Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
Сөз мағынасының ауыспалы және келтiрiндi топтары
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1.Метафоралық мағына.
- 2. Метонимиялық мағына
| Сөз мағынасының ауыспалы және келтiрiндi топтары
Сөз мағыналарының әр түрлi мағынада кездесуi тiлiмiзде жиi кездеседi. Сөз мағынасының ауысуы, өзгеруi сөздердiң келтiрiндi мағынада қолданылуы нәтижесiнде болады. Сөз мағынасының ауыспалы және келтiрiндi топтарына метафоралық, метонимиялық, синекдохалық мағына және табу мен эвфемизмдер жатады. 1.Метафоралық мағына. Метафора грек тiлiнiң «metafhora» ауысу деген сөзi бойынша жасалған термин. Белгiлерiнiң ұқсастығына қарай бiр заттың не құбылыстың екiншi бiр зат не құбылыс атаулары мен аталуының негiзiнде сөз мағынасының ауысуы метафора деп аталады. Метафора тәсiлi арқылы сөз мағынасының ауысуы белгiленетiн заттардың тұлға, түс, қимыл ұқсастығының негiзiнде болады. Метафора тәсiлi арқылы сөз мағынасының ауысуы белгiленетiн заттардың тұлға, түс, қимыл ұқсастығының негiзiнде болады. Мысалы, есiктiң тұтқасы дегенде есiктiң қолға ұсталатын жерi деген мағынаны бiлдiредi. Бұл оның тура мағынасы. Ал «Адам - өмiр тұтқасы» дегендегi тұтқа сөзi тiрек деген мағынаны бiлдiредi. Бұл сөз тұтқа сөзiнiң туынды және ауыспалы мағынасы екендiгiн айқындайды. Сондай-ақ, өткiр пышақ дегенде сөздiң тура мағынасы ретiнде қолданылып тұр. Ал өткiр сөз, өткiр көз, өткiр жiгiт дегенде өткiр сөзi келтiрiндi және ауыспалы мағынада қолданылады. Метафора құбылысының сөздiң мағынасынан орын тепкенi және әбден үйреншiктi болып кеткенi соншалық, метафора негiзiнде туған қосымша мағынаның көп жағдайда келтiрiндi мағына екендiгi бiрден аңғарыла бермейдi. Метафораның негiзiнде туған келтiрiндi мағына әдетте сөздiң туынды мағынасы ретiнде туып, орнығып кетедi. Мысалы, суға шомылу, ойға шому дегенде және iстiң төркiнi, мәселенiң төркiнi дегендегi төркiн сөзiнен қыздың төркiнi дегендегi төркiн сөзiн салыстырып қарасақ, қыздың төркiнi дегенде - қыздың ата-анасы, жақын, туған-туыстары дегендi бiлдiредi. Ал алдынғы мысалдағы сөздер түб, негiзi, тегi, сыры дегендердi аңғартады. Метафора жайында ескеретiн бiр жағдай: лингвистикалық ұғымда қолданылатын метафора бар да, көркем әдебиетте қолданылатын метафора бар. Тiл және әдебиеттегi метафоралардың айырмашылығы мынадай: - тiлдiк метафора сол тiлде сөйлейтiн адамдарға түсiнiктi және бәрi де қолданылатын жалпы халыққа ортақ лексикалық мағына. Ал, көркем әдебиетте қолданылатын метафора жалпы халықтың тiлiнде қолданылатын метафорадан көбiнесе өзгешелеу болып келедi. Көркем әдебиеттегi метафора көбiнесе образды бейнелеу, көркемдеу мақсатына ие болады. Метафора — тілдің суреттеме, көркемдегіш, бейнелеуіш құралдарының ең бір өнімдісі. Сондықтан көркем әдебиетте метафора бейнелеушi, мәнерлеушi тәсiл ретiнде қызмет атқарады. Мысалдар: Ақылыңа сөзің сай, Сіз — жалын шоқ, біз — бір май; Ыстық сөзің кірді ішке, май тұра ма шыжымай?! Орыстың ғылымы, өнері — дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі; мұңдасқанда қалмайды көңіл кірі; көңілдің жүгін қиял қыл, ызаға тұтқан бой мең-зең; Сенісерге жан таба алмай, сенделеді ит жүрек; Дұғай сәлем жазамын Күйісбайға, Бермек болған айғырдың көзі қайда? Көзді көрсең —бересің, тайсаң — танып, Алдамшы атанғанның несі пайда? Көңіл құсы кұйкылжыр шартарапқа, Адам ойы түрленіп ауран шақта; Жастықтың оты жалындап, жас жүректе жанған шақ (Абай). Келтірілген мысалдардағы сіз—шоқ, біз—май, сөзің кірді ішке, дүниенің кілті, көңіл кірі, көңіл жүгі, ит жүрек, көз, көңіл кұсы, жастықтың оты — поэтикалық метафоралар, Абайдың өзіне тән көркемдегіш құралдары. Мұндай қолданыстар сөзге өң, көрік береді; ойды жеріне жеткізіп айтуға себепкер болады. Метафора негізінде туған ауыспалы мағына тілде қалай болса солай қолданыла бермейді, тілдегі әбден орнығып, қалыптасқан нормалар шегінен ауытқып кете алмайды. Дегенмен, метафораларды, сондай-ақ жалпы тілдің бейнелеуіш және көркемдегіш құралдарын қолдануда әр автордың өзіндік тәсілі, шеберлігі болады. Бұдан аңғаратынымыз: екі немесе бірнеше затты (құбылысты) бір ғана атаумен атайтын таза тілдік — лингвистикалық метафоралар болады (адамньң басы — таудың басы); өмірде реальды түрде болмайтын, тілдегі сөздер мен сөз тіркестері мағынасын әрі дәл, әрі саналы, әдейі астарлы, бейнелі түрде шыңдай түсу мақсаты үшін қолданылатын таза әдеби — поэтикалық метафоралар болады. Соңғы келтірілген мысалдар, міне, сондай, көркем — әдеби, поэтикалық метафоралар. Таза лингвистикалық метафоралардың қолданылу зандылықтары мен себептері, негізінен, мына төмендегі тәрізді болып келеді: Тіл-тілде сөз (сөздер) заттар мен құбылыстардың түр-тұлғасы (формасы) ұқсастықтарына қарай бір атаумен алмастырылады: адамның көзі — иненің көзі; адамның беті — сүттің беті, істің беті, қайықтың тұмсығы — ит тұмсығы т. б. Сөздер дыбысталу жақындығы жағынан да алмастырылады: қасқыр да ұлиды, жел де ұлиды, т.б. Заттар мен құбылыстар әсері арқылы пайда болған эмоционалдық байқаулар мен аңғарулар нәтижесінде сөз атаулары алмастырылады: қой, (дәл мағынасы — қой) — ештемеге көнбейтін, томаға тұйық, ақымақ — айтқанға көнбейтін, айдауға жүрмейтін адам; жылан — қырсық, зұлым адам, т. б. Кейбір метафоралар әр түрлі, тіпті алуан-алуан, кішігірім ұқсастық, сәйкестік негізінде де алмастырылады; кейде жан-жануар, құс ұқсастықтары да метафора ретінде қолданыла береді; зат пен құбылыстың табиғи ерекшеліктеріне, қызметіне қарай ұқсастықтарға сай мағыналық ортақтықтар да метафора ретінде пайдалына алады. Қазақ және орыс тілдерінде кейбір кісі аттары (ономалар), елді мекен аттары (топонимдер) т. б. метафора негізінде қолданыла береді: Үміт, Үмбет, Ұмыттық, Ұлболсын, Тынышкүл, Вера, Надежда, Люда, Любовь, Қызтуған, Қамыскөл, Алтай, Қарпық, Қуандық, Бегендік, Сайдалы, Бекбау, Мінәсіп, Тұтқыш, Тойдым, Қарашаш, Шаңқүл, Миргородовско, Луговая, Дубовское, Савва, Пресенко, Яковенко, Романовых, Қыземшек, Бескемпір т. б. Жоғарыда айтылғандай, метафоралар көбінесе сөз мағынасын бейнелеуші, көркемдеуші құрал ретінде қолданылады. 2. Метонимиялық мағына. Метонимия (гректің тetопутіа атын өзгертіп атау мағыналы сөзі) — белгілі бір заттар мен құбылыстардың сыртқы және ішкі мән-мағынасының реалды байланыстылығына қарай алмастыру амалы. Метонимияның метафорадан бір айырмашылығы мынау: метафора, негізінен, ұқсас екі зат немесе құбылысты бір-ақ атаумен (сөзбен) атаса, метонимия ойда сақталынып тұрған бірер сөзді айтпай-ақ, ол сөзді екінші бір сөз мағынасына сыйыстырып жібереді. Ондайда екі немесе одан да көп сөз мағынасы сол сөздер орнына қолданылған бір-ақ сөзден оп-оңай аңғарылады. Оның себебі — метонимия халық тілінде ертеден беяяf0мен қарай қалыптасқан ұғымдарға сәйкес жасалынады. Мәселен, Сәкенді оқыдым десек, Сәкеннің шығармаларын оқыдым дегенді аңғарамыз. Дина жеңгейдің дастарқаны мол екен, — десек, Динаның стол жапқышьшың көлем — мөлшерін айтпаймыз; тағамы мол екен немесе Динаның қолы ашық, барын аямайды деген мағынаны ұғамыз. Олай болса, дастарқан сөзі ауыспалы, бейнелі мағынада қолданылып тұр. Сонда бұл сейлемдердегі оқыдым, дастарқаны дегендер — метонимия. Ал сөйлемдерді Сәкеннің кітабын оқыдым, Дина дүкеннен үлкен дастарқан сатып алды, — түрінде құрсақ, оқыдым; дастарқан сөздері метонимия бола алмайды. Өйткені бұл сөздер өздерінің тура мағыналарында қолданылып тұр. Каталог: uploads -> books -> 47828 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi а. Бектаев, Т. Турткулбаева Қазіргі әдеби процесс 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Ш. юлдошева, А. Нисанбаева 47828 -> Методикасы кафедрасы 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби 47828 -> Низами атындағы тмпу-дың Қазақ тілі және әдебиетін оқыту әдістемесі кафедрасының доценті Е. Абдувалитовтың “Абай халық данасы” тақырыбындағы сабақ үлгісі 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|