Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| -yur/-ur
тұлғалы есімше қосымшалары жалғанғанда u дыбысының түсірілмей жа- зылуы: транскрипциясы: мағынасы: орны: транскрипциясы: мағынасы: орны: b1ošγur1ur1- Басқарар- О 7 y1or1ïy1ur1 Жүрер Ш 12 b1ar1ur1- Барар- С 1 y1ašay1ur1 Жасар С 2 ol1ur1ur1- Отырар- Ш 3 Кестедегі қиғаш жазылып, асты сызылған i, ï дыбысы ереже бойынша түсіріліп жазылуға тиісті, бірақ сөз аралығында толық жазылған. Дауысты дыбыстардың емле ережесіне сәйкес сөз басында ö, ü дыбыстары таңбаланады: üč (үш), ög (шеше), üzä (үстіде), üküš (көп), üčün2 (үшін), üzüm (өзім), ügüz (өзен), öy2ür2 (үйір), özi (өзі), ögir2- (қуану-), ökün2- (өкін-), öŋr 2 äki (алдыдағы), öl2 t 2üg (өлдік), öt2ükän2 (өткен, тау аты) т.б. Сөздің бірінші буынында келген ö, ü дыбыстары түсірілмейді: kök (көк), kün2 (күн), t2ür2k (түрік), küč (күш), t2ör2ü (заң), t 2ör2 t 2 (төрт), köŋül2 (көңіл, ой), t2üpüt2 (Тибет), küs2i (әскері), köt2ür2- (көтер-), kör2ügmä (көрген), b2öd2kä (шақта), s2ül2äp (аттандырып, шығарып), y 2 ügür2 t 2i (ақты), kül2 t 2igin 2 (Күлтегін) т. б. Түбір сөз, туынды сөз немесе оларға жалғанған қосымшаларда сөз соңында кел- ген ö, ü дыбыстары түсірілмей, толық жазылады: äd2gü (жақсы), äčü (ата), t2ör2ü (заң), b2äŋgü (мәңгі), kör2ü- (көріп), s2ül2äy2ü (аттандырып), il2gär 2 ü (ілгері, алдыда), t2ir2gir2ü (тіріліп), öl2ü-y2it2ü (өліп-талып), b2ir2gär2ü (бірге), y2it2r2ü- (жоғалтып-), y2är2gär 2 ü (жер- ге қарай) т. б. Құлпытаста сөздің басында не бірінші буынында келген ö, ü дыбыстары түсіріліп жазылған төрт сөз кездеседі: транскрипциясы: мағынасы: орны: транскрипциясы: мағынасы: орны: üküš көп О 10 y2ükün2 t 2ür2 t 2imiz жүгіндірдік Ш 18 ökün- өкін- Ш 23 üküs көп О 7 Құлпытастағы сөздің басында немесе бірінші буыны мен сөздің соңында келген ö, ü дыбыстары түсірілмей, толық жазылады. Қалған орындарында келген ö, ü әріптері түсіріліп жазылады. Алайда төмендегі 36 сөздің екінші, үшінші буындарындағы түсіп қалуға тиісті ö, ü дыбыстары ережеге бойсұнбай, таңбаланған. Түбір сөздің құрамындағы ü дыбысының түсірілмей жазылуы: 187 транскрипциясы: мағынасы: орны: транскрипциясы: мағынасы: орны: äd2güt2i жақсы О 2 t 2öpüt2 Тибет Ш 4 ökün2- өкін Ш 23 t 2üpüt2kä Тибетке О 3 öt2ükän Өткен (тау аты) О 8 t 2ör2ümiz заңымыз Ш 22 ül2ügüm бөлегі Ш 29 t 2 ör2üŋin2 заңыңды Ш 22 y2üküntür2mis2 жүгіндірді Ш 18 t 2ör2üg заңды Ш 3 s 2üŋük сүйек Ш 35 t 2ör 2 üs2ün2 заңын Ш 13 s 2äŋün2kä Сәнгүнге Ш 32 t 2ör2üs2in2 заңын Ш 1 kiks2ür2 t 2ükin2 өштескенін Ш 6 t 2ör2üd2ä заңында Ш 16 äčüm әкем Ш 1 t 2ör 2 üs2inčä заңындай Ш 13 -ür/-gür/-tür тұлғалы өзгелік етіс қосымшасындағы ü дыбысының түсірілмей жазы- луы: транскрипциясы: мағынасы: орны: транскрипциясы: мағынасы: орны: käl2ür2 t 2üm келтірдім О 11 kigür2 t 2ig кіргіздік Ш 23 s 2ökür2mis2 идірдім Ш 15 öl2ür2äy2in2 өлтірейін Ш 10 küt2ür2mis2 көндірді Ш 11 öl2ür2mis2 өлтірді Ш 40 ir2 t 2ür2ü жеткізіп Ш 40 y2ükün2 t 2ür2- жүгіндір Ш 15 ögt2ür2- бақтыр- Б 2 -ür тұлғалы есімше қосымшасы жалғанғанда құрамындағы ü дыбысының түсірілмей жазылуы: транскрипциясы: мағынасы: орны: транскрипциясы: мағынасы: орны: öl2ür2- өлер- Ш 10 s 2ökür2- сөгер- Ш 2 öy2ür2- ойланар- О 5 b2ir2ür2 берер- Ш 9 kör2ür2- көрер- С 10 Тәуелдік, септік жалғауларындағы және шылау сөздің құрамындағы ü дыбысының түсірілмей жазылуы: транскрипциясы: мағынасы: орны: s 2öŋüküŋ Сүйегің Ш 24 in2iy2igün2im Інім О 1 kür2ägüŋin2 Көргеніңді Ш 23 üčün2 Үшін С 4 Талдауға негіз болған Әл Илмаз нұсқасындағы сөздердің көбі емле ережесіне сай жазылған. Алайда ережеге бойсұнбай жазылған сөздер де кездеседі. Бұл сөздер негізінен i, ï дыбыстарына қатысты. Яғни, жазылуға тиісті жерінде жазылмаған, 188 керісінше, жазылмауға тиісті жерлерінде жазылған тұстар кездеседі. Ережеге бойсұнбай жазылған сөздердің екінші, үшінші буындарында түсіп қалуға тиісті i дыбысының орнына u, ï дыбысының ü дыбысын қойып транскрипциялауға болады. Мысалы, qurïγaru сөзінің екінші буынында түсіп қалуға тиісті ï дыбысының орны- на ерін үндестігі бойынша u дыбысын қойып quruγaru деп оқуға да болады. Осыған ұқсас al1 t 1un1 деген сөздің екінші буынындағы түсіп қалуға тиісті u дыбысының орны- на ï дыбысын қойып, al 1 t 1ïn1 деп алмастырып оқуға да болады. Ökün 2 сөзін ökin 2 деп оқуға болады, it2äy2in2 сөзін it2äy2 ün 2 деп оқуға болады. Құлпытастағы екінші, үшінші буындағы түсіп қалуға тиісті орындардағы i, ï, u, ü дыбыстарының түсірілмей жазы- луы осындай жаңсақтықтан сақтану болса керек. Дауысты дыбыстар жазылуға тиісті жерлерінде жазылмай қалған сөздердің саны жазылмауға тиісті жерлерінде жазылған сөздерден аз. «Күлтегін» құлпытасы орнатылғалы арада бірнеше ғасыр өтті. Осы аралықта күннің қақтауы мен желдің үрлеуі салдарынан жазулар өшкіндеп, кейінгі суретке алынған нұсқаларда анық көрінбей қалған болуы немесе сол кездегі тасқа қашаушының емлені толық игермегенінен бо- луы мүмкін. Айта кетер бір жайт – il, iki сөздері кейде äl, äki болып жазылып, i мен ä алмастырылған. Бұл сол кездегі диалект болуы да мүмкін. Көен түркі тілін арнайы зерттеген ғалым, профессор Еркін Ауғалиұлының айтуы бойынша, көне түркі тілінде қазіргі қазақ тіліндегі ашық, езулік, тіл алды дауысты дыбыс (e) болған, бірақ e дыбысының таңбасы болмағандықтан, оны (e дыбысын) бірде i әрпімен, енді бірде ä әрпімен таңбалауы да ғажап емес. Көне түркі құлпытастары – ата-бабаларымыздың асыл қазынасы. Құлпытастардың емле ережелерін, ондағы тіл заңдылықтарын тереңнен зерттеу, оларды қастерлеп, қадіріне жету, қорғау, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, құндылығын асыра түсу – бұлтартпас борышымыз. Әдебиеттер: 1. Dr.Cengiz Аlyilmaz Orhun Yazitlarinin Bügünkü Durumu. – Ankara, 2005 (Kül Tigin 7-101). 2. Ауғалиұлы Е., Бидоллақызы Б. Көне түркі тілі лексикасының қазіргі қазақ тіліндегі өзгерісі. – Бейжің: Ұлттар баспасы, 2015. 3. Гің Шымин. Көне түркі тілінің грамматикасы. – Бейжің, 2010. 4. Гің Шымин. Көне түркі тілі құлпытастарын зерттеу. – Бейжің, 2005. 5. Текиін Т. Орхон түркі тілінің грамматикасы. – Индиана, 1968. 6. Ердал М. Көне түркі тілінің грамматикасы. – Бостон, 2004. 7. Қазіргі қазақ тілі. – Бейжің: Ұлттар баспасы, 1983. |