Тіршіліктің үздіксіздігін қамтамасыз ететін қасиет

214
5. Гүлдің басты бөліктерінің бірі
а) Аналық
ә) Гүлсағақ
б) Гүлтабан
Д) Күлте
Е) Тостағанша
6. Гүлдің қосымша бөлігі
а) Аталық
ә) Аналық
б) Тамыр
в) Гүлсағақ
г) Өркен
7. Аналықтың аузына тозаңның түсу үдерісі
а) Тозаңдану
ә) Ұрықтану
б) Бөлшектену
в) Бүршіктену
г) Телу
8. Жәндіктермен тозаңданатын өсімдіктердің тозаңы
а) Жабысқақ
ә) Іші қуысты
б) Жеңіл
в) Саны өте көп
г) Өте майда
9. Аталықтың бөліктері
а) Жіпше, тозаңқап
ә) Ауыз, мойын
б) Тұқымбүршік, тұқым
в) Жатын, жеміс
г) Оймақша, шірнелік
10.  Өсімдіктің  ұрықтанбаған  жұмыртқа  жасушасынан  ұрықтың  даму 
үдерісі
а) Онтогенез
ә) Партеногенез
б) Бөлшектену
в) Телу
г) Бүршіктену

215
15-бөлім. 
ӨСУ ЖӘНЕ ДАМУ
§56. Ағзалардың жеке даму түсінігі
Онтогенез 
–  ағзаның  туған  сәт³нен  бастап,  т³рш³л³г³н  жойғанға 
дей³нг³ жеке дамуы. Адам үш³н онтогенез ұрықтану, яғни кей³н ұрық 
дамитын зиготаның пайда болуынан басталады.  
Онтогенез  үдер³с³н 
эмбриогенез 
және 
постэмбриогенез 
деп  үлкен  
 
2 кезеңге бөлуге болады.
Постэмбриогенез
 
– бұл туғаннан кей³н даму, яғни бұл дернәс³лд³к 
немесе  эмбриондық сатыдан кей³н даму. 
Адам постэмбриогенез³ қандай кезеңге бөл³нет³н³н б³лес³ңдер. Бұл 
параграфта  эмбриогенез  сатылары  және  мүшелер  мен  жүйелерд³ң 
қ а л ы п т а с у   з а ң д ы л ы қ т а р ы   т у р а л ы 
б³лес³ңдер.  
Э м б р и о г е н е з
 
–   б ұ л   к ө п т е г е н 
о м ы р т қ а с ы з д а р д а ,   б а л ы қ т а р   м е н 
қосме   кен д³лерде  эмбрионының  немесе 
дернәс³лдер³н³ң    дамуы.    Т³р³  туатындар 
үш³н  эмбриогенез  туылумен  аяқталады; 
жорғалаушыларда, құстарда және жұмырт-
қа  салатын  сүтқорект³лерде  –  жұмырқа 
жарып  шығу;  гүлд³  өс³мд³ктер  үш³н  – 
тұқым ның өсу³. 
Эмбриогенез сатылары (130-сурет).
1. 
Çигота 
–  ұрықтанған  жұмыртқа 
жасушасы. 
2. 
Бөлшектену 
–  жылдам  жүрет³н 
митоз  нәтижес³нде  зиготадан  өс³п  үлгер-
мейт³н  жасушалар  түз³лед³.  Мөлшер³ 
бойынша олар да зигота сияқты. 
3. 
Бластула 
–  б³р  қабатты  ұрық, 
зиготаның  бөлшектену  нәтижес³.  Егер 
олар  бір-бірінен  ажырайтын  болса,  бір 
жұмыртқалы егіздер пайда болады.   
4
а
.  Ерте  га
струла 
–  ерте  сатыдағы 
ек³ қабатты ұрық. Бұл сатыда жасушалар 
ж³ктелед³ – ұрық жапырақшалары пайда 
130-сурет. 
Ұрықтың даму 
сатылары.
А: 1 – зигота; 2 – ек³ бластомер 
сатысы (б³р³нш³ митоздан 
соң); 3 – төрт бластомер 
сатысы (ек³нш³ митоздан соң); 
4 – орташа бластула сатысы 
(бөлшектену үдер³с³); 5 – кеш 
бластула

216
болады.  Ерте  гаструла  сатысында  ұрық  түрлі  жасушаларды  екі 
қабатынан  тұрады:  сыртқы  – 
эктодерма
  және  ³шк³  – 
энтодерма
. 
Сондықтан ерте гаструла сатысын ек³ қабатты ұрық деп атайды. 
4
б. Кеш гаструла. 
Дамыған сайын үш³нш³ ұрық жапырақшасы – 
мезодерма
 пайда болады. Сондықтан кеш гаструла – үш қабатты ұрық.
 
5. 
Нейрула 
– тек жел³л³лерге тән ұрықтың даму сатысы. Бұл кезеңде 
жүйке түт³кшес³ – ми және жұлын пайда болады.
6. 
Органогенез 
– мүшелерд³ң түз³лу үдер³с³. Әрб³р мүше белг³л³ б³р 
жасушалар  тобынан,  белг³л³  б³р  жерде  қалыптасады.  Оның  дамуына 
тұқым  қуалау  ақпараты  бар  ДНҚ  молекуласы  ғана  емес,  қоршаған 
ұлпалар да, жасушалар да, олардың химиялық заттары да әсер етед³. 
Онтогенез,  постиэмбриогенез,  эмбриогенез,  зигота,  бластула, 
гаструла, нейрула, органогенез.
Білу және түсіну:
1.  «Онтогенез»,  «эмбриогенез»,  «постэмбриогенез»  деген  түсініктерге 
анықтама беріңдер.
2.  Әртүрлі ағзалардың онтогенез кезеңдерін атаңдар. Өсімдіктер, балықтар, 
жорғалаушылар  мен  жоғары  сатыдағы  сүтқоректілер  эмбриогенезінің 
аяқталуы қалай ерекшеленеді? Осы жануарлардың ұрықтарының сыртқы 
ортадан қорғану ерекшеліктерін сипаттаңдар.  
Қолдану:
1.  Сүтқоректілер онтогенезінің сатыларын эмбриогенездің барлық сатыла-
рын ескеріп, дұрыс ретпен құрыңдар. 
2.  Эмбриогенез сатыларының  ерекшеліктерін сипаттаңдар.  Оларды кесте 
түрінде бейнелеңдер. 
Талдау:
1.  Ерте және кеш гаструла айырмашылықтарын талдаңдар. Осы  айырма-
шылықтарды ішекқуыстылар мен жалпақ құрттар белгілерімен салыс-
тырыңдар. Оларға қандай сатылар тән? 
2.  Өсімдіктер,  біржасушалы  және  көпжасушалы,  омыртқалы  және 
омыртқасыз жануарлар эмбриогенезінің қандай айырмашылықтары бар? 
Айырмашылықтарын сипаттаңдар. 
Синтез:
1.  Нейрула сатысының  омыртқасыз жануарлар типіне ғана тән емес екенін 
дәлелдеңдер. 
2.  1) ұқсас ағза (клон) алу үшін; 2) қажет мүше өсіру үшін; 3) қажет ұлпа 
өсіру үшін ұрықтың қандай даму сатысында жасушасын алу керек? 
Бағалау:
1.  Ұрықтың қандай даму сатысында біржұмыртқалы егіздер пайда болуы 
мүмкін? Оның келесі сатыда пайда болуы мүмкін емес екенін дәлелдеп, 
түсіндіріңдер. 

217
2.  Интернет-ресурстарды  пайдаланып,  криоконсервация  дегеніміз  не 
екенін анықтаңдар. Оның сирек кездесетін және ауыл шаруашылығы 
жануарларының гаметалары, жасушалары, ұлпалары мен эмбриондары 
үшін қандай маңызы бар? Бұл бағытта біздің елімізде қандай ғылыми 
және практикалық жұмыстар жүргізілуде? 

жүктеу/скачать 4,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: