Қазақтардың отаршыддық езгіге қарсы ұлт-азаттық күресін зерттеу. XVIII—

XIX ғасырлардағы Қазақстандағы халыкбұкарасының патша өкіметіне қарсы 

наразылық козғалысының бай тарихы бар. XVIII ғасырдың  екінші жарты- 

сында (1783—1797 жылдары) Кіші жүзде Сырым Датов бастаған көтеріліс бол- 

ды.  1836—37 жылдары Бөкей Ордасында Исатай Таймановтың басшылығымен 

көтеріліс жасалды.  1856—57 жылдарда Сырдария өңірі қазақтарының отар- 

шылдық езгіге қарсы Ж анқожа Нұрмұхамедов бастаған көтерілісі болып, ша- 

руалардың Есет Көтібаров басшылык еткен көтерілісі Батыс Қазақстан аума- 

ғын қамтьщы.  1870 жылы патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы Орал 

ж әне Торғай облыстарында  көтеріліс,  Маңғыстауда толку болып  өтті.  Сол 

кезең  әдебиеттерінде бүл оқиғалар тым жұтаң көрсетілген. Негізінен алғанда 

олар — түрлі басылымдардағы үзік-үзік жарияланымдар. Бұл мәселелерге «Во­

енный сборник» беттерінде едәуір көңіл бөлінген. Барлықжарияланымдарда 

халык бұкарасының бой көрсетулері «бүлік» деп түсіндірілді, ал көтерілістер 

басш ыларының жеке басы автордың көзқарасына қарай түрліше сипаттама 

алды. Н. Середа, Н. Савичев, В. Потто, И. Аничков, П. Юдин жэне баскалары- 

ның макалалары соны дәлелдейді.50

XX  ғасырдың  30-жылдарында  көтерілістер туралы  арнаулы  зерттеулер 

жазылды.  К арсы лы қ қозғалыстарын зерттеуді алғашкылардың бірі болып 

А. Ф. Рязанов бастады,51 ол Орынбордың мұрағат материалдарының мол кө- 

зімен танысып, ғылыми айналымға енгізді. Жекелеген даулы мәселелеріне қара- 

мастан,  бұл  зерттеулер  бүгінгі танда да  өз  мәнін жоғалткан жок.  Кіші  жүз 

казактарының Сырым Датов басшылык еткен көтерілісіне М. П. Вяткиннің 

«Батыр Сырым» деген монографиясы (М.,  1947) арналды. Накты деректемелерді 

кең көлемде пайдалана отырып, кәсіби қолдан  шыккан орныкты  зерттеуде 

Кіші жүз қазақтарының көтеріліс карсаңындағы өлеуметтік-экономикалык 

жағдайына,  біркатар әлеуметтік  санаттардың ж әне бірінші  кезекте шаруа- 

лардың  наразылығын  туғызған  себептерге,  көтерілістің  барысы  мен  оның 

жетекш ілерінің көзкарасына; Игельстром бастаған Орынбор әкімшілігінің 

рөліне  ж әне  оның  хан  билігін  жою  үшін  жасаған  сәтсіз  әрекеттеріне  де- 

ректемелік ж әне тарихнамалык шолу жасалып,  ол  мәселелер кең көлемде 

егжей-тегжейлі көрсетілген. Көтеріліс кезендері айкын зерделеніп, Сырым 

Датовка, ол сүйеніш етіп, мүдделерін корғаған әлеуметтіктоптарға иланымды 

сипаттама берілген; патша өкіметіне карсы жаппай бой көрсетулердің бірі не 

себептен  жеңіліске  ұшырағаны  ашып  көрсетіледі.  Еңбек  осы  кезге  дейін 

көтерілген  тақырыпқа жасалған толык ғылыми талдамалардың бірі  болып 

қалуда.

Сонымен қатар Е. Бекмаханов XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақ- 

станның әлеуметтік-экономикалы к өмірі туралы зерттеу жазды (Қазакстан 

XIX ғасырдың20—4 0 жылдарында. А.,  1947). Кітаптыңбасымбөлігі Кенесары 

Қасымов басшылық еткен азаттык қозғалысына арналған. Мүнда көтерілістің 

қозғаушы  күш тері,оны ң  Орта  жүзде  кұлаш  жаюы,  Кенесарының  казак 

мемлекеттілігін нығайту жөніндегі іс-шаралары, Қоканға карсы күресі, оның 

бұл  күреске кырғыздарды тартпақ болған әрекеттері,  сондай-ақ Кенесары 

мен оның жакындарының кырғыз билеушілері колынан қаза табуы айкында- 

лады. Қорытындысында автор Қазакстандағы 20-40-жылдардағы окиғаларды

36

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: