Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

33
сыйлау», «қызды сыйлау», «қыздың намысын жоғары қою», «жетімін қаңғыртып, 
жесірін тентіретпеу»
 тәрізді  ерекше ғұрыптар қарашай, балқар, түрік, әзербайжан, 
шешен мәдениетіне де тән ортақ элементтер болды. Қазақ ауылындағы әрбір түтін 
қуғын-сүргін  көріп  келген  үйелмендерді  (семьяны)  қамқорлығына  алды,  кәріс, 
неміс тәрізді  этностарды  дін,  ғұрып,  тіл  бөлектігіне  қарамастан,  өзара  тамырласып 
кетуі осының айғағы деуге болады. Бұл тұста да қазақтың тамырластық институты 
мәдениетаралық қатынастың позитивті сипат алуына септігін тигізеді.
Жергілікті мәдениеттің психологиялық МЕН-і толеранттық сипатта болды: олар өзін 
асқақ ұстамады, «ел мен жер менікі» деген үстем пиғылдан аулақ болды, қуғындалған 
мәдениетті “жау”, “дұшпан” деген жоқ, керісінше, оларды тағдыр тауқыметін тартушы-
лар деп, оларға қол ұшын беру керек деген ізгі ой басым болды. Байырғы қазақтың та-
мырласу институты бұл тұста да қайта жаңғыруы қуғындалған мәдениеттің жергілікті 
мәдениетке бейімделе түсуін тездеткен негізгі факторлардың бірі еді. 
Мәдениетаралық  байланыстың  шиеленіспей,  ынтымақты  болуы  қуғындалған 
мәдениеттің  әлеуметтік,  психологиялық,  саяси  МЕН-імен  байланысты  болғандығы 
байқалады. Олар алдымен басқа елде, жат жерде екенін, тоталитарлық режім тарапынан 
саяси сенімсіздік көрсетілгенін жақсы сезінді. Есіктен кіріп, төр менікі деген пиғылдан 
аулақ болды. Жергілікті мәдениетті өздерінен төмен санамады. Қуғындалушы мәдениеттің 
өкілдері өз ана тілінде сөйледі, ал мәдениетаралық қатынаста қазақ тілін қолданды, бірақ 
бір мәдениеттің екінші мәдениетпен жұтылуы (ассимиляциялануы) болған жоқ. 
Жергілікті мәдениет тіл, дәстүр мен дін жағынан да бірегей болды. Басқа дінге бас 
ұрып, топ-тобымен табынып кеткен қазақ болған жоқ. 
Қудаланған  мәдениет  өкілдерінен  Г.Бельгер  сынды  жазушы,  аудармашы,  қазақ 
әдебиеті мен мәдениетінің көрнекті өкілі шыққаны жалпақ жұртқа мәлім. Отаршылдық 
езгіде, тоталитарлық режимде болып, зардап шеккен қазақ сияқты халыққа бүйрегі 
бұрып  тұратын  қаламгер  Г.Бельгер  мырза  тіларалық,  мәдениетаралық  қатынастың 
жаршысы болды.
Қазақ  тілінің  мемлекеттік  мәртебесі  үшін  табандылықпен  күресіп  жүрген  қазақ-
жанды  әзербайжан  қызы  Асылы  Османованы  жұртшылықтың  бәрі  біледі,  құрмет-
тейді. Тілді, елді, жерді қастерлеу сияқты Асылдың бойындағы асыл қасиет – оған 
тәлім-тәрбие  берген  ата-ана,  бабаларынан  келе  жатқан  ізгілік.  Асыл  апаның  сіңлісі 
марқұм  Әсия  Османова  да  қазақжанды  азамат  болатын,  мектептегі  жаратылыстану 
пәндерінен қазақ тілінде сабақ беретін еді. 
Бірақ мұның бәрі кеңестік мемлекеттің жүргізген ұлт саясатының, тіл саясатының 
жемісі емес еді. Тоталитарлық тіл саясаты, керісінше, жергілікті мәдениетті ұлтсыз-
дандыру бағытын ұстанды, оның жазу-сызуын екі мәрте зорлықпен өзгертті. Жоғары 
мектепте білім берудің бірден-бір құралы орыс тілі болды. Мұндай әлеуметтік беделі 
жоғары саладан жергілікті мәдениеттің тілі мүлде шеттетілді. Сөйтіп, мемлекеттің ұлт 
саясаты жергілікті мәдениетті тұралататын дағдарысқа алып баратын бағыт ұстанды. 
3. Эшалондық мәдениет
Жергілікті мәдениетті ұлтсыздандыру саясатының аса күшейіп, дағдарысқа соқты-
руы атақты «тың эпопеясымен» (1954) байланысты болды. 

34
Қазақ еліне «тыңгерлер» деген атпен эшалон-эшалон болып, өзге мәдениет өкілдері 
қоныстанып жатты. Бұл  мәдениетті шартты түрде эшалондық мәдениет деп алдық. 
Түтіні  будақтаған  зауыт,  гудогы  өкірген  фабриканы  көріп  өскен  эшалондық 
мәдениет өкілдері қазақтың ұшы-қиыры жоқ иен даласын иесіз даладай көріп, өздерін 
«Америка ашқандай» сезінді. Эшалондық мәдениет пен жергілікті мәдениет бір-біріне 
жақындаса алмады, өйткені Уақыт пен Кеңістікке тән шарттылық бұзылды. Мұндайда 
тамырластық институтының қайта жаңғыруы мүмкін емес еді. 
Бұрын  30-40  түтіннен  тұратын  қазақ  ауылдары  солтүстік,  орталық,  солтүстік 
шығыс аймақтарда 600-800 үйден тұратын совхоздарға айналды. Қазақ балалары орыс 
мектептерінде  оқуға,    сөйтіп,  ана  тілінен  қол  үзуге  мәжбүр  болды.  Осының  салда-
рынан жергілікті  мәдениет қатты зардап шегіп, өзінің тіл, дәстүр, дін бірегейлігінен 
айырыла  бастады.  Сөйтіп,  ассимиляциялану  үрдісі  күшейе  түсті.  Мұның  аяғы  
дағдарыс қана емес, күйзеліске ұшырата жаздады: қазақ тілінің демографиялық ба-
засы  тым  нашарлап  кетті.  Эшалондық  мәдениет  демографиялық  басымдылыққа  ие 
болды.  Сонымен  бірге  эшалондық  мәдениеттің    әлеуметтік-психологиялық  менің 
жергілікті мәдениет пен репрессияланған мәдениетке қарағанда мүлде басқаша бол-
ды. Эшалондық мәдениеттің МЕН-і жергілікті мәдениетке шекесінен шікірейе қарады. 
Олар өздерін күллі материалдық игілікті жасаушы, Балтық жағалауынан Охот теңізіне 
дейінгі аумақты іргетасы мызғымас мемлекет құрушы этноспыз деп білді. Жергілікті 
мәдениетті өздерінен кем санады, жергілікті мәдениеттің рухани байлығынан бейха-
бар болды. Охот теңізінен Балтық жағалауына дейінгі елдің бәрі сол этностың тілінде 
сөйлеуге тиіс деп білді. Эшалондық мәдениет лингвистикалық комфорт жағдайында, 
жергілікті мәдениет лингвистикалық дискомфорт жағдайында болды. 
“МӘМБЕТ”  және  “МӘҢГҮРТ”  концептісі  Тоталитарлық    кезеңде  мемлекеттің 
(СССР-дің)  тіл,  ұлт  саясатында  ұлттардың  тең  құқықтығы,  сөз  бостандығы  тілдер-
дің дамуы мен гүлденуі т.б. сөз жүзінде немесе декларациялық сипатта болды. Ком-
муникативтік  кеңістіктен  ұлт  тілдерін  бірте-бірте  ығыстыру  арқылы  орыс  тілінің 
қолданысын  күшейту  тоталитарлық  кезеңдегі  ұлт  саясатының  негізгі  бағытына  ай-
налды:  түптеп  келгенде  күллі  СССР  орыс  тілінде  ғана  сөйлеуге  тиіс  болды.  Орыс 
тілі  қоғамдық-әлеуметтік  беделі  жоғары  қызметте  қарым-қатынас  құралы  ретінде 
жұмсалды.  Мәртебесі  жоғары  әлеуметтік  маңызды  орындарда  қызмет  істеу  үшін 
орыс тілін білу міндеттелді, сөйтіп ана тілінен қол үзе бастаған тілдік тұлғалардың 
қатары көбейді. Тілді білмеумен бірге өз халқының мәдени-ұлттық құндылықтарын 
жатсыну пайда болды. Тіл бірегейлігіне түскен сызат жарықшаққа айналды. Әсіресе 
ана тілін керексінбеуге айналған тілдік тұлғаның когнитивтік санасында 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: