Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Қазақ тiлi лексикографиясы
Лексикография - грек тiлiнiң lexis (cөз) және grapho (жазамын) деген сөздерiнен жасалған термин. Лексикография деп белгiлi бiр тiлдегi сөздердiң жиынтығын атайды, яғни лексикография сөздердi құрастырудың ғылыми медодикасы дегендi анықтайды. Сөздiк жасау жұмысы лексикографиялық жұмыс болып табылады. Сөздiктер негiзiнен қарастыратын нысанына қарай лингвистикалық және лингвистикалық емес болып бөлiнедi. Қазiргi қазақ тiлiндегi сөздiктердi оның негiзгi характерiне қарап мынадай 4 түрлi топқа бөлуге болады: 1. Сөздiң шығу тегi мен олардың семантикалық дамуы туралы мағлұмат беретiн сөздiктер, бұларға мыналар кiредi: 1.Этимологиялық сөздiктер. 2.Тарихи сөздiк 2. Қазiргi тiлдегi сөздердiң мағыналарын түсiндiрiп, олардың қолданылуы жайлы мағлұмат беретiн сөздiктер. Олар мыналар: 1.Түсiндiрме сөздiк 2.Аударма сөздiк 3.Терминалогиялық сөздiк 4.Диалектологиялық сөздiк 5.Синонимдер сөздiгi 3. Сөздердiң дыбыстық құрылысы мен олардың жазылуы туралы мағлұмат беретiн сөздiктер: 1.Фонетикалық сөздiк 2.Орфографиялық сөздiк 3.Орфоэпиялық сөздiк 4. Заттар мен құбылыстардың ұғымдарын айқындап түсiндiретiн сөздiктер: 1.Энциклопедиялық сөздiк 2.Иллюстративтi сөздiк Түсiндiрмелi сөздiктер - қазақ әдеби тiлiндегi жиi және жалпылама қолданатын сөздердi қамтып, олардың мағыналарын талдап түсiндiрудi мақсат етедi. Түсiндiрмелi сөздiкте сөздер семантикалық тұрғыда түсiндiрiледi. Мұнымен бiрге әдеби тiлдегi сөздердiң дұрыс жазылуы мен айтылуы да көрсетiледi. Сөздiкке енгiзiлiп, мағынасы түсiндiрiлетiн сөз реестр сөз деп аталады. Әрбiр реестр сөзден кейiн ол сөздiң қай сөз табына қатысты екенiн көрсететiн белгiлер қойылады. I. Кеңесбаевдың басқаруымен қазақ тiлiнiң түсiрмелi сөздiгi I томы 1959 ж., ал II томы 1961 ж. жарық көрдi. 1974-1986 жылдары А.Ысқақов басқаруымен 10 томдық түсiндiрмелi сөздiк жарық көрдi. Диалектологиялық сөздiкте әдетте тiлдiң лексикасынан тыс говорлар мен диалектiлерге тән сөздер мен сөз тiркестерi қалыптасады. Қазақ тiлiнде диалектологиялық сөздi тұңғыш рет 1965 жылы жарық көрдi. Сөздiкте 2000ға жуық диалектизм сөздер енген. Одан кейiн 1969 жылы Қазақстан Ғылым Академиясының тiл бiлiмi институты қызметкерлерi құрастырған. Мұнда 6000ға жуық сөз қамтылған. Диалектологияның сөздiгiнде реестер диалектизмдердiң мағынасы әдеби тiлдегi балама, синоним сөздерi арқылы түсiндiрiледi. М: дәлiз деген сөз бар, бұл - кiре берiстегi бөлме, ауыз үй дегендi бiлдiредi. Синонимдiк сөздiкте синонимдiк қатардың құрамындағы өзара мәндес сөздердiң әрқайсысының мағынасы талданып қолданылу аясы мен стильдiк қызметi түсiндiрiледi. Қазақ тiлiнiң синонимдiк сөздiгi тұңғыш рет 1962 жылы жарық көрдi. М: Ә.Болғанбаев «Қазақ тiлiндегi синонимдер сөздiгi», Алматы, 1962. Осы сөздiкке 1400 ден астам синонимдiк қатар енген. Синонимдiк қатардың iшiнен сол қатардағы сөздердiң жалпы мағынасын ашық айқын бiлдiретiн доминант сөз басына қойылады да, басқалары онан кейiн синонимдiк қатардың құрамына енген әрбiр сөздiң мағынасын, шығу төркiнiн, стильдiк қызметiн әр түрлi әдебиеттерден мысалдар келтiредi. Қанатты сөздер сөздiгi тiл бiлiмiнде фразеологизмнiң бiр түрi болып есептеледi. Белгiлi бiр тiлдегi алуан түрлi тұрақты фразеологиялық сөз тiркестерiн қамтитын фразалық сөздiк қазақ тiлiнде жуырда ғана жасалды. Ол I.Кеңесбаевтың «Қазақ тiлiнiң фразеология сөздiгi», 1977. Аударма сөздiкте белгiлi бiр ана тiлдiң сөзi басқа бiр тiлге аударылып немесе белгiлi бiр тiл сөзi мен фраза iшi ана тiлiне аударылып берiледi. М: қазақша-орысша (I том 1954ж. 5000 сөз) немесе орысша-қазақша сөздiк (I том 1978 ж. II том 1981ж). Аударма сөздiктердiң iшiнде ең көп тарағаны 2 тiлдiң аударма сөздiгi. Мұнда шет тiлдi оқып үйренуде, ол тiлдiң лексикасын меңгеруде, басқа тiлде жазылған еңбектердi оқуда еңбегi мол. Орфографиялық сөздiкте сөздердiң қалай жазылатындығы көрсетiледi. Бұл сөздiк дұрыс жазудың анықтағышы ретiнде қолданылады. Қазақ тiлiнiң алғаш орфографиялық сөздiгi 1962 жылы шыққан. Ол одан кейiн де өңделiп басылған. Арнаулы сөздiк – деп бiр еңбектi немесе ақын жазушының немесе ғылыми қайраткердiң шығармасының тiлiн жеке сөздiк етiп шығаруды айтады. М: қазақ тiл бiлiмiнде «Абай Құнанбаевтың шығармаларының сөздiгi», Алматы, 1967 жыл. Терминологиялық сөздiк. ғылым мен техникада терминдердiң мәнi күштi. Белгiлi бiр ғылым саласына тән терминологияны бiлмей тұрып ол ғылымды, техниканы меңгеру мүмкiн емес. Ғылым мен техниканың алуан түрлi салаларына байланысты көптеген терминологиялық сөздiктер бар. М: I.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов «Лингвистикалық терминдер сөздiгi». Алматы, 1956 ж. Энциклопедиялық сөздiк. Энциклопедия лингвистикалық сөздiктер тобына жатпайды. Қазақ халқының тұңғыш энциклопедиялық сөздiгi 1972 жылдан бастап шыға бастады. Қазiр осы сөздiк 12 том болып жарық көрдi. Бұл кiтап мәдени өмiрiмiздiң, бiлiм мәдениетiнiң өскендiгiн көрсететiн жинақ болып табылады. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|