Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
Сан есімнің лексика-семантикалық сипаты
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Сан есімнің лексика-семантикалық сипаты
Сан есім зат белгісін білдіруі жағынан сын есімге ұқсайды, сондықтан сан есім де зат есіммен тіркесте жиі қолданылады. Мысалы, Сарыбала атасымен бірге алыстағы қыр елінен он бес мың қой жинап қазынаға өткізді (Ғ. Мұстафин). Биылғы жылдың сегіз айында ғана мың адам курс бітіріп шықты. Осы сөйлемдердегі он бес мың, сегіз, мың сан есімдерінің нақты мағыналары өздері тіркескен сөздер арқылы анықталып тұр, яғни қойдың он бес мың, айдың сегіз, адамның мың екендігі нақтыланып тұр. Ал сан есімдер жеке қолданылғанда, оларда нақтылық болмайды, абстракт мағынаға ауысады, демек он бес мың, сегіз, мың деген сөздер жайындағы ұғымды ғана аңғаруға болады. Қазақ тіліндегі сан есімдер бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма, отыз, қырық, өлу, алпыс, жөтпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың секілді жиырма шақты сөздер арқылы жасалатындығы ғылымда дәлелденген жағдай, яғни "санға байланысты неше түрлі болып жатқан абстракт ұғымдар осы жиырма сөз арқылы және олардың түрленуі арқылы беріледі". Қазақ тілінде сан есімдер сиякты мөлшерлік мағынада қолданылатын бір топ сөздер бар. Бұл сөздерді Ә. Хасенов екі топқа бөліп қарастырған: бірінші-сан есімнің тура мағынасындағы, яғни дәл сан мағынасын білдіретін және солар арқылы жасалған сөздер: егіз, қос, жарты, жарым, жеке, жалқы, сыңар, жалгыз, некен-саяқ, дара және осы сөздердің әрқайсысының мағыналық және грамматикалық ерекшеліктеріне тоқталған. Автор сан есім мағыналы сөздердің екінші тобын өз ішінде тағы да екіге бөлген: 1. әртүрлі тіркестер арқылы берілетін абстрактылық ұғымдар; 2.счеттік (нумеративтік) сөздер мен сан мағыналы есімдер, Ғалым бірінші топқа сүт пісірім, шап қайнатым, бір шай ішім, ет асым, ат шаптырым, еп жатар кез, түс ауа, күндік жер, қозы көш жер т.б. секілді тіркестерді жатқызған. Ал екінші топқа жүз бас қой, бір қап бидай, бір нар киім, екі қабат үй, үш түрлі мәселе, бір түп ағаш т.б. секілді сөздерді жатқызып, бұл сөздерді счеттік (нумеративтік) сөздер деп атаған. А. Ысқақов қазіргі қазақ тілінде сан есімдер сияқты мөлшерлік мағы-нада қолданылатын сөздер бар екендігі, олардың жеке-дара түрінде де, сөз тіркесі түрінде де кездесетіндігін айта келіп, жарым, жарты сөздері бөлшеістік ұғымдардың, жалғыз, жалқы, сыңар, дара сөздері бірлік ұғымдардың, центнер, килограмм, тонна, қадақ, батпан сөздері салмақ өлшемдердің, қадым, қарыс, кез, метр, шақырым, ат шаптырым, қозы көш(жер) аралық өлшемдердің және ет асым, қас қаққанша, қас пен көздің арасында, әу дегенше сияқгы уақыт, мерзім өлшемдердің атаулары есебінде қолданылатындығын көрсеткен . Бұл сөздердің мағынасында аздаған мөлшерлік ұғым болғанмен, олар сан есімге жатпайды. Мысалы: жарым, жарты, жалқы, сыңар, дара, қос, егіз сөздері-сын есімдер, центнер, қарабатпан, килограмм, тонна, гектар, кубомөтр, адым, қарыс, кез, метр, шақырым сөздері - зат есімдер, ат шаптырым, қозы көш (жер), ет асым, қас қаққанша, қас пен көздің арасында, әудегенше-тұрақты тіркестер). Сан есімге жатпаса да, мөлшерлік мағынада тілімізде жиі қолданылатын осы сөздердің ерекшеліктері академиялық грамматикада (2002) нақтыланып көрсетілген және бұл сөздер мынадай ретте топтастырылған: - салмақ өлшемдерін білдіретін сөздер: қадақ, пұт, келі, батпан; - көлем мөлшерін білдіретін сөздер: бір шымшым, біруыс, бір тілім, бір құшақ т.6. - қалыңдық өлшемін білдіретін сөздер: пышақ сырты, шынашақ, бармақ, екіелі т.б. - қашықгықөлшемін білдіретін сөздер: адым, таяқтастам, шақырым, қозы көш жер, ат шаптырым т.б. - ұзындық өлшемін білдіретін сездер: тұтам, сынық сүпем, кере кез, аршын, құлаш т.б. -жарты мағынасын білдіретін сөздер: жарты, жарым т.б. - бір мағынасын білдіретін сөздер: жеке, дара, жалғыз, жалқы; - екі мағынасын білдіретін сөздер: егіз, қос, пар; - төрттен бір мағынасында: ширек; - уақыт мөлшерін білдіретін сөздер: сүт пісірім уақыт, шай қайнатым биенің бір сауымындай уақыт . Бұл сөздердің барлығы да мөлшерлік мағынада қолданылғандарымен, сан есім болмайды. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|