Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Қырда айқасты балға, орақ/ Құшақтасты көп тұмақ! Айғайласып тас атып, Жабылды өңшең жұлма тон. (I. Ж.) Ал тағы бір кезде үй іші мәз-мәйрам болып отырғанда, жабырқап, түнеріп, мең-зең боп үндемей қалатын да әдеті бар, үй іші осы әзілмен ілесе тегіс Әйгерімге қарады. (М. Ә.)Қайлашылар айына бір қара табатын көрінеді! Жалда жүргенде жылына бір қара таппайтын едік... деп күні бұрын тойып отыр. (Ғ. Муст.). Бұл сөйлемдердегі метонимиялар — балға, орақ, көп тұмақ, жұлма тон, үй іші, бір қара. Бұлар, негізінен, зат атаулары (ту, жалау), адамдар, кісілер, ата-ана, аға-іні, бір өгіз (жылқы) мағыналарында қолданылып тұр.
Заттар аты кеңістік немесе уақытқа қатысты байланысы негізінде де алмастырыла береді: I курс — алғыр курс; шетінен «қасқыр», айтқаныңызды «қағып алады»; бір сабаны бір өзі ішеді, екі кесені бірден тартып жіберді; бір табақты бір өзі жеді т. б. Метонимия бойынша ауыстырғанда, заттың өзі ғана емес, оның ұғымы да өзгеріске түсуі мүмкін. Мәселен, орыс тілінде бюро деген сөз мағынасының, өзгеріс жайы мынадай: француздың bиrеаи сөзі алғашында түйе жүнінен тоқылған мата деген мағынаны білдірген; одан соң бұл сөз сол матамен көмкерілген (сондай мата жабылған) стол дегенді, кейіннен сондай столдар қойылған бөлме, одан кейін сондай столдар қойылған мекеме, бөлім (машина бюросы, конструкторлық бюро), одан барып сол мекемеде қызмет етуші адамдар (бюро мүшелері түгел жиналды), ең соңында сол адамдардың мәжілісі деген метонимиялық қолданысқа жетіп отыр. Кейбір заттар мен бұйымдар алғаш рет қай жерде өндірілсе, сол жердің атымен аталған: Кашемир (мата аты) — Индиядағы қала, Тюль —Франциядағы tиllе қаласының аты: Каленкор — Индияның Калькутта қаласы атынан алынған; қаракөл елтірісі — Бухарадағы Қаракөл алқабының аты; бұл елтіріні француздар аstrасап дейді: біздің Астрахань қаласының аты; Бастон (мата) — АҚШ-тағы қала; Шевиот (мата) — Шотландиядағы қала; Шампан — Париж маңындағы провинция; гавана (сигареттің бір сорты) — Куба астанасы Гавананың аты; панама (бас киімнін, бір түрі) —мемлекет аты т. б. Мұндай метонимиялар географиялық немесе этнографиялық деп те аталады. Кейде жалқы есімдер, әсіресе кісі аттары және оның қоғамдық мәні бар қызметі, ғалымның аты және оның ойлап тапқан жаңалығы т. б. метонимияға айналады: Карл (великий) —король; Цезарь — цесарь (царь-патша), батист (бәтес) —тоқымашы Батист Шамбрэнің, пастеризация — Француз ғалымы Луи Пастердің, ампер — Француз физигі Андре Мари Ампердің, гильотина (дарға асу, өлтіру құралы) — Гильотен деген дәрігердің, гобелен (көркемдеп, әшекейлеп тоқылған кілем) — париждық Жан Гобеленнің, реглан (киім пішу үлгісі) ағылшын лорды және генералы Фицрой Регланның, маузер, браунинг, форд, паккард, макинтош, френч, галифе т. б. — осы құралдар мен заттар авторларының есімімен аталған. Қазақ және орыс тілдерінде аса көп тараған метонимиялық ұғымдар мына сықылды тіркестерде көбірек ұшырасады; Әуезовты оқыдым; Құрманғазыны тарта отырып сөйледі; Пушкинді жатқа біледі; қолында — Сабит Мұқанов; Третьяковканы аралап кетті; Айвазовскийді қызықтап тұр; Чайковский құлағының қүрышын қандырды; спортшылар арманы — Медеу т. б. Қорыта айтқанда, бiр заттың не құбылыстың екiншi бiр затқа не құбылысқа өзара iргелестiгi, шектестiгi негiзiнде атауларының алмасуын ауыспалы мағынада жұмсалуын метонимия деп атаймыз. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|