Т. Н. Ер ме ко ва, Ш. Л. Ерхожина, А. Е. Тоқбаева а р рр
жүктеу/скачать 9,57 Mb. Pdf көрінісі
|
| А
А 10 Р ай ай ғай ғай 1893 1893 еді. еді. М де де ген сөз ген сөз М В.Том В.Том сен қу сен қу ша ша па па лақ лақ тап, ор тап, ор тұ тұ ра ра ды: ды: – Тап – Тап ғай ғай А нен «ТҢРІ» де нен «ТҢРІ» де ра ра ды. Бұл ды. Бұл ген сөз еді. Ал одан кей ген сөз еді. Ал одан кей әріп әріп тер тер ге зер са ге зер са ген сөз ген сөз А ді оқы ді оқы сен қу сен қу Н ды оң ды оң тей оты тей оты рып, ал рып, ал нен «ТҢРІ» де нен «ТҢРІ» де ды. Бұл ды. Бұл ген сөз еді. Ал одан кей ген сөз еді. Ал одан кей - ші жол ші жол дың ба дың ба нан сол нан сол П ін ол құл ін ол құл зу жол зу жол да да рын оң рын оң дан оң дан оң ға қа ға қа рай оқып, рай оқып, ты ты ра ра ды. Ақы ды. Ақы дың ба дың ба В рын рын да бұл да бұл лық заң лық заң ды ды ін ол құл ін ол құл пы пы - - рын оң рын оң нан нан б рын ашу рын ашу сыр бойы бұл жұм сыр бойы бұл жұм бақ бақ тың ше тың ше мы В.Том мы В.Том сен бұл іс сен бұл іс ке бі ке бі ған төрт жыл өмі ған төрт жыл өмі - - а ман көп ман көп те те ген шы ген шы рын ашу рын ашу ға тал ға тал тың ше тың ше ші ші ке бі ке бі с с елеп оқың елеп оқың ген шы ген шы п пп цис цис ти ти ра ра тың тың дар. дар. елеп оқың елеп оқың дар. дар. а дар. дар. аа ка ка лық, қай лық, қай с с ы ы Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ * Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 М Н АЗ А А Ы Н АЗА АЗ Ы А 11 Ол, шы нын да да, жұм бақ жа зу сы рын тап ты. Бір емес, екі сөз ді оқы ды, ен ді гі сі пә лен дей қи ын емес еді. Со ны мен, екі ға сыр бойы сы рын бү гіп кел ген таң ба лар «кө не түр кі жа зуы» бо лып шық ты. (Мыр за бек Дүй се нов) Сі бір жә не Моң ғо лия да ла ла ры на та рал ған жұм бақ жа зу- лар дың бар екен ді гі ту ра лы ғы лы ми ор та ер те ден-ақ бі ле тін еді. Олар ды «Ру на жа зу ла ры», яғ ни скан ди на вия тіл де рі нен ау дар ған да «құ пия, сы ры ашыл ма ған таң ба лар» деп атай ды. Ал ғаш қы да бұл жа зу лар ды кө не угор тай па ла ры ның мұ ра сы деп, қа те бол жам жа сал ған еді. Ре сей Ғы лым Ака де мия сы ның ар найы ұй ым дас тыр ған экс пе ди ция сы Ми ну си нск ой па- тын да із дес ті ру жұ мыс та рын жүр гі зіп, 1721–1722 жыл дар ара лы ғын да көп те ген ма те ри ал дар жи нақ та ды. 1889 жы лы Н.М.Яд рин цев Моң ғо лия да ла сы нан кө не жа зу лар дың то лық сақ тал ған жә не кө лем ді үл гі ле рін ғы лы ми ор та ға әкел ді. Ен ді бұл жа зу лар ға қа рап, оның ды быс тық құ ры лы сы мен грам ма- ти ка лық та би ға ты жө нін де қо ры тын ды жа сау ға бо ла тын еді. (wikipedia.org/wiki) Ке ле сі жы лы-ақ В.В.Рад лов Ор хон жа зу ла ры ның оқы- лу ын жә не ау дар ма ла рын жа са ды, 1895 жы лы Ени сей жа зу- ла ры ның да оқы луы мен ау дар ма ла ры жа рық қа шық ты. Ал ғаш қы да орыс ға лым да ры зерт те се, ХХ ға сыр да түр кі (та тар, өз бек, тү рік, қа зақ, әзір бай жан) ға лым да ры қо сыл ды. Бұл жа зу лар дың жал пы кө ле мі ұзақ. Қа зір гі өл шем мен ал - ған да ор та кө лем де гі кі тап ты құ рай ды. Көп те ген та ри хи, мә де ни, география лық, сая си де рек тер бар, сол кез де гі ха - лық тың өмі рі нен, та ным-тү сі ні гі нен, дү ни ета ны мы мен салт- дәс тү рі нен ха бар бе ре ді. (kitaphana.kz) 1. Құ пия таң ба лар кіл тін із деу дің қан ша лық ты ма ңы зы бар? 2. Кө не түр кі таң ба ла ры на ұқ сас таң ба лар ды бі ле сің дер ме? 3. Жұм бақ жа зу лар дың та бы лу, зерт те лу жә не оқы лу ке зең де рі- нен не ні аң ғар дың дар? АР 1. 1. 2. 2. Кө Кө 3. 3. Жұм Жұм М лық лық тың өмі тың өмі дәс дәс тү тү рі рі нен ха нен ха Құ Құ пия таң пия таң А бек, тү бек, тү зу зу лар лар дың жал дың жал да ор да ор та кө та кө лем лем А ни, география ни, география тың өмі тың өмі рі рі нен, та нен, та нен ха нен ха Н ның да оқы ның да оқы да орыс ға да орыс ға бек, тү бек, тү рік, қа рік, қа дың жал дың жал лем лем де де - ла ла рын жа рын жа луы мен ау луы мен ау П лы-ақ В.В.Рад лы-ақ В.В.Рад рын жа рын жа В гі гі ле ле рап, оның ды рап, оның ды быс быс нін нін де қо де қо ры ры тын тын б ди ди ция ция рын жүр рын жүр гі гі зіп, 1721–1722 зіп, 1721–1722 ал ал дар жи дар жи нақ нақ сы сы нан кө нан кө не жа не жа рін ғы рін ғы лы лы а не угор тай не угор тай сей Ғы сей Ғы лым Ака лым Ака ция ция сы Ми сы Ми зіп, 1721–1722 зіп, 1721–1722 нақ нақ с ди ди на на ған таң ған таң ба ба лар» деп атай лар» деп атай не угор тай не угор тай па па ла ла ры ры ның мұ ның мұ лым Ака лым Ака п ған жұм ған жұм бақ жа бақ жа те те ден-ақ бі ден-ақ бі вия тіл вия тіл лар» деп атай лар» деп атай а бек Дүй бек Дүй бақ жа бақ жа с кі жа кі жа зуы» зуы» бек Дүй бек Дүй се се нов) нов) ы ты. Бір емес, екі ты. Бір емес, екі мен, екі мен, екі зуы» зуы» Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ * Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 12 1. р алуан мифологиялық кейіпкерлердің, Құдайлардың, әулиелер - дің аттары бас әріппен жазылады. Мысалы: еңгібаба, Ойсылқара, Қам барата, Шопаната т.б. 2. Мал-құс, ит т.б. аттары бас әріппен жазылады. Мысалы: Жолбарыс, Бөрібасар, Ақбоз, Көкжорға т.б. 3. Географиялық атаулар (жалқы есімдер) бас әріппен жазылады. Мысалы: Алатау, Кеңқияқ, Қосшағыл, Талдықорған т.б. . Біріккен астрономиялық атаулар бас әріппен жазылады. Мысалы: Құсжолы, Жетіқарақшы, Темірқазық т.б. 2. 1-топ. Оқы лым мә тін де рін де гі бас әріп пен жа зыл ған сөз дер ді те ріп жа зып, бас әріп тің қол да ны лу се бе бін тү сін ді рің дер. 2-топ. Бас әріппен жазылатын біріккен жалқы есімдердің әр түріне 5–6 мысалдан келтіріңдер. 3. Оқы лым жә не тың да лым (01. mp3) ма те ри ал да рын са бақ тас ты рып, сұх бат құ рың дар. Тө мен де гі пі кір қай оқи ға ға бай ла ныс ты ай тыл- ған? Төл та ри хы мыз дың ең кө не ес ке рт кіш те рі нің бі рі – түр кі жұр ты ның ор тақ мақ та ны шы, ұлы қол бас шы Күл те гін ес - керт кі ші нің ту ған то пы рақ қа ора луы – өш ке ні міз жа нып, өл ге ні міз ті ріл ген дей зор қуа ныш. (Иман ға ли Тас ма ғам бе тов) 4. Мәтінде кездесетін стильдік ауытқуларды, орынсыз қолданылған сөз оралымдарын редакциялап, түзетіп жа зың дар. Кө не түр кі жа зу ла ры ның сырт қы тү рі тас қа қа шал ған түр де, «бас па әріп те рі» тү рін де жет ті біз ге. Оның жаз ба ша тү рі қан дай бол ға ны ту ра лы мә лі мет жоқ. Се бе бі ма талар ға, өң дел ген те рі лер ге жа зы луы мүм кін жаз ба әріп тер біз ге жет- пе ді бұл ма те ри ал дар дың тө зім сіз ді гі не бай ла ныс ты. Бұл жа зу лар ды қа зақ ру ла ры ның таң ба ла ры на ұқ са та ды ал ғаш көр ген адам. «Же бе таң ба лар», «ай таң ба лар», «тұ- мар таң ба лар» мен «көз таң ба лар», «аша таң ба лар», «ба лық А А 12 Р пе пе ал ал ғаш көр ғаш көр мар мар М Кө Кө түр түр де, «бас де, «бас тү тү рі қан рі қан дай бол дай бол өң өң дел дел ген те ген те пе пе ді бұл ма ді бұл ма Бұл жа Бұл жа А Мәтінде Мәтінде кездесетін стильдік ауытқуларды, орынсыз қолданылған кездесетін стильдік ауытқуларды, орынсыз қолданылған сөз оралымдарын редакциялап, түзетіп жа сөз оралымдарын редакциялап, түзетіп жа Кө Кө не түр не түр кі жа кі жа де, «бас де, «бас Н міз ті міз ті ріл ріл ген ген кездесетін стильдік ауытқуларды, орынсыз қолданылған кездесетін стильдік ауытқуларды, орынсыз қолданылған сөз оралымдарын редакциялап, түзетіп жа сөз оралымдарын редакциялап, түзетіп жа - ған то ған то ген ген дей зор қуа дей зор қуа П мыз мыз дың ең кө дың ең кө тақ мақ тақ мақ та та ны ны ған то ған то пы пы В лым (01. mp3) ма лым (01. mp3) ма мен мен де де гі пі гі пі кір қай оқи кір қай оқи б гі бас әріп гі бас әріп лу се лу се бе бе бін тү бін тү Бас әріппен жазылатын біріккен жалқы есімдердің әр түріне Бас әріппен жазылатын біріккен жалқы есімдердің әр түріне а гі бас әріп гі бас әріп пен жа пен жа зыл зыл бін тү бін тү сін сін ді ді рің рің Бас әріппен жазылатын біріккен жалқы есімдердің әр түріне Бас әріппен жазылатын біріккен жалқы есімдердің әр түріне сс с п әріппен Алатау, Кеңқияқ, Қосшағыл, Талдықорған т.б. зылады. Мысалы: а Жолбарыс, әріппен жазылады. с лиелер Ойсылқара, Жолбарыс, ыы ыы лиелер - ыы ыы Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ * Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 М Н АЗ А А Ы Н АЗА АЗ Ы А 13 таң ба лар» со сын «та рақ таң ба лар» мен «сыр ға таң ба лар дан» құ ра ла ды жа зу лар. 5. «INSERT» оқы ту ст ра те гия сы бой ын ша мә тін де гі ақ па рат ты қо ры- тын ды лап жа зың дар. V (бұ рын нан бі ле мін) + (жа ңа ақ па рат) – (ме нің ой ла ға- ны ма қай шы) ? (біл гім ке ле ді) 1998 жы лы Қыр ғызс тан ның Қош қар өңі рін де гі Қа ра су ауы лы ма ңы нан кө не түр кі ру на сы мен тас бе ті не қа ша лып жа зыл ған бір не ше құ пия жа зу лар та был ған. Тас бе тін де гі құ пия жа зу түр кі та ну шы ға лым дар та ра пы нан әлі күн ге дей ін жүй елі түр де оқыл ған емес. Ен ді осы таң ба лар жүй есі не көз ті гі ңіз. Біз дің ой ымыз ша, бұл жа зу ды V–VІ ға сыр лар ға жат қы- зу ға бо ла ды, се бе бі мұн да ер те де гі Талас жаз ба ес ке рт кіш- те рі не тән таң ба лар бар. Тас та ғы 13 ру ни ка лық таң ба оң нан сол ға қа рай оқы ла ды. Құ пия таң ба лар дың же ке-же ке мән-ма- ғы на сын тал дай ке ле мы на дай бол жам ға тоқ тал дық: er аtym sаgundа ayrsym – «Ер атым Са ғун нан айы рыл дым» не ме се «Ер атам Са ғын нан айы рыл дым». Ал ғаш қы сы қан дай да бір аза мат тың өзі не бе ріл ген ата ғы нан не ме се ше ні нен айы рыл ған ды ғын біл ді ре ді, ал екін ші нұс қа да ғы сөй лем нің мә ні бо йын ша, ата сы Са ғын нан ай ыры лып қал ған деп тұ жы рым жа сау ға бо ла- ды. Мұ ның өзі түр кі жа зуы жүй есі нің ер те ден қа лып тас- қа нын, жа зу мә де ние ті міз дің та мы ры өте те рең де екен- ді гін аң ғар та ды. (kaznu.kz) АР ды. ды. қа қа нын, жа нын, жа ді ді гін аң гін аң М Ал Ал ғаш ғаш ата ата ғы ғы нан не нан не ал екін ал екін ші нұс ші нұс Са Са ғын ғын нан ай нан ай М Мұ Мұ ның өзі түр ның өзі түр А А АА А Ал Ал ғаш ғаш қы қы сы қан сы қан нан не нан не Н НН Н НННННННННННННННННН Н Н Н - --- - П ле мы ле мы – «Ер атым Са – «Ер атым Са нан айы нан айы рыл рыл дым». дым». П П П В да ер да ер лар бар. Тас лар бар. Тас та та ғы 13 ғы 13 ды. Құ ды. Құ пия таң пия таң ба ба лар лар на на дай бол дай бол – «Ер атым Са – «Ер атым Са б лым лым дар та дар та ған емес. Ен ған емес. Ен ді осы таң ді осы таң ды V–VІ ға ды V–VІ ға гі Талас жаз гі Талас жаз а мен тас бе мен тас бе лар та лар та был был ған. Тас бе ған. Тас бе дар та дар та ра ра пы пы ді осы таң ді осы таң с қар өңі қар өңі рін рін де де мен тас бе мен тас бе ті ті не қа не қа ған. Тас бе ған. Тас бе п пппп де де а аа ? (біл ? (біл гім гім ке ке ле ле ді) ді) с ты қо ты қо ры ры - - с ы дан» дан» Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ * Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 |