Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| 4. Ортақ етіс. Етістің ортақ етіс түрі етістіктің сапт етістік, сабақгы етістік тұлғаларынан арнайы -ыс,-іс,-с қосымшаларының жалғануы арқылы жасалып, қимыл іс-әрекеттің бір емес, бірнеше субьекті арқылы іске асатынын білдіреді. Басқа етіс түрлерінен ортақ етіс жасап тұрған етістің мағынасы мен қосымшасының ерекшелігі - етістіктің салттылық- сабақгылығына бейтарап болумен қатар, кей ортақ етіс формалы етістіктің қимыл атауын білдіруге бейімділігі негізінде заттық ұғымды білдіріп зат есімге айналып кететін кездері болады. Мысалы: Арқан тарт-ыс-ты. Тартыс басталды. Асыққа тала-с-ты. Талас күшейді дегенде ортақ етіс жұрнағы жалғанған «тартысты, таласты» етістіктерінің бірі -сабақты, бірі -салт етістік болса, «тартыс, талас» атау тұлғадағы зат есімдер «тарт, тала» етістіктерінен -ыс жұрнағы арқылы жасалған туындытүбіртұлға. Яғни бұл сөздердің тұлгалық ұқсастығы болмаса, бұлардың құрамындағы қосымша екі түрлі категориялы сөзтудыратын морфема.
Етістің ортақ етіс және өзгелік етіс түрлері қимылдың, іс-әрекеттіңбір субьекті емес, бірнеше субьектінің қатысуы арқылы жасалатын мағынасы жағынан бір-біріне ұқсас келеді. Солай дегенмен де бұлардың арасында оларды ажырататын белгі де жоқ емес. Ол белгі -олардың бірінде агенстін болу- болмауы. Сөйлемде өзгелік етіс тек сабақты етістіктен жасапып, ондаекінші субъект - агенс міндетті түрде болуға тиіс болса, ал ол - қимыл, іс-әрекетті тікелей орындаушы ортақ етісте болмайды . Етіс жұрнақтарының семантикапық сипаты сөзжасам қосымшаларына жақын болғанымен (етістіктен етістік тудырғанымен), өзі жапғанған етістік түбірінің мағынасын, лексикалық мәнін өзгертпейді, тек сабақтылық-салттылық мәнін ғана өзгертеді. Етіс жұрнақтары бірінің үстіне - бірі жалғанғанда, мына тәртіппен орналасады: 1) өздік етіс + езгелік етіс: ойла+н+дыр, түй+ін+дір; 2) өздік етіс + ортақ етіс: бүл+ін, бүл+ін+іс; 3) ортақ етіс + өзгелік етіс: бөл+іс, бөл+іс+ кіз(-тір); 4) өзгелік етіс + өзгелік етіс: бақ+тыр+т, тура+т+қыз т.б. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|