XVIIІ ғ. 40-80-ші жж. Қазақстан шекаралас аймақтармен қарым-

салынғандықтан, қазақтардың Жайық және Орынбор казактарымен 
қатынастары шиеленісті. Осы соң патша үкіметі қазақтарды жуасыту үшін 
«әскери барлау», яғни қазақ даласында кішігірім жазалау экспедицияларын 
ұйымдастырды. Казактарға тұтқындар алуға, мал-мүлікті тартып алуға 
рұқсат берілді. Үкіметтің «әскери барлау» атты бұйрығы Жайық және 
Орынбор казактарының қазақтарға көбінесе себепсіз тонаушылық 
жорықтарын ұйымдастырып, ауылдарын шауып, тонауға мүмкіндік берді. 
Сонымен бірге казактармен қақтығыстарға қатысқан ауылдар алыстан көшіп 
келген болатын, ал қудалауға шептердің жанындағы бейбіт ауылдар 
ұшырады. 1742 ж. 19-қарашадағы қазақтарға Жайық арқылы малын айдап 
өтуге тыйым салатын Бұйрықты казактар өздеріне тиімді пайдалануға 
тырысты. Малды айдап өтуі үшін қазақтардан көп мал талап етті. Патша 
әкімшілігі казактардың бейбіт ауылдарға шабуыл жасамауы жөніндегі 
нұсқауды бұзып жатқандығын білді, бірақ жазалау экспедицияларын шектеу 
дұрыс емес деп есептеді. 1755 ж. казактардың ығыстыруына қарсы жауап 
ретінде қазақтар бекіністер мен форпосттарға жиі-жиі шабуыл жасады. 
Орынбор әкімшілігі мұндай қақтығыстардың казактардың кінәсінен болып 
жатқандығын мойындауға мәжбүр болды. Қазақтардың шеп казактарымен 
қақтығыстарының жиілегендігі соншалық, шетелдер ісі коллегиясы 1755 ж. 
11-сәуірде казактарға қазақтарды жау ретінде әрекет жасауына
рұқсат берді. 
Қарауылдар бекіністерде тәулік бойы, ал көрші қазақ даласында – арнайы 
пикеттер кезекші болды. Казактарға бекіністен белгілі бір конвоймен ғана 
шығуға рұқсат берілді, мал болса жаз мезгілінде бекіністің сыртындағы 
үлкен отрядтың қарауында болды. Далалық қыраттарда шеп бойымен күзет 
мұнарасы мен бақылау маягі орнатылды.
1770 ж. дейін қазақтардың Жайық пен Еділ аралығында көшіп жүрген 
қалмақтармен қарым-қатынасы күрделі болды. Ұлтаралық араздықты тұтату 
мақсатында патша үкіметі 1743 ж. 28-қыркүйегінде қалмақтарға 2 мың 
казакты көмекке беріп, қазақ даласына «әскери барлаулар» ұйымдастыруға 
рұқсат берді. Қалмақтар Жайық арқылы өтіп, қазақтардың көп малын тартып 
алып, айдап әкетті
17
. Қазақтардың қалмақтармен қатынастары 1771 ж. қарай 
шешілді, бұл кезде Убашы наместник бастаған қалмақтардың басым бөлігі 
патшалықтың ауыр қысымынан Жоңғария территориясына көшіп кетті. 
Бұрын қалмақтар орналасқан жайылымдар бос болғанымен, патша үкіметі 
бұрынғыдай қазақтардың осы жерлерді еркін пайдалануына рұқсат беруден 
бас тартты. Елек аумығында да тыйым салынған жерлер болды. Мұнда Елек 
бекінісін
салуға байланысты қарсылық қозғалыстары басталды. Қазақтар 
бекініс салынғаннан кейін Елек өзені бойындағы жерлерінен айырылып 
қалуынан қауіптенді. Сондай-ақ қазақтар Елек бекінісінің ауданында 
шығарылатын тұзды алудан айырылып қалуына риза болмады. Сондықтан 
олар Орынбор губернаторынан Елек бойында еркін көшіп-қонуға және 
бекініс құрылысын бастамауға рұқсат беруін сұрады. Рұқсат бермеген 
жағдайда, олар бекіністі бұзып тастайтындығын айтып қорқытты. XVIII ғ. 50-
17
Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. Алматы, 1994 

ші жылдарынан бастап қазақтар патша үкіметімен жайылымдарының 
ауданын кеңейту жөніндегі бейбіт келісімдермен қатар, қарсылықтың бейбіт 
емес формасына да көшті: тыйым салынған территорияларға өз еркімен 
малын айдап және әскери бекіністерге қарулы шабуылдар жасады. Қазақ 
халқының Ресейдің отарлау әрекетіне қарсылық формасының бірі ретінде 
көрші елдерге көшіп кету арқылы бодандықты ауыстыру әрекетін 
қарастыруға болады. Сонымен қатар Жоңғар мемлекетінің жойылуына 
байланысты, Қытай шекарасында бос жерлер пайда болды. 1759 ж. Нұралы 
хан орыс әкімшілігіне қазақтардың қазақ-қытай шекарасына көшіп кеткелі 
жатқандығын мәлімдейді. Қазақтардың екінші және жүзеге асуы беймәлім 
әрекеті – Түркия жеріне көшіп кету болды. Осылайша, орыс отарлаушы 
әкімшілігі қазақ қоғамының экономикалық негіздерін бұзатын көптеген 
шектеулер қоя отырып, ХVІІІ ғ. қазақ даласына белсенді түрде ене 
бастағандығын айтуға болады. Мұның барлығы ХVІІІ ғ. 70-ші жылдары 
ұйымдасқан сипат алған қазақтардың отарлауға қарсы қозғалысының кеңінен 
өріс алуына себеп болды. Сондай-ақ, орыс әскерлерімен ғана емес, ішінара 
патшалыққа адал қызмет етуші қазақ билеушілерімен де күрес жүргізілді. 
Жоңғарияда Қалдан-Церен қайтыс болғаннан кейін оның мұрагерлері 
арасында билік үшін кескілескен күрес басталды. Қазақ сұлтандары жоңғар 
билеушілерінің талас-тартыстарына қуана қатысты, себебі бұл оларға 
Жоңғарияның ішкі істеріне белсенді қатысып, Цеван-Рабдан мен Қалдан-
Церен тұсында жаулап алынған Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс 
жерлерін қайтарудың сәтті мүмкіндігі болды
18
. Жайылымдық жерлері жоңғар 
иеліктерімен көршілес орналасқан Абылай хан Жоңғариядағы жағдайларға 
ерекше қызығушылық танытты. Таққа мұрагерлерді кезекпен қолдай отырып, 
жоңғарлардың территориядан бірталай шегінуіне қол жеткізді. Осы уақытта 
Моңғолиядағы қытай наместниктері Жоңғариядағы жағдайды жіті бақылады 
және осы елді жаулап алудың жоспарын дайындады. 1755 ж. Цинь 
императоры өз әскерін Жоңғарияға енгізді. Қытайлықтар елдің барлық 
территориясын алуға үміттенді, бірақ Зайсан мен Алакөл көлі маңында 
жүрген қазақтармен қақтығыстарға түсуден қашты. 1755 ж. жазда 
Қазақстанға Абылай сұлтанға қазақтармен арадағы позициясын айқындау 
үшін қытай елшілігі жіберілді. Бірақ Абылай хан Жоңғарияның басып 
алынуын мойындамай, жоңғарлардың Цинь империясына қарсы көтерілісін 
басқарған Әмірсанаға белсенді көмек көрсете бастады. 1756 ж. көктемде 
қазақ жасақтары қытай әскерлеріне қарсы Жоңғарияға жорық жасады. 
Осыған жауап ретінде қытай императоры Қазақстанды жаулап алуды 
бастауға бұйрық берді. Қарсылық көрсеткен жағдайда, Қазақстанның барлық 
тұрғындарын жою арқылы Орта жүздің жайылымына екі жақтан – 
оңтүстіктен және шығыстан басып кіру жоспарланды. Сонымен қатар қытай 
әскері осы уақытта Абылай ханды паналап жүрген Әмірсананы тұтқынға 
түсіруі керек болды. Шығыстан жылжыған әскерге Әмірсана мен Қожаберген 
батыр бастаған қазақ-жоңғар жасағы қарсы шықты. Оңтүстік әскеріне қарсы 
18
Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. XVII-XVIII вв. Алма-Ата, 1991. 

Абылай мен Бөгембай батырдың жасағы қарсы шықты. Қазақ ауылдарының 
орыс шекаралық шептеріне көшіп кетуіне мүмкіндік беріп, қазақ жасақтары 
Цинь әскеріне бірнеше соққы жасап, олардың далалық өңірге ішкерілей енуін 
тоқтатты. Қазақ жасақтары тұтқиылдан шабуыл жасап, белгісіз бағытта 
көрінбей кету арқылы екі қытай әскерінің бірігуіне кедергі келтірді. Саны 
азайған екі әскер үлкен талпыныстың нәтижесінде Есіл өзенінің жоғарғы 
ағысында бірікті, бірақ бұл қыс кезінде жүзеге асқан еді. Қытайлықтар 
жылқысыз, азық-түліксіз, жан-жағынан қазақ жасақтарымен қоршалған адам 
тұрмайтын далада қалды. Сондықтан қытай императорының Қазақстандағы 
өзінің қалған әскерінен айырылып қалмау үшін оларды кері қайтарудан басқа 
амалы қалмады. Қытайлықтар кері шегінді. 1757 ж. басында Жоңғария жаңа 
күшпен қайта жанданып, Цинь әулетіне қарсы көтеріліс бастады. 
Қытайлықтар жаңа күш жинап, 1757 ж. көктемінде Әмірсананың көтерілісін 
түпкілікті жаншыды және жаз мезгілінде Тарбағатайдың солтүстік 
сілемдеріндегі қазақ жерлеріне екінші рет басып кірді. Осы жерде қытай 
әскері мен Абылай жасақтарының арасындағы соңғы шайқас өтті. 
Жоңғарлардың көмегінен айырылған Абылай қытайлықтармен қарым-
қатынасын шиеленістірмей, бейбітшілік туралы келіссөздер жүргізу үшін 
Пекинге елшілігін аттандырды. Осымен бір мезгілде Қытай императоры 
Абылай сұлтанға өзінің елшілігін жіберді. 1758-1759 жж. жоңғарларды 
жазалау кезінде қытай жасақтары қазақ жерлеріне бірнеше рет басып кірген 
болатын, бірақ император қазақ жерлерінен үміттенбеді. Сондай-ақ ол 
Абылайдың хандық титулын алдын-ала мойындап, орыстарға қарсы өзінің 
көмегін бірнеше рет ұсынды. Бұл жағдайлар Абылайдан ойланып жасалатын 
сыртқы саясат ұстануын және Қытай мен Ресей арасында әрекет етуін талап 
етті. Абылай екіжақты саясат ұстана білді. Ресми түрде Ресей империясының 
боданы бола отырып, орыс отарлаушыларының билеушілеріне қарсы қытай 
императорынан қолдау табу мақсатында Абылай Пекинге бірнеше рет 
елшіліктер жіберді
19
. 

жүктеу/скачать 0,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: