XVIII-XX ғасырдың бас кезі тарихы жоніндегі басқа да бұқаралық де-

ған деректемелер мазмұны  жағынан да, түрі жағынан да әр түрлі.  Бірінші 

тобы   казак даласы  мен оған ж апсарлас  жаткан жерлерде болып, көзімен 

көргендердің ж азбалары нан,  казактар ж ән е олар катыскан окиғалар ту- 

ралы   мәліметтер  бар  материалдардан  тұрады .207  Осы  тұрғыдан  алғанда, 

ж о н ғ а р   б и л е у ш іс і  Ц е в а н - Р а б т а н д а   б о л ғ а н   И в ан   У н к о в с к и й д ің  

күнделіктері мен жолжазба дәптеріндегі мәліметтер назар аударуға лайык- 

Бұдан біз казактарды ң ж оңғарлар жаулап алған Ж етісу жері, жоңғарлар- 

ды ң Үлы ж үздің рубасыларын бағындыруы туралы акпарат аламыз.  Онда 

ойраттар ж етекш ілерін ің  есімдері ж әне ж ер-су аттары келтіріледі.  Атап 

айтканда, олар жаулап алған  Шу, Талас,  Сарысу,  Хантау, Үлытау, Арға- 

наты  ж ерлері  ж ән е  біркатар  калалар:  Ә улиеата,  Сайрам,  С озақ,  Құлан, 

Ш ымкент, Таш кент ж әне баскалар бар.

Ж оң ғарлар  казактарды ң   жері  мен  халкын  күйзеліске ұшыратып,  ха- 

лы кты ң   бір  бөлігін  түткы нға  алып,  Талас  алкабы  аркылы  Сырдарияға 

ш ы ккан.  Боскан  казактарды ң  бір  бөлігі  Сырдариянын, төменгі  ағысына 

ы ғысып, бір бөлігі  С ам аркан жағы на кетуге мәжбүр болған.  Ж оңғар әс- 

керін ің   саны  ж ә н е  оларды ң  үрыс  кимылдарын  ж үргізу  өдістері  туралы 

деректер  бар.  Қ арасты ры лы п  отырған  деректемеде  ж оңғарларға  карсы 

күрес  кезең ін де  казактар  үшін, тегінде, ең күйзелісті  ж әне ауыр болған 

апатты   жы л  —  1723  ж ы лды ң  бүкіл  кайғы -касіреті  аш ып  көрсетіледі. 

Д еректеменің географиялык материалдары жоңғарлардың Үлы жүз, Орта 

ж үз  ж ә н е  Кіші  жүз  аумағына  жасаған  басқы нш ы лы к  ж оры ктары ны ң 

аукымдылығын  неғұрльім накты көзге елестетуге мүмкіндік береді ж әне 

окырмандарды  жоңғарлар шапкыншылығына тойтарыс беру үшін барлык 

казактарды  біріктіру мөселесін жедел  шешуге арналған тарихи оқиғаның 

— Ордабасындағы хандар, билер, баты рлар ж әне рубасылары бас коскан 

к е ң е с ін ің   дер  к е зін д е  ж ә н е  ж оғары   м аксатта  ө тк ізіл ген ін   түсін уге 

жетелейді.

«XVIII ғасырдағы С ібір тарихы ны ң ескерткіш терінде» казактар тура­

лы едәуір деректі материал бар.  К азактар жоңғарларға карсы күресу үшін 

Ресеймен одақж асағы сы  келді.  Мұндай келісімнің галаптары туралы  1716 

ж ылы  «Кайып  хан  мен  бүкіл  казак  ордасы ны ң  атынан»  казақ  елшілері 

келген  Тобы лда  С ібір  губернаторы   М.  Гагаринмен  келіссөз  жүргізілді. 

Бүл  ке ліс сө зд ер д ің   м атери алдары ,  казактар д ы ң   келесі,  1717  жылғы 

күресінің барысы, этап айтканда А ягөз өзені жанындағы  шайқас туралы 

мәліметтер, Ә білкайырдың  1718 жылғы патшаға жазған хаттары ж әне ба­

ска деректер, соны ң ішінде к азак  ж асактары  туралы деректер казақтар- 

ды ң  сол  кезең де  ж оңғарларға  карсы   күресінің  наш ар  ұйымдастырылу 

себептерін ашып береді.  Бұл кұжаттарда казактарды ңж ауға карсы күрес- 

те баска да түрік халыктары арасы нан одактастар табуға ұмтылысы ж әне 

к а зак  ж үздерін ің   іш кі  саяси  жағдайын  ашып  көрсететін  толып  жаткан 

м әселелер туралы  мәліметтер бар.

Генерал-м айор А.  Тевкелевтін, Орынбор өлкесі мен казак жүздері ту­

ралы  «Әр түрлі  қағаздары» әсіресе өлкені отарлаудың басталуына байла- 

нысты шын мөнінде бірінші дәреж елі орын алады.

А. Тевкелев патша шенеуніктерінің арасында аймақтағы көптеген түрік 

халы ктары ның тұрмысын, әдет-ғұрпы мен кұкы кты қ нормаларын жақсы 

білген өте беделді адам болатын. П атш а мен  Ресейге әбден берілген адам 

ретінде ол  Кіші ж үз бен  Орта жүз қазақтары н Ресей бодандығына кабыл-

76

даудың  бастауында  болды,  күрделі,  ал  кейде  қауіпті  де дип лом ати ялы қ 

міндеттерді орындады.  К ызм ет еткен  кезеңінде оған  үлкен  өкілеттіктер 

берілді  ж ән е  тақ  иесінің  кұрметіне  бөленді.  Талай  рет  м арапатталы п, 

қызметі  жоғарылатылды.  Оның  әр түрлі  кезде  қ азақ  ж үздерінде  болған 

тарихи  оқиғаларға  көзқарастары ,  белгілі  бір  шешім  қабы лдауы ,  болған 

окиғаны  бағалауы  XVIII  ғасырдағы  қазақтарды ң,  баш құрттарды ң,  Еділ 

бойы халы қтары ныңтарихы н карастырған кезде ерекш е кұнды.

Д еректемелердің екінші тобын  кұж аттар мен материалдар ж инақтары  

— «XVI—XVIII ғасырлардағы қазақ-оры с қатынастары» ж әне «XVIII—XIX 

ғасырлардағы  қазақ-оры с  қатынастары»  кұрайды .208  К ең естік  кезде ж а- 

рияланған  ж инактарда  Кіш і  ж үз  бен  Орта  жүзді  Ресейге  косуды ң  бас 

кезіне, бұл үрдістің барысы мен дамуына, оған қазақхандары ны ң катысу- 

ына, А. Тевкелевтің ж әне Орта жүздегі баш қүрттар елш ілігінің (Абылай 

ордасында) кызметіне, Абылайдың  1771  жылы хан атағын алуына катысты 

материал бар.

Біркатар мәліметтер казақ хандарының П угачевпен келіссөздерге, ал 

қазақ жасактарының Орынбор мен баска да бекіністерді корш ауға катыс- 

канын дәлелдейді.

XIX 

ғасырдың  1-жартысына катысты материалдар казақтарды ң Ресей- 

мен, соның ішінде Кенесары Касымовтың көтерілісі кезеніндегі өзара каты- 

настарының экономикалы к, сауда-саттық ж әне баска да жактары н ашып 

береді.

Тұтас алғанда, жинақтарды шығарушылардың алдында Ресей империя- 

сына қазақтардың өз еркімен қосылғандығын, ал ең бастысы — бұл үрдістің 

прогресшілдігін дәлелдеу, яғни кеңестік өмір ш ындығының көптеген он- 

жылдықтар бойы тарихнамада санаға сіңіріліп келген идеяларын деректер 

арқылы  негіздеу мақсаты тұрғанын  айта кеткен  ж өн.  Алайда ж и н ақтар- 

дың материалдарына сын көзбен  караған жағдайда, зерттеуш ілер өлкені 

отарлаудың басталуы мен барысы, қазақ коғамы ны ң тұрмы с-тірш ілігіне 

империя енгізген саяси, ш аруаш ы лык ж әне күкы кты қ өзгерістер туралы 

алуан түрлі мәліметтер алады.

Ресми деректемелердің үшінші тобы — 1731 жылдан бастап Қ азакстан- 

ның Ресейге косылу үрдісімен тікелей байланысты материалдар, негізінен 

алғанда патша үкіметінің заң актілері, казак даласында болып кеткен рес­

ми адамдардың хабарламалары ж әне лауазымды адамдар, ақсақалдар, би- 

лер жазған кұж аттар.209 Ж инакты ң материалдары мынадай бөлімдер бой- 

ы нш аж үйеленген:  Қ азақстан Ресейге қосылған кезден бастап казак хан- 

дары  мен  патша  үкім етінің  өзара  қаты настары ;  ш екаралы қ  соттар  мен 

ж азалаудың ұйымдастырылуы; XIX ғасырдың 60-жылдарындағы  реф ор­

мата дейін Сібір ведомствосының қазақтары н басқару;  1867 жылдан  бас­

тап Ж етісу ж әне Сырдария облыстарын басқару;  1868 жылдан бастап Дала 

облыстарын баскару;  1886 жылдан бастап Түркістан өлкесін басқару;  1891 

жылдан бастап Дала генерал-губернаторлығын баскару.  Сонымен ж инақ- 

та  1822 жылғы  «Сібір  казақтары   туралы   жарғы»,  1844 жы лғы   «Орынбор 

қазактарын баскару туралы ереже»,  1867—68 жылдардағы «Уақытша ере- 

желер»,  1886 ж ән е  1891  жылдардағы ережелер бар.  О қырман X V III—XIX 

ғасырлар бойында Қ азақ  даласы нда болған әлеум еттік-саяси  сипаттағы  

барлык  өзгерістер  туралы   мағлұмат  алады.  Бұл  топка  XVIII  ж ә н е  XIX 

ғасырлар  ш ебінде  Қ азақ   даласы  өмірінде  болған  әр  түрлі  оқиғаларды

77

көрсететін, жеке кітап етіп шығарылған қүжаттар жатады, өкініш ке қарай, 

ол  кітап  алғаш   көп том ды қ болып  ж оспарланған  басылым томдары ның 

бірі болып  қалды .210 Қ азақстан тарихы (1785—1828) жөніндегі аталған жи- 

н ақта  Кіші  ж үз  қазақтары н ы ң   Сырым  Датов  басш ы лы қ  еткен  ірі  бой 

көрсетуі  туралы   едәуір  материалдар  бар.  К өтерілістің  себептері,  оның 

өрістеуі, ол жөнінде патша әкімшілігі тарапынан жасалған әрекеттер және, 

әрине, нәтиж елері туралы деректемелер оның қанш алықты құлаш жайға- 

нын,  өлеуметтік бағытын ж әне сәтсіздікке ұшырау себептерін  көрсетеді. 

Д еректем елер ш аруалардың бой көрсетулерінетөн белгілер — стихиялы- 

лығы мен ұйымдаспағандығын, күрестің айқын мақсаттары болмағанды- 

ғын аңғаруға көм ектеседі, алайда, көзімен көргендер көтерілістің негізгі 

себептері  К іш і ж үздегі жер мәселесінің шиеленісуінде деп  біледі.

Д ерек тем елердің   төртін ш і  тобы на  Қ азақстан   мен  С ібір  аумағына 

әзірлен ген   м арш руттар  бойы нш а  ғылымды  ж ан-ж ақты   біліммен  ж әне 

м әлім еттерм ен  байы ткан,  Ресей  кол  астына  қаратқан  өлкен ің   өндіргіш 

күштері мен экономикасын зерзтеуге зор көмек көрсеткен, сондай-ақ XVIII 

ғасырдағы қ а зақ  коғамы ны ң әлеум еттік-саяси құрылымы туралы құнды 

мәліметтер әкелген  1768—1774 жылдардағы академиялы қэкспедициялар- 

ды ң нәтиж елері ж атады .2"

К ей ініректе  К С РО  ҒА мұрағаты ны ң басылымдарында ш ы ккан мате­

риалдар олардың сипаты, зерттеулер қамтыған аудандардың басшы қүра- 

мы туралы мағлұматты көп жағынан толықтырып, кеңейте түседі. Ал онда 

сол экспедицияларға қаты суш ы лар ең б ектерін ің толы қтізім і ж ариялан- 

ған.212

XIX ғасыр деректемелерінің ақпаратына тән ерекшелік көтерілістердің 

бірнеше ошақтарының тууы болды. Бөкей Ордасындағы шаруалардың Иса- 

тай Тайманов бастаған  1836—37 жылдардағы бой і^өрсетуімен бір мезгілде 

дерлік Орта ж үз бен  Кіші ж үзде патша өкіметіне қарсы  К енесары  К асы ­

мов  бастаған  көтеріліс  (1837—1847)  бұрқ ете  түсті,  кейініректе  1856—57 

жылдарда Ж анқож а Нұрмұхамедов басқарған Сыр өңірі қазақтары тәуел- 

сіздік жолындағы күреске көтерілді, ал  1855—58 жылдарда Кіші жүз аума- 

ғында Есет К өтібаров басш ылы қ еткен қазақтар Орынбор жазалау отряд- 

тары на қарсы  қимыл ж асады .  Қ азақ  шаруалары бой көрсетулерінің ара- 

сы нда  ұзақтығы   ж өн інен  де,  қарқы нды лы ғььж өнінен де  айы рмаш ылы қ 

болды. А лайда құж аттар бұл  көтерілістердің негізгі күші өз бостандығы 

мен дербестігін қорғаған қазақ шаруалары болғандығын растайды. Казак- 

тар ж әне олардың өз ж ерін Ресейге косу аякталғанға дейінгі өкімет орын- 

дары на карсы  бой көрсетулері туралы  алуан түрлі ф актілер бар бірқатар 

тарихи материалдар жалпы Түркістанды жаулап алуға катысты ертеректе 

ж ары қ көрген жарияланымдарда оқырмандар назарына ж еткізілді.213

1930 жылдарда кеңестік тарих ғылымында патш алық Ресейдің үлттық 

шет аймақтары ндағы  азатты қ қозғалы стары ны ң тарихы архив  (мұрағат) 

материалдары бойынша іздестірілді. Мұрағатшылар көтеріліс мәселелерін 

ж әне Исатай Таймановтың патша мен ханның билік орындарымен көтеріліс 

кезеңіндегі өзара катынастарындағы жеке рөлі көрсетілетін бірнеше құжат 

ж ариялады .  К азақстан   Р еспубликасы   О рталы қ  М емлекеттік  архивінің 

қорларында жинақталған кұжаттар мен материалдар жинағында Бөкей Ор- 

дасындағы көтеріліс мейлінше толы қ деректі көрініс тапты.214 К азак ж әне 

орыс тілдеріндегі  құж аттар көтеріліс туралы біздің білімімізді толы қты -

78

ра түседі жөне Бөкей Ордасындағы қазақ қоғамының қалың тобы наразы - 

лы ғы ны ң  себептерін,  көтеріліс  қамты ған  аум ақты ,  көтерілісш ілердің  

әлеуметтік ж өне рулы к құрамын, күрестің қи ы н-қы стау ж ағдайлары нда 

И сатай  Таймановты ң  ж алтақты қ  көрсетуінің   негізгі  сы ры н,  патш алы қ 

ө к ім е т   о р ы н д а р ы н ы ң   Ж ә ң г ір   х а н м е н   х а т   а л ы с у ы н ы ң   б а с т ы  

себептерін,оларды ң халы қ бұқарасы мен күресінің  әдістерін ж ән е басқа 

мәселелерді неғұрлым толы к анықтауға мүмкіндік береді.

Он жылдай  уақы тқа созы лған ж өне үш  ж үздің едәуір  бөлігін қамты - 

ған, Кенесары Қасымов бастаған көтерілістіңтарихы бойынша біздің колы- 

мызда «Қ азақ халқының Кенесары Касымов бастаған ұлт-азатты қ күресі» 

(А.,  1996)деген құж аттар жинағы  бар.  Онда  1837—1855 ж ы лдар кезең ін е 

қатысты  материалдар  мен  құж аттар  ж инақталы п,  археогеограф и ялы қ 

тұрғыдан  баяндалған.  Олар  көтерілістің  бары сы н,  онда  іске  қосы лған 

күштерді ж ан-ж ақты  анықтауға мүмкіндік береді, көтерілісш ілер жағын- 

дағы ең белсенді рулардың нақты атаулары беріледі.  К енесары   Қ асы мов- 

ты ң император Н иколайға көтерілісш ілердің негізгі талаптары  айтылған 

хаты мазмұны ж өнінен кызықты.  Батыс Сібір губернаторы на ж олданған 

хаттарда  көтерілісш ілердің   бағдарлам алы қ  талап -тіл ектері  айты лған. 

М атериалдарда көтеріліс басш ы сы ны ң белгілі  бір нақты  ұрыс қимы лда- 

рындағы  тактикалы к  ойлары н,  көтерілісш ілердің  Үлы  ж үз  ж еріне,  Ш у 

мен  Іле  ж ағалаулары на  кету  себептерін,  қ азақ   халқы на  қарсы   ж азалау 

отрядтары ның белсенділігін, соңғы ш айқастарды  ж ән е К енесары  Қ асы - 

мовтың қаза табуы ны ң м ән-ж ай лары  аш ып  көрсетіледі.  С оны мен көте- 

рілістің тарихы мен оған қатысуш ылардың рөлі ж өнінде әр кезде ж ән е әр 

түрлі басылымдарда ж арияланған ж екелеген үзінділер енді құж аттарды ң 

арнаулы  жинағы мен  елеулі  түрде  толы кты ,  ол  елеулі  ж ә н е  өм ірлік  та- 

қырыпты игеруде пайда болтан бос орынды едәуір толықтырады. Сыр өңірі 

қазақтары кіш кене-ш екті руларының Ж анқож а Нұрмұхамедов ж әне Есет 

Көтібаров бастаған көтерілісі туралы деректі материалдарды ң ж арияла- 

нуы  ж өн індегі  ж ағдай  да  осы ндай.  К аза қ с т а н н ы ң   Р есейге  қосы луы  

кезеңіндегі, X V III—XIX ғасырлардағы халы қ-азатты қ қозғалы сы н ы ң  әр 

түрлі кезендерінің деректі базасы бұдан кейін де игеруді күтіп тұр, мұның 

өзі маңызды тақыры пты  зерттеуде теориялы к-м етодологиялы қ көзқарас 

әзірлеуге белгілі бір дәреж еде эсер етеді.

XX 

ғасырдың 80-жылдарында деректі құж аттар К азақстанны ң Қ ытай- 

мен өзара қатынастарын көрсететін бірқатар жинақтармен толықты, олар- 

да қытай ж әне түрік тілдерінен аударылған мәтіндер келтірілген.  Көлемді 

жинақтардың бірі «Цин империясы ж әне казақханды қтары . XVIII ғасыр- 

ды ң  екінш і  ж артысы   — XIX  ғасырды ң  алташ кы  үштен  бірі.  1—2-бөлім» 

деген  атаумен  шықты.  Қ ұж аттар  мен  материалдар  ж инағы   А бы лай  мен 

оны ң  ұрпақтары ны ң  қы зметі  туралы   тарихи  м әлім еттерді  толы қты ра 

түседі, қазақ-қы тай қаты настары ны ң алуан түрлі  болғаны н көрсетеді.

XIX ғасыр қазақтарды ң мәдени өміріндегі түбірлі өзгерістермен ерек- 

ше болды. XIX ғасырдың бірінші жартысында Орынбор мен Омбыда кадет 

корпустары ашылып, оларға қазақ ш онж арлары ны ң балалары қабы лдан- 

ды. X V III ғасырдың соңғы  ш ирегінде жұмыс  істеген ази ялы қ мектептер 

қатары на хатшылар мен тілмаш тар даярлайты н арнаулы  мектептер, зай- 

ырлы мектептер, калалы қучи лищ елер, о р ы с-к азақ мектептері қосылды. 

Еуропалы қ үлгіге жақындатылған бұл оқу оры ндары нда білім алған ж ас-

79

тар кейіннен өз білімін казак коғамы өмірін жақсарту ісіне барынша қол- 

дануға ұмтылды. Оларды қоғам өм ірінің арнаулы -саяси ж ән е шаруашы- 

лы к жақтары ғана толғантып койған жок, олар айналадағы қызметті ғылы- 

ми тұрғыдан ұғынуға өз үлестерін қосуға ұмтылды ж әне үлес қосты. Сон- 

дыктан  зиялылардың жаңа ұрпағының, казақ қоғамының өз топырағынан 

ш ы ққан , оны м ен  нақты  тұрмыс  арқылы   етене  байланысты аса көрнекті 

өкілд ерінің  ш ы ғармаш ы лы к мұрасы XIX ғасырдағы деректеметануға ірі 

үлес болып косылды.  Бұл ең алд ы м ен  Ш.  Уәлихановтың (1835-1865) ту- 

ы нды лары на  қаты сты .215  О ны ң  еңбектерінде  К азақстан н ы ң ,  Орта  Азия 

мен  Ш ы ғы с  Т үр кістан   халы қтары н ы ң   тарихы на  терең   ы нта-ы қы лас 

білдірілген.  Олардан біз қ а з а к ж ә н е  қырғыз халықтарының ш ықкан тегі, 

қазақ қоғамыны ң әлеуметтік ж әне саяси кұрылысы, казак халқының жо- 

ңғар агрессиясына карсы азатты к күресі,  Қ азакстанны ң Ресейге косылуы 

мәселелері  ж өнінде  әм бебап  мәліметтер аламыз ж ән е патша өкіметінің 

к а зак   даласы нда  өзін  орны кты ру  жолы ндағы   саясаты на  оны ң  нақты, 

белсенді  кө зк ар асы н   сезінем із.  Ш.  У әлиханов  ең бектерін ің   н ақ  осы 

касиеттері оларды ң казак ғалымдарының: филологтардың, философтар- 

дың, заңгерлердің, экономистердің, тарихшылардың ж әне жаратылыста- 

ну ғылымы өкілдерінің  зерттеулеріндегі деректем елік сипатын аныктап 

берді.  Ірі кайраткерлердің саңлақтар тобын Ы.  А лтынсарин,  М.  Бабажа- 

нов, К. Халид, С. Ж антөрин, Т. Сейдалин жөне баскалардың есімдері жал- 

ғастырады .216 О лардың әр түрлі басылымдар мен мерзімді баспасөзде жа- 

рияланған еңбектері  казактарды ң сан кырлы өмірін,  әлеум еттік-эконо- 

м икалы к дамуы ның ерекш еліктерін, ойлау үлгісі мен кәсібін бейнелейді. 

XIX ғасы рды ң екінш і  жартысындағы  алдыңғы  катарлы адамдардың шы- 

ғармаш ы лык мүрасында Абай  Қ ұнанбаевтың еңбектері ерекше орын ала- 

д ы .217 О н ы ңтуы н ды лары  ж ә н е оларға өзек больГп, көктей өтетін пробле- 

малар  аукымы   -   оры сты ң дем ократи ялы к мәдениетінің,  ал  сол аркылы 

дүни еж үзілік  м әдениеттің  ж ан-ж акты   ықпалын  бастан  кеш іруш і  казақ 

әлеум еттік топтары   рухани  өм ірінің аса бай  көзі.  Абайдың поэтикалы қ 

шығармаларынан баска, тарихи такырыптағы: «Ескендір», «Масғұт», «Әзім 

әңгімесі» деген біркатар туындылары бар. «Қарасөздерінде» автор тарихи 

такыры пка талай рет соғады. Абай Құнанбаевтың шығармашылығы казак 

халкы   рухани  м әдениетінің  баға  ж етпес  ескерткіш і  ж ән е  зерттеуш ілер 

үшін бағалы дерек көзі болып табылады.

X IX —XX  ғасы рл ар  ш ебінде  к азак тар д ы ң   ш аруаш ы лы ғы   ж өнінде 

мәліметтер бар деректі ж арияланымдар пайда болды.  Бұлар — қазак коға- 

мы ның мал ш аруаш ы лығы , тұрмы сы , әлеум еттік қүрылымы туралы  мол 

статистикалы к  материал  бар  ж инақтар,  ең алдымен  бүлар  —  1896-1900 

жылдарда Дала өлкесінде жүмыс істеген статистик Ф. А. Щ ербина басшы- 

лы қ  еткен  арнаулы   эксп ед и ци ян ы ң   материалдары .218  Э кспедицияны ң 

міндеті  көш пелі ж ән е жартылай көш пелі  шаруашылыктарға қажетті жер 

көлемін  белгілеу  ж ән е  он ы ң   коны станды ру  коры на  алынатын  көлемін 

аны ктау болатын.  Щ ербина зерттеуінің саяси бағыты әбден айқын, бірақ 

оның материалдары казіргі күндерде де өз кұндылығын жойған жок.

Самодержавиенің аграрлык мәселені шешудегі, сондай-ак далада жерді 

межелеу жөніндегі коныс аудару козғалысы мен отаршылдык саясаты К. К. 

Пален ревизиясы ны ң есептерінде көрініс тап кан.219  1907—1910 жылдарда 

коныс аудару баскармасы Ж етісу облысының 138 989 казак және 2700 қоныс

80

аударушылар шаруаш ылықтарына тексеру жүргізді, оны  П.  П.  Румянцев 

басшылык еткен экспедиция жүргізген еді.220 К азак қоғамы өмірінің кейбір 

әлеум еттік-эконом икалы қ  жақтары   баска  да  халықш ылдар  өкілдерінің 

еңбектерінде көрсетілген.  Олардың мүдделерін айқын білдіруші В. И.  Се- 

мевский  болды .221  О ны ң  зерттеулерінен  біз  С ібірдің  алтын  өндіретін 

кәсіпорындарындағы қазақтардың жағдайы туралы мағлұматтар табамыз. 

Семевскийдің еңбектеріндегі ж әне кен округтерін басқарған инспекторлар 

А.  С боровскийдің,  В.  К оцовскийдің,  В.  П авловскийдің  очерктеріндегі 

жұмысшылардың саны ж әне олардың еңбек жағдайлары туралы накты ма­

териал тарихшылар үшін құнды деректеме болып табылады.222

Қазақстанның жергілікті мерзімді баспасөзіндегі тарихи материалдар да 

аз емес. Бұлар — орыс тіліндегі, ал одан соң казақтіліндегі газеттер, альманах- 

тар, жинақтар. Олардың жұмысына саны шағын зиялылар тартылды. М әсе- 

лен, атап айтканда XIX ғасырдың соңғы ширегінде «Туркестанские ведомос­

ти» (1870—1882), «Акмолинские областные ведомости» (1888—1902) газеттеріне 

казак тілінде косымшалар шығару жолға қойылды.

Сол  кез үшін к а за к  тіліндегі  ірі  мерзімді  басы лым  «Айкап» ж урналы  

(1911 — 1915) болды. Ж урнал ж аңалы к, озы ккадам  атаулыны жактады, ша- 

руаш ылы қты ң ж аңа нысандарын ж ән е тауар-акш а каты настары н дамы - 

туды  насихаттады.  Оған  қ а зақ   зи ялы лары ны ң д ем ократи ял ы к  ниеттегі 

өкілдері:  М ұхамеджан  Сералин  (ж урналды ң  баспагері),  Сұлтанмахмұт 

Торайғы ров, С пандияр К өбеев,  Бакы тж ан  Қ аратаев, Ж ансұлтан  С ейда- 

лин, Әбдіғазиз М ұсағалиев ж әне баскалар ж азып тұрды.

1913 ж ылдың ақпаны нан бастап  1918 ж ы лды ң күзіне дейін «Айқапқа» 

Караганда  әлдекайда  көп  таралыммен  О ры нборда  шығып  тұрған  газет 

«Қазақ»  газеті  болаты н.О н ы ң   бас  редакторы   —  А хмет  Б ай тұрсы н ов, 

баспагері  -  М ұстафа О разаев болды.  Газетке Ә.  Бөкейханов, М. Д улатов, 

М. Тынышбаев, Ш.  Кұдайбердиев, Т.  Кұнанбаев ж ән е баскалар үзбей ж а­

зып тұрды. Газет беттерінде ж ары к көрген проблем аларды ң негізгі ж ә н е 

кең  аукымы  («Дума  ж ән е  казактар»,  «Дума  ж ән е  соғыс»,  «Ж обаланы п 

ж аткан зандар туралы», «Коныстануш ылар туралы», «К азактар ж ән е жер 

мөселесі»,  «Ш аруаш ы лы қты ң  өзгеруі»,  «Д еннің  саулы ғы ,  рухты ң  сау- 

лығы»,  «Аурулар туралы»,  «Оба ж өнінде»,  «Білім беру туралы»,  «К азак- 

ша  білім  беру  туралы»,  «Бастауыш  мектеп»,  «М ектептің  мұқтаждары », 

«Оку  уакыты»,  «Қазіргі  соғыс»,  «Соғыс  туралы»,  «Г.  Д ума  ж ән е  солдат 

мәселесі», «Қазақтардан солдат алы на ма?») газет мүдцелерінің сан қы р- 

лы екенін және XX ғасырдың басындағы казақ коғамының ішкі ж әне сырт- 

кы өмірінің өміршең проблемаларына жауап іздестіргенін көрсетті.  Газет 

беттері  — қазақтарды ң  ш аруаш ы лык,  мөдени,  рухани  ж ән е  әлеум еттік- 

саяси тарихының аса бай деректер көзі.

Одан кейінгі жылдарда деректемелерге ы нта-ы қы лас арта түсті.  Олар- 

ды ж инау, жүйеге келтіру ж ә н е ж ариялау ж өніндегі ж ұм ы с өріс алды .223 

К өп үзамай И.  А.  Ч екалинский мен С.  А сф ендияровты ң  1916 жылғы кө- 

теріліс  туралы   алғаш кы   б и б л и о гр аф и ял ы қ  ең б ектері  ж а р и я л а н д ы .224 

Ш ығыс еңбекш ілерінің револю циялы қ дәстүрлеріне едәуір көңіл бөлген 

«Красный Архив» журналы  іздестіру ж ән е макала ж ариялау жұмысы нда 

айтарлыктай рөл аткарды .225

1916 жылғы көтерілістің 20 жы лды ғы на карай  Орта  А зия  мен  К азақ - 

стандагы құжаттар коры бірқатар бағалы ж арияланы мдарм ен байыды .226

6 -3 6

81

Орта Азия мен Казақстанның Казан революциясына дейінгі кезендегі та- 

рихына арналған Біріккен ғылыми сессияның Казанға дейінгі Қазақстандағы 

әлеуметтік-экономикалы қ ж әне саяси проблемаларды зерттеу үшін зор ма- 

ңызы болды.227 Проблемалар кешенінде Орта Азия мен Қазақстанның кеңестік 

дәуірге дейінгі тарихын кезендерге бөлу туралы мәселе ерекше маңыз алды. 

Бұл сессияда кабылданған кезендер:  1. Қазакстан аумағындағы алғашқы қауым- 

ды к құрылыс. 2. Қазақстан аумағында феодалдық құрылыстың қалыптасуы 

мен дамуы. 3. Қазақстанда капиталистік катынастардыңдамуы және патриар- 

хаттык-феодалдыққатынастардыңыдырауы. 4. Қазақстан Ресейдегі империя- 

лизм кезеңінде. Кейін бұл кезендер 5 томдық «Қазақ ССР тарихы» академия- 

лы к еңбегінің негізіне алынды.

Қ азақстан н ы ң  револю цияға дейінгі тарихы жөнінде деректі материал- 

дардың басып шығарылуы ғалым-тарихшылар мен К азак К СР мемлекеттік 

м ұ рағаты   к ы зм е т к е р л е р ін ің   ғы лы м и  әлеуеті  ө с к е н д ігін ің   маңы зды  

көрсеткіш і болды .228

1916 жылғы ұлт-азаттық күрес тарихының деректемелік базасы кеңейді: 

КСРО  Ғылым академиясыны ңТарих институты, Бас тарих мұрағат басқар- 

масы,  Орта Азия  мен  Қ азақстанны ң ғылым академиялары аймақтағы  1916 

жылғы  көтеріліс  туралы  құжаттарды  қорытатын  жинақтар  жариялады.229 

Құжаттардың көпш ілік бөлігі бірінші рет жарияланды, бірақ олардың кұра- 

мына бұрын жарияланған материалдар да енгізілді. Ж инақматериалдарын 

мұқиятжәне жан-жақты зерделеу проблеманың фактографиялық негізін әлде- 

қайда кеңейте түсті, патша өкіметіне карсы ұзақка созылған, табанды ж әне 

ж анқиярлы қ күреске Орта Азия мен Қазақстан халықтарының зор үлес қос- 

қанын дәлелдейді деп пайымдауға мүмкіндік береді.

Соңғы кезенде «Қаһарлы  1916 жыл» деген құжаттар мен материалдар жи- 

нағы шығарылды (А.,  1998,1, II т.). «Бұрынғы басылымдармен салыстырғанда, 

— деп атап көрсетеді оның құрастырушылары, — оқиғалардың географиялық 

ауқымы кеңейтілді, Қытайдағы босқын-қазактардың жағдайын және өкімет 

орындарының оларды қайтару жөніндегі әрекеттерін ашып көрсететін құжат- 

тар топтамасы, сондай-ақ майданға жақын өңірдегі тыл жұмысшыларының 

жағдайы, олардың корғаныс жұмыстарына пайдаланылуы туралы материал- 

дар жарияланып отыр» (5-6.)-  Біздің ойымызша, түп-негізіне қазақ зиялыла- 

рының  өкілдері  белсене  қатысқан  құжаттардың  жариялануы  екі  томның 

елеулі жетістігіне айналды жөне бұл деректемелер Ә. Бөкейхановтың, А. Бай- 

тұрсыновтың, М. Дулатовтың, М. Тыныш баевтыңжәне басқаларының  1916 

жылғы оқиғаларға көзқарастарының мәні мен мазмұнын көрсетеді. Сөйтіп 

зерттеушілер қазактардың XX ғасырдың басындағы интеллектуалдық саң- 

лақтар тобының көзқарастарын  ғана  емес,  сонымен  қатар олардың  патша 

өкіметіне қарсы қазактардың ұлт-азаттық күресінің ең жоғары өрлеу жылда- 

рындағы практикалы ққызметініңтолы қкөрінісін де бейнелейтін, бұрын қол 

жетпей келген деректемелер алды. Біздің нақ осы тұрғыдан карайтындары- 

мыз:  1916 жылғы 7 тамыздағы №   15 құжат — Торғай, Орал, Ақмола, Семей, 

Жетісу облыстарының қазақхалқы өкілдерініңтыл жұмыстарына жұмылды- 

руға ж әне шақыруды жүзеге асыру жөнінде қажетті  шаралар жүргізуге ха- 

лықтың қарсы шығуы туралы жеке кеңесінің хаттамасы; №  2 құжат —  1916 

жылғы тамыз  — Орынбор  губерниялық жандарм  басқармасы  бастығының 

агенттік мәліметтер бойынша А. Байтұрсыновтың, Ә. Бөкейхановты ңжәне 

М.  Дулатовтың үкіметке  қарсы  әрекеті туралы Торғай облысының әскери

82

губернаторы М. М. Эверсманғахабарламасы;  1917 ж ы лды ң5-25 ақпанындағы 

№  86 құжат — Черняев уезі 4-учаскесі бітістіруші судьясының М. Тынышба- 

евтан Жетісу облысындағы көтерілістіңсебептері мен барысы туралы жауап 

алуының хаттамасы; №  80 құжат -  М. Дулатовтың  1917 жылғы 8 қаңтардағы 

«Казак» газетіндегі макаласы;  1917 жылғы 25 акпандағы №  97 құжат — Торғай 

өскери  губернаторының  М. Дулатовтың оны  земстволық калалық одактан 

бұратаналық  полкке  жіберуіне  байланысты  қызметі  туралы  агентуралык 

мөліметтер  хабарланған  қатынасы.  Қ азақ  қоғамы  сана-сезімінің  өскенін 

білдіруге құқығы бар зиялылар мүдделерінің кең ауқымын ашып көрсетуге 

Ә. 

Бөкейхановтың (№  2 құжат), М. Дулатовтың (№  9 кұжат) жинақта берілген 

мақалалары  мен  Қазақстанның біркатар облыстары  бойынша  1916 жылғы 

көтеріліске қатысушылардың баска да құжаттары себін тигізеді.

Мәдениет проблемалары жөніндегі деректемелерді  сипаттай  келгенде, 

соңғы он жылда зерттеушілердің XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басын- 

дағы қазақ зиялыларының шығармашылығына жататын жаңа материалдар- 

дың  мол  қорын  алғанын  айта  кеткен  жөн.  Бұлар  —  Ә.  Бөкейханов,  А. 

Байтұрсынов,  М.  Ж ұмабаев,  М.  Д улатов,  М.  Ты ны ш баев,  Ш.  Құдайбер- 

диев, М. -Ж. Көпеевтердіңжәнебаскалардыңтуындылары. Мысалы, Ә. Бөкей- 

ханов шығармаларының кітабына (Шығармалар. А.,  1994) «Казак» газеті мен 

баска да басылымдарда жарияланған еңбектері  енгізілген.  Бүкіл материал 

мынадай бөлімдерге бөлініп берілген: макалалар, зерттеулер (1913—1917); сол 

жылдар  іш індегі  рец ен зи ялар;  аударм алар;  Ә.  Б ө к ей х ан о в қ а  құрм ет 

көрсетілген материалдар (оның Семейде болуы туралы, қазақтар үшін, со- 

ның ішінде тыл жүмыстарынан кайтып оралғандар үшін, оның атынан сти­

пендия  беруге ж әне медресе салуға  каражат жинау туралы  хабар)  ерекше 

бөліп көрсетілген. Кітап материалдары ғалымның бұрын араб өрпімен жари- 

яланған түпнұска мұрасын казіргі графикада окуға, оның мүдделерінің кендігі 

мен интеллектуалдыкәлеуетін сезінугетұңғыш ретмүмкіндік береді. Құрас- 

тырушы (М. Қойгелдиев) жинакка бұрын ғылыми айналымда болмаған мұра- 

ғат күжаттарын едәуір мөлшерде пайдалана отырып, казак зиялы ларыны ң 

аса көрнекті өкілінің өмірі мен кызметі туралы кіріспе макала берген.  Мұнда 

көтерілген көптеген мәселелер ой-пікірдің, соның ішінде «Алашорда жөне 

Қ окан  автономиясы   мәселесін  түсіндірудің  соны лы ғы мен  ерекш е;  ал 

Ә. 

Бөкейханов ол туралы Қоканда жарияланған Түркістан автономиясы мен 

сайланған Түркістан уакытша үкіметі өлкенің байырғы халкының саяси өзін- 

өзі баскаруының жаңа органдары болды деп жазған еді.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: