Оқулық Алматы, 013 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
жүктеу/скачать 4,14 Mb. Pdf көрінісі
|
burunbetova genetika neg
| АҒ-2
(транс-2 пурин- 3,5-нитро-2 фуринакриламид) тағамдық консерванты балық шұжықшалары мен соядан жасалған сүтте бактериялардың өсуіне қарсы қолданылды. Бірақ бұл консерванттың кең мутагенділігі кейін белгілі болды. Сол сияқты натрий тұздары, бисульфаттар, цикломат- тар, хош иісті көмірсулар, т.б. тағамдық қоспалар мутагенді болып саналады. Биосфераны əртүрлі мутагендермен ластаудың генетикалық салдарының алдын алу оңай мəселе емес. Мутагенез үрдісін тө- мендететін заттар антимутагендер деп аталады. Антимутагендер- ге 200-дей табиғи жəне жасанды қосылыстар жатады. Олардың арасында амин қышқылдары, витамин жəне провитаминдер, фер- менттер, фармакологиялық дəрілер, антитотықтырғыштық қасиеті бар заттар бар. Антимутагендердің бір тобы сыртқы мутагендер- ден ДНҚ-ны қорғай алса, екінші тобы мутагеннің түзілуін тежейді, мысалы, С жəне Е витаминдері жəне кейбір фенолдар шұжық өндіруге қосылатын натрий нитратының нитрозоаминге айналуын тежейді, үшінші тобы глутатион мен кейбір оксидаза ферменттері мутагендерді жойып жіберетін ағзаның ферменттік жүйесінің белсенділігін жоғарылатады. Антимутагендердің басым көпшілігі репарация үрдісін іске қосады. Бірқатар елдерде генетикалық тексеруден кең таралған химиялық заттармен қатар жаңадан синтезделген химиялық қосылыстар өтеді. Эксперименттік мутагенездің жетістіктеріне сүйенген осындай зерт- теулер нəтижесінде генетика мен токсикологияның жаңа бағыты – токсикогенетика қалыптасты. Химиялық заттарды соғыс мақсаты үшін өндіру, сақтау, тасы- малдау жəне қолдану қазіргі жəне болашақ ұрпақ алдындағы үлкен қылмыс болып саналады. Мұндай химиялық мутагендер ауыр генетикалық салдарға əкеледі. 168 Биологиялық мутагендерге жасушадағы зат алмасу үрдісі кезінде түзілетін кейбір ыдырау өнімдері мен ағзаға тағам арқылы келіп түсетін радиоактивті заттарды да (мысалы, сүйекте жинақталатын стронций, т.б.) жатқызуға болады. Вирустар, бак- териялар, гельминттер, актиномицеттер, өсімдік экстрактары, т.б. жасушаға еніп, ДНҚ-ны өзгерте алады. Вирустар мен бактериялар жасушаға бөтен ДНҚ-ны енгізуді қамтамасыз ете алады. Вирустар - дың мутагендік əсері, əсіресе эпидемия жəне пандемия кезінде күшейе түседі. Мутагендік қасиет тірі вакциналарда да байқалуы мүмкін. Вируленттілігі бəсеңдетілген тірі вакциналардың мута- цияның пайда болуына əсер ететіні белгілі болды. Сондықтан мұн- дай агенттердің ағза үшін генетикалық қауіптілігін есептеу керек. Енді жасанды мутагенездің селекциялық маңызына тоқталайық. Радиациялық жəне химиялық мутагенездің ең ірі табыстары микроағзалар селекциясының үлесіне тиді. Антибиотиктер, амин қышқылдары, витаминдер жəне басқа заттардың микробиологиялық өндірісі рентген, ультракүлгін сəулелерін жəне химиялық мутагендерді қолдануға сүйенеді. Бактерия мен саңырауқұлақтардың мутант штамдарының антибиотиктік белсенділігі жабайы штамдарға қарағанда əлдеқайда жоғары. Агрономия тəжірибесіне эксперименттік мутагенез негізінде бидайдың, мақтаның, т.б. өсімдіктердің жоғары өнімді жаңа сорт- тары енгізілді. Өсімдіктер селекциясында жасанды мутагенез бастапқы материалды алу үшін жиі қолданылады. Алынған мутант- тар өсімдіктің жаңа сортын шығару үшін немесе гибридизациялау үшін қолданылады. Эксперименттік мутагенез зиянкес жəндіктермен күресудің генетикалық əдісін жетілдіру үшін практикалық қолданыс табуы мүмкін. Мысалы, АҚШ-тың оңтүстік аймағында ет шыбынымен күресу үшін стерилденген аталықтарды эксперименттік мутаге- нез арқылы құрастырудың маңызы өте зор. Мұндай шыбындардың жыныс жасушаларында доминантты мутация пайда болғандықтан, олар тіршілік қабілеттілігі жоқ ұрпақтар береді. Иондаушы сəулелер жəне радиациялық қасиеті бар кейбір химиялық мутагендер жасушалық бөлінуді тежеу арқылы рак ау- руын емдеуге қолданылады. Жасуша осы мутагендерге, əсіресе, бөлінер алдында өте əсерлі болады. Ісік жасуша оларды қоршаған қалыпты жасушаларға қарағанда əлдеқайда жиі бөлінеді, сондықтан зақымданған мүшелерге мутагендермен əсер беру, ең алдымен рак жасушаларының бөлінуін тоқтатады. 169 Мутациялық үрдісті табиғи жағдайда кенеттен пайда болатын жүктеу/скачать 4,14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|