
   

Берілген жүйеде дыбыстар бойынша жұмыстың белгілі кезектілігі

ескеріледі:

Дауыстылар а,э,о,ы,ү,ұ,у,и я,е,е,ю Й

таза дауыстылардың J дыбысы

J дыбысымен

үйлестірілуі

жуан

дауыссыздар ф,с,ш,щ,х

жіңішкелер сол кезектілікте

Сүйеніш дыбыстар тізбегін сызба ретінде көрсетуге болады. Барлық дыбыстарды екі топқа бөліп, оған сәйкес екі сызба көрсетуге болады.

1-ші сызбада – сүйеніш дыбыстарды сонор: л,р,м,н,ң және дауыстылар тобында қолдану мүмкіндіктері көрсетілген;

2-ші сызбада – л,р,м,н,ң-дан басқа дауыссыздар көрсетілген. Бірінші топ үшін бастапқы дыбыстар: а және э.

Дауыстылардан м, н дыбыстарын айтқызуға болады. Себебі, жұмсақ таңдай оларды айтқан кезде төмен түсіріледі де , мұрын арқылы айтылады. Кез келген дауыстыны айтқан және сол кезде жұмсақ таңдай төмен түсіп, еріндер қосылуы дауысталған ауа ағының мұрыннан жібереді; бұл айтылуды тактильді сезіну арқылы түзеткенде М дыбысына қол жеткіземіз, ал м дыбысынан дыбыс айту мүшелерінің қалпын өзгертіп (тілдің ұшы жоғарғы күрек тістерге тіреледі) н дыбысына қол жеткізуге болады.

Осыған сәйкес и дыбысынан мь, нь дыбыстары жасалады. Й дыбысы зь дыбысынан, тілдің артқа қарай жылжыту арқылы қойылады, және и дыбысынан аи, ои буындарын и дыбысын қысқа айту арқылы қоямыз.

Барлық айтылғандар №1 сызбаға жазылады (20 сурет). (үзіліссіз сызық дыбыс айту ұзақтығын, пунктир сызық – қысқалығын көрсетеді). №2 сызба (21 сурет) екі бөлімнен тұрады: жоғарғы және төменгі. Жоғарғы бөлімде барлық қатаң дауыссыздар, ал төменгіде барлық ұяң дыбыстар көрсетілген. Бұл бөлімдердің әрқайсысы 4 көлденең қатардан тұрады. Жоғарғы екеуі – артикуляцияның күрделену қағидасы бойынша орналасқан барлық қатаң фрикативті дыбыстардан құралады.

Бастапқы ф, ф’ дыбыстары созылып айтылады. Басқа екі қатар сол қағида бойынша барлық үзілмелі қатаң дыбыстардан құралады; бастапқы дыбыстар ф, ф’ қысқа айтылуынан. Сызбаның төменгі бөлімінде ( бастапқы с’, с) ұяң дауыссыздар.

Ф және в дыбыстары мен олардың жіңішке жұптары бастапқы (сүйеніш) ретінде төмендегідей себептермен пайдаланылады: олардың артикуляциясы оңай, көріп қабылдауға түсінікті; оларды айтқанда ауа ағының тактилбді түрде оңай сезуге болады; тіл бұл дыбыстарды айтқанда енжар қалыпта. Одан басқа, бұл дыбыстардың артикуляциясы көбінесе бұзылмаған болып келеді.

Ұсынылған сызба бойынша дыбыстарды айтқызудың мынадай тәсілдерін қолдануға болады:

а) «с» дыбысынын тіс аралық айтылуын ф дыбысын тілді шығарып айтқызып;

ә) Ф дыбысын айтқан кезде механикалық түрде артқа қарай жылжытып –Х- дыбысын;

б) Ш дыбысы -өз артикуляция мүшелерінде немесе механикалық көмекпен тілдің ұшын жоғары көтеріп.

Ұяң дыбыстар «в» дыбысынан жоғарыдағыдай қойылады: «с» дыбысынан мыналарға қол жеткізуге болады:

а) «ш» дыбысы- тілдің ұшын жоғары көтеру арқылы;

ә) «х» дыбысы – тілдің ұшын артқа қарай итеріу арқылы.

«С» дыбысынан, еріндерді сәл алға қарай жылжыту арқылы механикалық тәсіл арқылы тілді артқа қарай қозғалтып х’, щ дыбыстарын қоюға болады.

а) артикуляцияны көріп бақылау немесе механикалық түрде төменгі ерінді жоғарғы тістерге тигізбей, еріндерді жақындатып п дыбысын қоямыз;

ә) ф --- дыбысын тілді шығарып қысқа созып көп айтып «т» дыбысының тіс аралық айтылуына қол жеткіземіз.

Жоғарыдағыдай: «в» --- және «в’» дыбыстарынан ұяң «б, б’», «д, д’», «в, в’» дыбыстарын қоямыз.

«Т, т’, д, д’» дыбыстарынан «к, к’, г, г’» дыбыстарын тілдің ұшын шпательмен басып артқа қарай жылжыту арқылы қоюға болады.

«Т’» дыбысынан – «ч» дыбысын тілді артқа қарай жылжытып, еріндерді алға қарай созу арқылы қоюға болады.

Басқа дыбыстар Ф.А.Рау ұсынған әдістеме бойынша қойылады. Сонымен, балалардың дыбыстарын қойғанда логопедиялық жұмыста әртүрлі бастапқы артикуляцияларды пайдалануға болады. Сондай-ақ жаңа артикуляция ертерек дайындалады, да, жұмыстағы қиындықтардың алдын алуға мүмкіндік береді.

Ұсынылып отырған дыбыстарды қалыптастыруда логопедиядағы жалпы қолданылатын ызың, ысқырық, сонорлы дыбыстар топтары бойынша дыбыстарды меңгеру кезектілігі жоқ . Дыбыс бойынша жұмыс кезектілігі ринолалиясы бар баланың артикуляциялық аппаратының дамуының мүмкіндіктерімен белгіленеді де, жұмыс басында сөйлеу кезіндегі дұрыс тыныс алуды дамытуға арналады. Дыбыстау бойынша жұмыстың басында сабақтардың алғашқы кезеңдерінде енжар болған сөйлеу аппаратының орта бөлімі белсендіріледі.

Ринолалиясы бар баламен атқарылатын жұмыстың негізгі міндеті іске асырылады, яғни бұл бала үйренген дыбыстарды айтқанда мұрын арқылы дем шығармай, ауыз арқылы дем шығаруға баланы үйрету. Бұл міндет жұмыс барысында үнемі ескеріледі: ауыз арқылы дем шығару ұзақ созылып (дем толық шыққанға дейін) артикуляция мүшелерін кинестетикалық сезінуге үйретуде, дауыссыз, дауысты дыбыстар артикулемалары бойынша жұмыста; ауызбен дем толық шығару сақталған фрикативті қатаң дауыссыз дыбыстар артикуляциясын кинестетикалық сезінуге үйретуде; ауызбен қысқа дем шығарудағы қатаң фрикативті дыбыстар артикулемаларын қалыптастыруда.

Нәтижелер кестелерде белгіленеді де, біртіндеп өңделеді. Оларды толтыру балалармен жұмыс кезеңіне сәйкес жүргізіледі.

Сабақтардың басында кестеге тек – қойылған дыбысты әріппен белгілемей, дыбыстардың сыртқы артикуляциясының сызбасы еңгізіледі.

Фрикативті дыбыстың сыртқы артикуляциясының суреті; жаттығуды толық дем шығаруға дейін жасауға болатынын белгілейтін сызықшамен белгіленеді.

Үзілмелі дыбыстың суреті, дем шығару шапшан, үзілмелі болатынын белгілейтін нүктемен толықтырылады.

Анық айтылатын дыбыс кестеде әріппен белгіленеді. Әріп таңбасы еңгізілгенде баланың назары тағы да фрикативті, үзілмелі дыбыстардың айтылу ерекшеліктеріне аударылады. Балаға қойылмаған дыбыстар әріптермен белгіленбейді. Дауысты, дауыссыз дыбыстарды айтқызу барысында баланың назары тілдің қалпына және ауыз арқылы дем шығаруына аударылады (дыбысталуына назар аударылмайды). Бұл баланы артикуляциядағы ескі динамикалық стереотиптерден аулақ болуына себеп болып, логопедтің жаңа артикулеманы қалыптастырылуын қадағалауға мүмкіндік береді. Бала дұрыс артикуляцияны көру үлгісі бойынша, сипаттау бойынша және қалыптыдан ауытқу жағдайларда үнемі түзетіледі. Алғашында жаңа дыбыс артикуляциясының негізінен бұлшық еттерін сезінуге үйрету қажет. Оларды баланың санасында бекіткен соң, дыбысталуды дыбысты естіп, қабылдап, сезінуге үйрету жұмысына көшуге болады. Әріпті еңгізу баланың дыбыс айтуын қадағалауын белсендіріп, дисграфияның алдын алуға қызмет етеді.

Дыбыстарды қалыптастыру кезінде баланың артикуляциялық жаттығуларды зорлықсыз және артикуляцияда бет және мимикалық бұлшық еттерінің қатысынсыз орындауын қадағалаймыз. Баламен сабақтарды жүргізуге қойылатын негізгі талаптарды орындау және аталмыш жүйе бойынша жұмыс кезектілігін сақтау нәтижесінде операцияға дейінгі кезеңдегі логопедиялық әсердің жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді де, анық сөйлеу тілін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Тұлға дамуын түзету. Ринолалиядағы сөйлеу тілінің ақаулығы науқастың тұлғасының құрылымына өз ізін қалдырады, сондықтан барлық логопедиялық сабақтар барысында үлкен назар оның дамуын түзетуге бағытталады. Логопед науқастың өз күшіне атқарылатын жұмыстың пайдалы және тиімді екеніне сенімін артқызады.

Осы мақсатта науқасты операцияға дейін және кейін аудиотаспаларға жазылған басқа науқастардың сөйлеуімен таныстыру қажет. Тындалған сөйлеу тіліне салыстырмалы талдау жасалады.

Науқастарды логопедиялық сабақтар курсынан операцияға дейін және кейін өткен басқа науқастармен таныстырып қойған да пайдалы. Ересек науқастарға сөйлеу тілінің бұзылыстарының себептерін және логопедиялық жұмыстың мүмкіндіктерін түсіндіру қажет. Сабақтар барысында науқастардың (әсіресе балалардың) жетістіктерін мадақтау, жоғары эмоциональді тонусын қолдап отыру қажет. Логопед науқастың ішкі дүниесінің мүшесі сияқты болып, белгілі өмір мәселелерін шешуде, айналасындағы ұжыммен қарым-қатынастарында көмекшісі болуы керек. Логопедтің науқастың араласатын, өмір сүретін әлеуметтік шағын топтарында түсіндіру жұмысын жүргізуі де маңызды.

Ұжымды науқаспен жаңа қарым-қатынасқа дайындау –логопед міндеттерінің бірі болып табылады. Берілетін көмек сыпайы, байқаусыз, маңызды болуы керек.

Уранопластика операциясынан кейін логопед сабақтарға алынатын ринолалисы бар балалар құрамы біркелкі емес. Ол операцияға дейінгі логопедиялық сабақтардағы дайындық , операция нәтижелеріне, сапасына байланысты. Операция нәтижелері әр түрлі болуы мүмкін. Жақсы дегенде уранопластикадан кейін жұмсақ таңдай толық қалпына келеді, яғни ол ұзын және қозғалғыш болады, сондықтан көтерілгенде жұтқыншақтың артқы қабырғасымен (Пассаван валигімен) түйіседі. Көп жағдайларда жұмсақ таңдай уранопластикадан кейін де, қысқа болып, жұтқыншақтың артқы қабырғасымен түйіспейді, соның нәтижесінде таңдай жұтқыншақ қақпағы толық жабылмайды. Кейбір жағдайларда операциядан кейін таңдайға терең жаралар (таңдайдың жетілмеген жерлері) қалады да, қайталап операция жасауға тура келеді.

Сабақтарға төмендегідей науқастар қабылданады:

а) операцияға дейін логопедиялық дайындықтан өтпеген;

ә) операцияға дейін біраз дайындықтан өтіп, сөйлеу тілі жақсарған;

б) басқа әдістемелер бойынша операцияға дейінгі логопедиялық сабақтар толық курсын өткен;

в) басқа әдістемелер бойынша операцияға дейін логопедиялық көмек көрсетілген.

Уранопластикадан кейін логопедиялық сабақтарға қатысу уақыты да, әр түрлі болуы мүмкін. Барлық осы факторлар ескерілгенде уранопластикадан кейінгі логопедиялық жұмыстың нақты жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. Ең бірінші – операцияның нәтижелілігінің мәні. Біздің ойымызша жаңадан жасалған таңдай хирургті, науқасты да қанағаттандырса, қайталап операция жасау қажеті жоқ. Логопедиялық жұмыстың мүмкіндіктері шамалы ақаулықтардың орнын толықтыруға және қайталап операция жасамай-ақ баланы дұрыс сөйлеуге үйретуге мүмкіндік туғызады. Хирургиялық араласу нәтижесінде баланың дұрыс сөйлеуді меңгеруіне мүмкіндігі мол болады. Логопед баланың жаңа анатомиялық жағдайда сөйлеп үйренуіне көмектесуі керек. Барлық науқастарға (операцияға дейінгі дайындықтан өткен, өтпегеніне байланысты емес) уранопластикадан кейін логопедиялық сабақтар қажет. Себебі, операциядан кейін таңдай бұлшық еттер анатомиясы өзгеріп, сөйлеу тілінің сапасы операцияға дейін толық түзелген күннің өзінде қате көрінісін табуы мүмкін. Сабақтардың мөлшері, ұзақтығы мұндай жағдайларда оларды өткізу әдістемесі, қағидасы бірдей болғанымен өзгеріп тұрады. Операцияға дейінгі сабақтар ұсынылған әдістеме бойынша жүргізілсе, баланың операциядан кейін дұрыс сөйлеу мүмкіндігі толық туындайды. Ал, кейде жаңа жағдайларда дұрыс сөйлеуді меңгеруіне 5-6 сабақ жеткілікті болады. Ол үшін баланың дәптері бойынша барлық дауысты, дауыссыз дыбыстар артикуляциясы қайталанып; диафрагмальді тыныс алу және ауызбен дем шығаруды үнемі қадағалап отырып, күнделікті сөйлеуінде таза сөйлеу дағдысы бекітіледі. Басында сөйлеудің темпі бәсеңсиді; кейіннен біртіндеп қалыптасып, баланың назары сөйлеудің анықтылығына, мәнерлілігіне бағытталады. Басында баланың сөйлеуін үнемі логопед, кейін ата-аналар немесе мектепте және үйде баламен араласатын адамдар қадағалайды. Уақытында логопед балаға кеңес беріп отырады.

Бұл жайда ата-ананың мүмкіндіктерін бақылап, олардың жұмысына дұрыс бағыт беру қажет. Алғашқыда олар логопедтің жетекшісімен үйренген және бала жаттап алған материалды( дәптер бойынша) қадағалаулары керек, кейін біртіндеп баланың күнделікті сөйлеуін қадағалауға тартылады. Осыдан кейін мәтіндерді жаттауға немесе баламен әңгімелесуге арналған арнайы уақыт беріледі. Осылайша ата-аналар оның сөйлеу тілін үнемі қадағалап отыруға көшеді. Мұндай қадағалауды мектепте мұғалімдер іске асырады. Жоғарыда айтылғандай, операция барлық жағдайда сөйлеу сапасына оңды нәтиже бере бермейді.

Егер бала операцияға дейін логопедтің сабақтарына қатысқан болса, бірақ сөйлеу тілі таза емес болса, операциядан кейін мұрыннан сөйлеуін қоймаса, барлық логопедиялық жұмысты операцияға дейінгі аталған жүйе бойынша бастау қажет. Бала мұрыннан сөйлесе, сүйеніш дыбыс ретінде ешбір дыбысты пайдалануға болмайды. Бұл ережені ескермеген жағдайда логопедиялық әсер тиімділігі дыбыстар артикуляциясының сапасында көрінісін табады, ал олардың акустикалық сипаттамасы ақаулы болып қала береді. Уранопластикадан кейінгі логопедиялық сабақтарда естіп қадағалауды, фонематикалық қабылдауды дамытуға үлкен назар аударылады.

Мектеп жасына дейін операцияға дейін логопедпен аталған әдістеме бойынша сабаққа қатыспаған балалар үшін сауат ашу сабақтарын еңгізуге болады. Бұл дұрыс сөйлеу тілінің дағдыларын ұзақ уақыт бекітуге және алдағы жазу бұзылыстарының алдын алуға көмегін тигізеді. Операциядан кейінгі жұмыста үлкен назар сөйлеуде мимика бұлшық еттерінің қатысына, сөйлеу кезіндегі артық шиеленесудың, синкинезиялардың пайда болуын алдын алуға аудару қажет.

Сонымен, операцияға дейін аталған әдістеме бойынша логопедпен сабақ өткен науқастар, операциядан кейін де сөйлеу дағдылары үлкен сөйлеу материалында , барлық жағдайларда дұрыс сөйлеуге біртіндеп ауыса отырып қалыптасады. Операцияға дейін басқа әдістемелер бойынша оқылатын немесе мүлдем логопедиялық көмек алмаған ринолалиясы бар балаларды тиянақты түрде логопедиялық тексеруден өткізу қажет. Әсер ету жолдарын тандауда сөйлеу тілінің ақаулығының ерекшеліктері және мүмкіндіктері ескеріледі. Егер, тілінде логопедиялық сабақтарға операциядан кейін келіп түскен ринолалиясы бар баланың сөйлеу тілінде мұрынмен сөйлеу, бет және мимика бұлшық еттері қатаймаса, бірақ дыбыстар қатары жоқ болса, онымен дислалиясы бар баламен өткізілетін сияқты сабақтар жүргізіледі, яғни бала дұрыс айта алмайтын дыбыстарды қою тәсілдерін қолдану. Уранопластикадан кейін, сөйлеу тілінде болымсыз мұрын арқылы сөйлеу болса науқаспен сабақ өтуде жұмысты аталған операцияға дейінгі әдістеме бойынша жүргізу қажет.

Бұл жүйе мұрын арқылы сөйлеуді аз уақытта түзетуге және артикуляцияда мимика мен бет бұлшық еттерінің қате (дұрыс емес) қатысуын мүлдем жоюға мүмкіндік береді. Алғаш рет логопедиялық көмек алып отырған балалармен сабақ өткізу барысында сөйлеуін естіп, зейінін дамытып, үйретіліп жатқан дыбыстарды кинестетикалық және тактильді сезінуін бекіту қажет. Бұрыңғы сөйлеу стереотипі жаңаға ауыстырылады. Сабақтарда ринолалиясы бар бала үйренген дұрыс сөйлеу дағдыларын бекіту әр балада әрқалай өтеді. Бұған бірқатар себептер бар.

Сөйлеу арқылы қатынас кезінде жіберген қателерді жіберу баланың логопедиялық сабақтарда үйренген дағдыларын күнделікті өмірінде, тұрмыста ерте қолдана бастағанына байланысты. Мұндай жағдайда үйретілген дағдылардың тұрақтылығы мен бекітілуі бұзылады.

Логопед баланың сөйлеуін қадағалауды ата-анасына уақытынан ерте тапсырған жағдайда, кейде сөйлеу кезіндегі қателер байқалады. Ата-аналар баланың сөйлеуінің дұрыс еместігін білген күннің өзінде, түзету жолдарын көрсете алмайды. Түсініспеушілік туындайды. Кейбір жағдайларда бала өз сөйлеуін тиянақты бақылай алмайды, яғни ол өзін-өзі қадағалау қажеттілігіне сенімсіз, ал кейде басқа затқа көңілі ауып, өзін- өзі анда-санда ғана қадағалайды. Логопедиялық сабақтар аяқталса да, логопедпен бала арасындағы қарым-қатынас ұзақ уақытқа дейін созылады. Себебі:

• 
  Ринолалиясы бар балалар жоғарғы ерінмен мұрынның қалған
  

Логопед кеңестері бұл жағдайда пайдалы. Сөйлеу тілі қалыпты болу үшін 3-5 әңгімелесу өткізіледі.

Мұрын мен мұрын қалқаншаларына операция жасап түзетілген соң сөйлеу тілін операциядан кейін де қадағалауды ұмытпау керек.

Логопедиялық және психотерапиялық араласу баланың жыңыстық даму кезеңінде де қажет: себебі дауысы өзгереді.

Көмейдегі физиологиялық өзгерістер және осы даму кезеңінде тыныс алуы өзгереді, сонын салдарынан жасөспірімдердің сөйлеуі қайталанып мұрын арқылы шығуы мүмкін. Егер бала қалыпты сөйлеу тілінің заңдылықтарын есінде сақтаса, мұндай мұрыннан сөйлеу біртіндеп кетеді.

Әрине, бұл кезеңде де оған логопед көмегі қажет. Логопед оның қиындықтарын айқындап, сөйлеудің темпін өзгертіп отырады, артикуляциялауды, тыныс алуды түзетеді.

Бұл уақытта логопедиялық жұмыста көріп қабылдауын, кинестетикалық сезінуін және естіп бақылауын қолдану қажет. Әр түрлі анализаторларды кеңінен пайдалану қысқа мерзімде оңды нәтижелерге жеткізуге мүмкіндік береді.

Сонымен, уранопластикадан кейінгі логопедиялық жұмыс операцияның жасалғанына және операциядан кейінгі жұмысты ескеру бойынша құрылады. Жұмыс әдістері науқастың сөйлеу тілі ерекшеліктеріне байланысты және психикалық статусын ескеріп қолданылады.

Сөйлеу тілі кемістігінің алдын алудың педагогикалық құралдары бар. Ерте жаста (1 жасқа дейін) баланы тілдің ұшы альвеолдарға жақын тұратындай қалыпта жатқызу керек. Ол үшін баланы ішпен немесе қырынан жатқызуға болады.

8-10 айда бала былдырлай бастайды: агу, и-и-и, мам-мам- дыбыс қосындыларын айтады. Бұл сәтте бала басқалардың сөйлегенін түсіне бастайды. Ол көзімен немесе саусағымен әжесін, анасын, сағатты көрсете алады, немесе дыбыстар арқылы қыздың жылағанын (а-а-а...), атасының ұйықтағанын (х-х-х...) көрсете алады.

Таңдай жарықшағы болғанда дәл осы уақытта сөйлеу тілі ақаулықтарының алдын алу бойынша жұмысты бастау керек. Баланың дамыған еліктеу рефлексін пайдалану қолайлы болып табылады, басында – ему кезінде, кейіннен сөйлеу кезіндегі дем шығаруды (1ж. кейін) дамытуға арналған жаттығулар арқылы. Ол үшін дыбысқа еліктеу ойындарын қолдануға болады, бұл кезде үлкен адам баланың назарын түрлі-түсті мақта түйіршіктерінің көмегімен ауыз арқылы шығарған демге аударады.

Ойын кезінде бала ыстықта иттің тыныс алуы сияқты жағдайларды еліктеп келтіреді. Бала а-а-а... дыбысын үзбей сыбырлап, тілін шығарып айтады. Қолымызды қалай жылытамыз? (қолға х-х-х деп дем шығарып үрлеу).

Баланы тілдің ұшын алға қозғалтып ауызбен дем алуға үйрету үшін басқа да, жаттығулар ойлап табуға болады. Тыныс алуға бағытталған оңай ойын-жаттығулардан кейін біртіндеп дауысты, дауыссыз дыбыстар артикуляциясын дауыс қосып ауызбен тыныс шығаруға дағдыландырамыз. Мысалы: балаға қыз қалай жылағанын көрсет (а-а-а).

Бұл кезде ауа ағынының ауыз арқылы шығуын үнемі қадағалап отыру қажет. А дыбысын айтқанда тіл ұшы астыңғы тістерге тиіп тұруы керек. Бет бұлшық еттері босаңсыған. Тіл ұшының мұндай қалпы бастапқы кезде барлық дауысты дыбыстарды айтқандағыдай сақталады. Мұндай жаттығуларды мысалға келтірейік: Шамды қалай өшіреміз? (ф--). Паровоз қалай гуілдейді? (у--). Кеме қалай гуілдейді? (ы--). Сен қандай үлкенсің? (о--). Жел қалай шулайды? (в--). Тістерімізбен тыныс алайық. (с--). Маса қалай ызылдайды? (з--) . Қаз қалай ышылдайды? (ш--) (тіл ұшы жоғары көтеріледі). Ара қалай дауыс шығарады? (ж--) (тіл ұшы ш дыбысындағыдай жоғары көтеріледі). Тонып қалған қолдарымызда қалай жылытамыз? (х--).

Дыбыстың дұрыс айтылуын қадағалау үшін ауызға мақта түйіршігін жақындатамыз немесе жұқа ұсақ қағаздарды үрлейміз. Дем шығарғанда олар «дірілдейді».

Ойын-жатығуларды баланы жалықтырып алмай, біртіндеп сабақтарға үйретіп өткізу керек. Баланың назарын сөз, дыбыстарды айтқан кезде ауыз ашылғанына аудару өте маңызды, себебі таңдай жарықшағы бар балалар еріндерін ашпай сөйлеуге құмар.

Ата-аналармен логопедтің міндеті – балаға дыбыс пен сөз артикуляциясын көруге көмектесу, назарын аудару. Бұл әрекет дыбыстың анық айтылуын дамытады. Байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру кезінде баланың назарын оған көрсетіп ауызбен ұзақ тыныс шығаруға аудару қажет. Егер ерте жаста сөйлеу тіліндегі бұзылыстардың алдын алу жұмыстары жүргізілмесе, операция алдында сөйлеу тілінің ақаулығы қалыптасып, тұрақтанып қалады да, түзету үшін үлкен логопедиялық жұмыс қажет болады.

Ашық ринолалияда логопедиялық көмек операцияға дейін де, операциядан кейін де қажет. Жұмыстағы маңызды шарт – сөйлеу аппаратының сау бөлімдерін белсенділеу. Әдістеменің негізінде – физиологиялық тыныс алуды ауыз арқылы дем шығарып, біртіндеп сөйлеу кезіндегі диафрагмальдіге ауыстыру. Ерекше назар ауыз қуысындағы тілдің дұрыс қалпына аударылады. Жұмыс барысында барлық дыбыстар қайтадан қалыптастырылады, олардың артикуляциясы қатаң түрде белгілі жаттығулар арқылы дайындалады. Осы жаттығулар жүйесінде сөйлеу аппаратының бұлшық еттерінің физиологиялық өзара байланысы негізгі болуы қажет.

Дыбыстар бойынша жұмыс кезектілігі сүйеніш дыбыстарды қолдану арқылы дыбыстың артикуляциялық базасының дайындығымен белгіленеді. Мұндай кезектілік сөйлеу кезіндегі дұрыс тыныс алуды дамыту, артикуляция аппаратының алдымен жоғарғы, кейіннен ортаңғы бөлімдерінің моторикасын дамытуды көздейді.

Дыбысты дұрыс айтқызу жұмысында баланың өз сөйлеуін естіп қадағалауын дамыту кезектілігін сақтау маңызды: алдымен логопед баланы дыбыстарды айтқан кезде өзін қадағалаудан алдандырады; дыбысты машықтандырғаннан кейін саналы түрде естіп қадағалау қосылады. Операцияға дейінгі жұмыста дыбыс айтуды қалыптастырудан басқа, өте үлкен көңіл бала тұлғасын түзетуге бөлінеді.

Бар логопедиялық жұмыс максимальді түрде көрнекі, балаға эмоциональді болуы керек.

Уранопластикадан соң науқастармен жұмыс опреацияға дейінгі сөйлеуге дайындық болған–болмағанына, оның деңгейіне және операцияның нәтижелеріне байланысты болады. Логопедтің операциядан кейінгі жұмысы дыбыс айту дағдыларын жаңа жағдайда бекітуге бағытталады.

Уранопластикадан кейін науқастың назары өз сөйлеуін естіп қадағалауға аударылады. Егер баланың сөйлеуі сәл де мұрын арқылы айтылса, операциядан кейінгі жұмыс толығымен, операцияға дейінгі жұмыс сияқты жүргізілуі қажет. Таңдай жарықшағы болған жағдайда сөйлеу тілі ақаулығының алдын алу медициналық және педагогикалық құрал арқылы жасалуы мүмкін.

Педагогикалық жағынан алдын алудың мақсаты – баланың назарын артикуляцияға аударып, арнайы жаттығулар арқылы ауыз қуысындағы тілдің ақаулы қалпының болмауын қадағалап, ауыз арқылы дұрыс дем шығаруды қалыптастыру болып табылады.