Өз ерлерін, өз ұлдарын ескермесе,ел тегі қайдан алсын кемеңгерді. І. Жансүгіров Абылай Уалиұлының туғанына 300 жыл толуына және

 І.Жансүгіров

ІV.Үй тапсырмасын қорытындылау

1. 
   Жаңа сабақ
   
2. 
   Қосымша мәліметтер
   

VIІІ. Бағалау

1. 
   Үйге тапсырма беру
   

3.Жылдар сөйлейді. 4. Картамен жұмыс.

1. 
   Әбілқайырдың басты тірегі болған ру:
   

2. 
   Кіші жүздің оңтүстік-шығысы кімнің иелігінде болды:
   

3. 
   Кіші жүздің солтүстік-батысы кімнің иелігінде болды:
   

4. 
   Император Цянь-Лун (Хун Ли) қолдаған Жоңғариядағы билікке таласушылардың бірі:
   

5. 
   5. Сібір редутынан Омбыға дейін созылған шеп:
   

6. 
   Омбы бекінісінен Ертістің оң жағасын қамти отырып, Кіші Нарын бекінісіне дейін созылған шеп:
   

7. 
   Өскемен бекінісінен басталып, Алтай тауларының батысын жағалап, Колыван зауыттарын басып өтіп, Кузнецк шебімен жалғасқан шеп:
   

8. 
   Ташкент, Бұхар, Қоқан, Қашғар көпестері жиі келетін сауда орталығы:
   

 Оқушылардың орындаған  тест жұмысын текреру.(Слайд №7-14 Оқушылар  тест сұрақтарын оқып дұрыс жауаптарын айтулары қажет. Дұрыс жауап нұсқау белгісін қозғау арқылы ретімен көрсетіледі.)

                                            Сандар_мәліметі._(2-топ_оқушылары_орындайды)'>Сандар мәліметі.   (2-топ оқушылары орындайды)

(Слайд №15.Оқушыларға кестедегі сандар көретіледі,сандарға байланысты дұрыс мәлімет айтылуы қажет.Дұрыс жауап берілгеннен кейін мәліметтер ретімен нұсқау белгі көмегімен ашылады.)

№	Сандар	Мәлімет
1	2	Әбілқайырдың өлімінен кейін Кіші жүзде  хандық орнады
2	50000	1735ж. Қазақстанға бас сауғалап қашып келген башқұрттардың саны
3	553	Горькая шебінің ұзындығы.
4	1684	Ертіс шебі бекіністерінің ұзындығы.
5	723	Колыван шебінің ұзындығы
6	1 миллион сом	1745-1759 жылдары  қазақ даласы арқылы Орынборға жеткізілген мал саны.
7	330-ға жуық	XVIII ғасырдың 60- жылдарының соңы- 70- жылдарының  басындағы Семейде сауда жасаған қазақ көпестерінің саны
8	158	1765 жылы  Жәміш бекінісіндегі сауда орталығына Қаз дауысты Қазбек пен Абылай жіберген саудагерлер саны.
9	300 мың	Қалқаман,Кереку көлдерінен  Томск, Тобыл, Екатеринбургке апарылатын  ас тұзының мөлшері.
10	45000	I-Павелдің жарлығына сай  Ертістің оң жағасына  қайтадан қоныстануға және мал жаюға рұқсат алған отбасылардың саны.

 

Жылдар_сөйлейді._(3-топ_оқушылары_орындайды)'>Жылдар сөйлейді.  (3-топ оқушылары орындайды) (Слайд №16 Оқушыларға жылдар сөйлейді  кестесі көретіледі,жылдарға байланысты дұрыс мәлімет айтылуы қажет.Дұрыс жауап берілгеннен кейін жауаптар ретімен нұсқау белгі көмегімен ашылады.)

№	Жылдар	Болған оқиға
1	1745ж,  күзде	Қалмақ билеушісі Қалдан Церен қайтыс болды
2	1755ж. шілде айының 19	Император жарлығына сай бұрынғы жоңғар мемлекетінің иелігі  Цинь өкіметінің меншігі деп жарияланды.
3	1758 ж	Жоңғария дербес ел ретінде тарихи сахнадан жойылды
4	1761 ж	Шыңжаң (жаңа шекара) империялық әкімшілік бірлестігі қай жылы құрылды.
5	1752 ж	Петропавл (Қызылжар) бекінісі салынды
6	1761ж.	Бұқтырма бекінісі қай жылы салынды.
7	1756ж,  қыркүйек	Жайық жағасына жақын жерде қазақтардың малын жаюға алғаш рет ресми түрде шек қойылды.
8	1757ж.  желтоқсан айының аяғында	Кіші жүз ханы Нұралыға  тапсырылған орыс үкіметінің шешімі Жайық өзенінен мал айдап өтуіне тыйым салынды.

 

Картамен жұмыс.  Сынып оқушылары үшін жалпы тапсырма   (Слайд№17)
(Оқушылар XVIII-ғасырда  салынған бекіністерді  контур картаға түсірулері керек.)

Қорытынды: (Слайд№18)

 Сонымен, XVIII ғасырдың орта шеніндегі  Қазақстанның саяси-экономикалық дамуына бірқатар жаңа өзгерістер қалыптасты. Патша үкіметінің  отарлау саясатына қарамастан, қазақ-орыс сауда байланыстары, Қазақстанның шет елдермен  қатынастары өзара тиімді жағдайда дамыды.  Алайда патша үкіметінің қазақтардың өз жерін пайдалануына шек қоюы, орыс-казак   шаруаларын қоныстандыра бастауы олардың жерін басып алу шараларының

бастамасы болатын.

Жаңа сабақ:  Абылай хандығы (Слайд№19)

 “Қазақтың дербес ел болуына, әрі-беріден соң қазақтың

                                                                      қазақ болуына, басы қосылып, бір жеңнен қол,

                                                                     бір жағадан бас шығаруына  ерен еңбек сіңірген

                                                                    Абылайдан артық адам болмас”.

Мұхтар Әуезов.  (Слайд№20)

Қазақ тарихында Абылайдың туған жылы туралы кейінде қалыптасқан 1711 жылы, 1713 жылы деген екі пікір бар. Екеуі де негізсіз емес, бірақ, нақтылай түсуді керек етеді. Демек, екеуін салыстыра отырып, қолда бар деректерді қайта қарап көрсек, Абылай қазақ күнтізбесі бойынша 1712 жылдың аяғында, орысша жыл есебі бойынша 1713 жылдың басында туған және 1780 жылдың күзінде қайтыс болғанын аңдаймыз. Дәлел қандай: Зерттеушілердің сүйенетіні Уәли сұлтанның хатындағы: «Әкем, Абылай   69-ға қараған жасында өмірден өтті» деген сөздер. Бұл арада мына сөздерді қағазға түсірген Уәли сұлтан емес, әрине, оның хатшысы. Орыс тіліне аударғанда, қазақша «алпыс тоғызға қараған жасында» деген тіркестің мағынасы «алпыс сегіз жаста» болып шығады. Және де бұл жас қазақтың жыл қайыру есебімен мөлшерленгенін еске алайық. Бірінші, мүшел, он үш жас,  одан кейінгілері он екі жылдан келіп отырады.

Сонда Абылай толық 5 мүшел және 7 жыл өмір сүрген.

Жошы ханнан тарайтын  белгілі  тұлғалардың шаңырағында дүниеге келді. Ол – әйгілі  заңгер  әрі  қоғам қайраткері  Есім ханның  ұрпағы.Әбілмансұр жетімдіктің зардабын ерте  тартады 11 жасында әкесінен   айрылды. Жападан –жалғыз ұшы-қиырсыз ұзақ жол кешкен ауыр күндерінде де бабалар аруағы оған рух берді.

Абылайдың өмірі мен ерлігін жырлаған Бұқар жырау оның жас кезіндегі ауыр өмірін төмендегі шумақтармен білдірген: Әй, Абылай, Абылай! Сені мен алғаш көргенде Тұрымтайдай ұл едің Үйсін Төле бидің Түйесін баққан құл едің. Абылай атын жоқ еді, “Сабалақ” атпен жүр едің

 

Төле биге сәлем беруге келген Бөгенбай батырдың Сабалақты алғаш көргеннен кейін айтқаны.

Ел әңгімелері, тарихи жырлар  Сабалақ әуелде Бөгенбай жасақтарының   құрамында жорықтарға қатысқанын айғақтайды.Аңырақай шайқасына   қатыспады дегеннің  өзінде  де , Абылайдың 1730-33 ж. болған ірі шайқасқа  қатысқаны дау тудырмайды . Тарихи деректерден  орта жүз жасақтарымен жоңғарлардың расында 1730-31 жылдарда да бірнеше үлкен ұрыстар болғаны  белгілі 1732 жылы  жоңғарлардың 7 мыңнан астам әскери орта жүздің шығыс  шетіндегі  ауылдарына шабуыл жасап тегеурінді тойтарысқа тап болады.  Абылайдың 20 жасы 1733 сәйкес келсе дәл сол жылы қазақ қалмақ арасында үлкен майдан болғаны қытай деректерінде атап көрсетілген. Абылайдың әскери қайраткерлігі қолбасшылық қабілеті 30-40 жылдардағы шайқастарда ерекше көрінді . Осындай жан алысып жан беріскен  соғыстардың бірін Бұқар жырау “ Қалданменен ұрысып Жеті күндей сүрісіп….” – деп  суреттейді.
Ол соғысқа Абылайдың қанды көйлек жолдастары : Қабанбай , Бөгенбай, Шақшақ  Жәнібек , Қарақалпақ Қылышбек , Шапырашты Наурызбай, т.б.  Қазақтың белгілі  батырлары . Бұлда Абылайдың  жауға қарсы  қазақ халқының басын біріктіре білгендігінің дәлелі болып табылады. 18 ғ. 30 жылдарының аяғында Абылай есімі  бізге белгілі құжаттарда Әбілмәмбет ханмен қатар аталады.

Жаңа замандағы зерттеуші  И.Крафттың  сөзімен айтқанда, “Ол қалыптасқан нақты жағдайларға қарай бірде Ресейге, бірде Қытайға,енді бірде Жоңғарияға шын берілген болып көріне білді, ал шын мәнінде ешкімге бас иген жоқ”

 

Абылайдың қазақ жерлерін біріктіру жолындағы күресі.

 

Абылайдың қазақ халқының тарихындағы орыны

Ш. Уәлихановтың мына бір тұжырымы жоғарыдағы айтқан пікірімізді бекіте түседі: “Әсіресе, 1723 жыл сұмдық сипатымен қазақтардың есінде өшпестей болып қалды. Қайда барса да қанқұйлы жоңғарлар қыр соңынан қалмаған қазақтар үріккен киік үйіріндей дүркіреп, жол – жөнекей дүние-мүлкін, бала – шағасын, кемпір-шалын , арық-тұрақ малын , үй-мүліктерін шашып, түстікке барып , қойып кетті… Міне,осындай екіұдай, үрейлі , қанды, қасапты кезеңде ел назары Абылай сұлтанға ауады. Өйткені , ол жорықтардың бәріне алғаш қатардағы жауынгер болып қатысады, соның өзінде қисапсыз ерлік көрсетіп, айрықша амал-айласымен көзге түскен еді. Өнегелі ақыл-кеңесі , сұңғыла  зердесі арқасында да ол бірден-ақ көреген , кемеңгер атқа ие болды. Абылайды заманы шыңдаған, тағдырдың түрлі сынағынан өткен жеке басының ересен ерлігімен , қолбасшылық ерекше қабілеттілігімен , алғырлығымен, көрегендігімен, парасаттылығымен  ерте бастан ел назарына іліккен ұлы тұлға деп даралайды.”

 

Бағалау.

                                                                               Бағалау парағы.

1. 
   Мазмұнын оқу
   
2. 
   Ұғымдар мен терминдерді жазу
   
3. 
   Тарихи тұлғалар туралы мәліметтерді жаттау.
   
4. 
   Тақырып бойынша қосымша мәліметпен танысу және мәлімет жинақтау.
   
5. 
   Абылай ханның ел басқарудағы ұстанымын Қазақстанның тұңғыш президенті