Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Фразеологиялық оралымның түрлері
Фразеологиялық оралымдардың түрлері бір-бірінен әрқашан ашық ажырата бермейді, осыған орай,оларды классификациялау (түр-түрге бөлу, топтастыру) тіл біліміде өте күрделі мәселе болып саналады.Тіл білімінде фразеологиялық оралымдар әр түрлі жағынан қарастырылып,осыған сәйкес,олар түрліше топтастырылып жүр.Фразеологиялық оралымдар лингвистикалық әдебиеттердің бірінде бүтіндей тұрақты тіркестің тұтас мағынасы мен оның (тіркестің) сыңарларының мағыналарының ара қатысы жағынан топтастырылса, екіншілерінде құрылымы жағынан үшіншілерінде қызметі (функция) немесе эмоциональды-экспрессивті қасиеті жағынан топтастырылады. Академик В.В Виноградов фразеологиялық единицаларды бүтіндей фразеологизмнің бір тұтас мағынасы мен оны құрастырушы сыңарлардың мағыналарының ара қатысы тұрғысынан фразеологиялық тұтастық(фразеологические сращение), фразеологиялық бірлік (фразеологическое единство)және фразеологиялық тізбек (фразеологическое сочетание) деп үш түрге бөледі.Орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н.М.Шанский аталған класссификацияны қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше (фразеологическое выражение) деп есептейді.Енді фразеологиялық оралымдардың аталған түрлерінің әрқайсысына тоқталайық. Фразеологиялық тұтастық. Семантикалық жақттан бөлініп ажыратылмайтын, біртұтас мағынасы сыңарларының мағынасымен жуыспайтын (байланыспайтын ) фразеологиялық оралым фразеологиялық тұтастық деп аталады.Фразеологиялық тұтастықтың құрамындағы сыңарлар(сөздер) бір-бірімен біте қайнасып, өз ара тұтасып, бітісіп кетеді де, бүтіндей тіркес семантикалық жақтан бөлінбейтін,бір тұтас единица ретінде ұғынылады .Фразеологиялық тұтастықтардың білдіретін мағыналары осы тіркестерді құрастырушы сыңарлардың (сөздердің)мағыналарынан келіп тумайды, олармен(сыңарларымен) мүлдем жанаспайды, байланыспайды.Мысалы,аузы-мұрны қисаймастан деген фразеологиялық тұтастықтың білдіретін бір бүтін мағынасы (ұялмастан,шіміркенбестен) осы тіркестің құрамындағы аузы-мұрны және қисаймастан деген сөздердің білдіретін мағыналарына иүлдем сәйкеспейді. Фразеологиялық бірлік.Фразеологиялық оралымдардың бұл түрі де-фразеологиялық тұтастық сияқты,семантикалық жақтан бөлінбейтін,бір тұтас(бүтін) единица.Фразеологиялық бірліктің фразеологиялық тұтастықтан айырмасы мынада: фразеологиялық тұтастықтың бір бүтін мағынасықұрастырушы сыңарлардың мағыналарымен мүлдем жанаспайтын болса, фразеологиялық бірліктің бөлінбейтін мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағыналарының бүтіннің бір тұтас келтірінді мағынасына ұласуы нәтижесінде пайда болады.Фразеологиялық бірліктің мағынасы-бір тұтас образды мағына,бірақ туынды мағына.Фразеологиялық бірліктің бір тұтас туынды мағынасына оны құрастырушы сыңарлардың бәрінің де,әрине қатысы бар, бірақ бұл қатыстық тікелей емес, жанама түрде болады.Фразеологиялық бірлік фразеологиялық тұтастықпен семантикалық бөлшектенбеуі (мүшеленбеуі)жағынан жақындаса, одан (фразеологиялық тұтастықтан) семантикалық туындылығы, бір бүтін мағынаның құрастырушы сыңарлардың мағыналарымен байланыстылығы жағынан ажыратылады.Мысалы: ауырдың үсті,жеңілдің астымен, ауыз жаласу, тілі қышу,түймедейді түйедей ету, тайға таңба басқандай,мақтамен бауыздау,тамырына балта шабу, т.б. Фразеологиялық тізбек.Фразеологиялық оралымның бұл түрі ерікті мағынасындағы(свободное значение) сөз бен фразеологиялық байлаулы мағынасындағы сөздің тіркесінен жасалып,өзінің даяр қалпында,тіркескен күйінде жұмсалады.Фразеологиялық тізбектің қатарына орыс тіліндегі щекотливый вопрос,шекотливое положение,закадычный друг тәрізді тұрақты сөз тіркестері мен қазақ тіліндегі мидай дала,асқар тау, шалқар көл, тас қараңғы,ата жау тәрізді тұрақты сөз тіркестері енеді.Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті мағынасындағы сөз алуан түрлі сөздермен тіркесіп жұмсалуғу икемді болса,фразеологиялық байлаулы мағынасындағы сөз бір не бірен-саран сөзбен ғана тіркеседі.Мысалы, мидай дала,шалқар көл, т.б. Фразеологиялық сөйлемше . Фразеологиялық оралымның бұл түрі мағынасы ерікті сөздердің тіркесінен құралады,бірақ құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келеді. Мысалы: Айдағаның екі ешкі, ысқырығың жер жарады;Шегірткеден қорыққан егін екпес;Көрпеңе қарай көсіл;т.б. Фразеологиялық сөйлемше фразеологиялық тізбектен құрамында байлаулы мағыналы сөздің болмауы жағынан ажыратылады. Фразеологиялық оралымдардың ішінде құрылымы жағынан да, мазмұны жағынан да тілдің коммуникативті единицасы-сөйлемге сәйкес келетіндері бар.Бұлар-мақалдар мен мәтелдер,қанаты сөздер.Мақалдар мен мәтелдер және қанатты сөздер фразеологизмдердің қатарына жатқызылғанда,олардың сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай,даяр қалпында жұмсалатыны;құрамының тұрақтылығы ескеріледі. Мақалдар көбінесе екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында шарт немесе жалпы байымдау,соңғысында қорытынды,түйінді пікір айтылады. Мысалы:Кең болсаң, кем болмайсың.Әзіл айтсаң да әділ айт.Тұз астың дәмін келтірсе,мақал сөздің мәнін келтіреді және т.б. Мәтелдерде ой-пікір,топшылау мақалдардағыдай,тікелей кесіп айтылмайды да, образды түрде жанамалай айтылған ишара болады.Мысалы:Қызым саған айтам,келінім сен де тыңда, біреу тоңып секіреді, біреу тойып секіреді және т.б. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|