Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
тұр формативі дәл сол минутта өтіп жатқан қимылды хабарлау үшін: жаңбыр жауып тұр
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Жұбанов Қ.
| тұр
формативі дәл сол минутта өтіп жатқан қимылды хабарлау үшін: жаңбыр жауып тұр (дождь идет в данную минуту) және созылыңқы қимылды беру үшін қолданылады: көптен беріжаңбыр жауып тұр (дождь идет давно). Отыр етістігі мен тұр етістігінің қолданысындағы айырмашылық мынада: соңғысы сол сәттегі жасалып жатқан қимылды білдіреді. Алдыңғысы тек адам жүзеге асыратын әрекеттерді, өте сирек соған (адамға) тең келетін абстрактылы субъект іске асыратын қимылдарды білдіруде ғана қолданылса, екінші етістік әрекеттің іске асырушысына қатысты бейтараптылығымен, бәріне бірдей қолданыла беретіндігімен ерекшеленеді » (8). Қ.Жұбанов осы еңбегінде жатыр етістігінің -ып/-іп/-п және -а/-е/-й тұлғасындағы бар, кел етістіктерімен тіркесіп, өзінің сөздік мағынасынан мүлде қол үзетіндігін және қимылдың үдемелік сипатын, сондай-ақ жасалу мен жалғасу үстіндегі процесті білдіретіндігін көрсетеді (8). Қ.Жұбановтың бұл еңбегінде айтылған осы жайттардың барлығы да қимылдың өту сипаты категориясының аясында қарастырылатын мәселелер (52). Жұбановтанушы зерттеуші А.Омарова кандидаттық диссертациясында проф. Қ.Жұбановтың отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерінің басқа етістіктерде кездеспейтін айрықша белгілеріне мынадай ғылыми сипаттама жасаған: 1) тек аталған төрт етістіктің ғана қазақ тілінде нақ осы шақ жасауға қабілеттілігі; 2) күрделі нақ осы шақ құрамында төрт етістіктің көмекші етістік болуы; 3) шақ, жақ жалғауын тікелей қабылдауы; 4) түбір қалпында рай мен шақ көрсеткіштері (2-жақ бұйрық рай, 3-жақ осы шақ, қалған етістіктер түбір қалпында тек 2-жақ бұйрық райды ғана білдіреді) болу мүмкіндіктерінің барлығы; 5) отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктеріндегі гаплология құбылысының болуы; 6) төртеуінің де бір грамматикалық категория (шақ) көрсеткіші бола отырып, екінші бір грамматикалық категория (қимылдың өту сипаты) мағынасын білдіруге қабілеттілігі артады (53). Қазақ тіл білімінің алғашқы даму сатысының өзінде-ақ қимылдың өту сипатына қатысты мәселелер арнайы қарастырылмағанмен, ол тілде мағыналардың бар екендігін ғалымдарымыз дәл таныған. Бұл категорияны етіс, көсемше, шақ категорияларының аясында қарастырып, нақты мысалдар арқылы қимылдың өту сипатына қатысты мағыналарды айқын көрсеткен. А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбановтардың ізімен қимылдың өту сипаты категориясы әр кезеңде әр бағытта қарастырылып келеді. Сонымен қатар бұл категорияның нақты тілдік табиғатына қатысты пікірлер де бірізді емес. Мәселен, А.Байтұрсынұлы еңбегінде бұл категорияның мағыналары етіс пен көсемшелерге қатысты сөз болса, Қ.Жұбанов бұл мағынаны шақ категориясының аясында сипаттаған. Ал одан беріде қимылдың өту сипаты 114 категориясы орыс тіліндегі «вид» категориясымен теңестіріліп, «сыпат» категориясы тұрғысынан қарастырылады. Бірақ қазақ тілінде сыпат категориясы бар ма, жоқ па деген мәселе сол кезеңдерде даулы көзқарастар туғызған. Мәселен, А.Ысқақов пен Н.Оралбаева қимылдың ішкі сипатын білдіретін бұл категорияны грамматикалық (морфологиялық) категория құрамында көрсетсе, М.Балақаев семантика-синтаксистік категория ретінде қарастыруды ұсынады. Татар тілінің ғалымы В.Насилов бұл категорияны етістіктің сапалық-сандық сипатын көрсететін семантикалық категория деп атаған. Қазақ тіл білімінде, Б.Қапалбековтің пікірінше, қимылдың өту сипаты категориясының морфологиялық түрлену жүйесі жоқ, аналитикалық тәсіл арқылы берілетіндіктен, бұл категорияны синтаксистік категория ретінде тану қажет. Қимылдың өту сипаты категориясын қазақ тіл білімінде алғаш сыпат категориясы ретінде И.Ұйықбаевтың, функциналды-семантикалық категория ретінде салғастырмалы тұрғыдан З.Қ.Ахметжанованың еңбегінде, сондай-ақ таза қазақ тілі материалдары негізінде М.Жолшаеваның докторлық диссертациясында, жекелеген мәселелері Қ.Бибеков, Қ.Мұқамади, А.Шарапиденова т.б. ғалымдар еңбектерінде зерттелді. Сөйтіп, ғылыми дау- дамайдан кейін қимылдың өту сипаты категориясы семантикалық категория ретінде зерттеліп, тілдің тұрақты бірлігі ретінде таныла бастады. Ал бұл категорияның қазақ тілінің тілдік жүйесінен белгілі бір дәрежеде орын алып, тілдік табиғатының айқындалуына қазақ ғалымдары А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов еңбектерінің орасан зор үлесі болды деп ауыз толтырып айта аламыз. Осы ретте Г.Қосымованың Қ.Жұбановтың қалып етістіктеріне қатысты айтқан пікірлері біздің сөзімізді растай түседі: «Қазақ тілінің грамматикасында» ғалым төрт қалып етістігінің басқа етістіктен айырылатын тұстарын жіті аңғарып, олардың үш түрлі белгілерімен ажыратылатынын тапты, мұнымен қоса қалып етістіктерінің ортақ қасиеттері мен өзіндік ерекшеліктерін контекстегі мағынасынан іздеп, себептерін аша отырып, алғаш рет дәлелдеп көрсетті. Қ.Жұбанов түсініктері қалып етістіктерінің өзі ғана жайында қалып қоймай, сонымен қоса шақ категориясы және күрделі етістіктердегі көмекші етістіктердің мағынасы мен қызметін анықтап, кейінгі дербес зерттеулерге негіз болды» (37, 38). Қ.Жұбановтың сөз таптарының шығу тарихына қатысты ойлары – өз алдына бір төбе. Соның ішінде одағайлардың түрлері мен олардың пайда болу жолдары, шығу тарихы туралы айтқан пікірлері бүгінгі күні қазақ тілі оқулықтары мен грамматикаларында айқын көрініс тауып отыр. Проф. Қ.Жұбанов одағайлардың лексика-семантикалық ерекшелігін, олардың оқшау сөздердің бір түрі екендігін дәл таныған. Атау сөздерді таптасқан сөздер деп атап, олар бірнешеуі қосылып барып, хабар береді дейді. Ал одағайды таптаспаған сөздерге жатқызып, олардың жеке тұрып-ақ хабар бере алатындығын, ал құрылысы жағынан жеке сөз болғанмен, 115 атқаратын қызметі жағынан сөйлем не сөйлемдер жинағы болатындығын айтады. Ғалым одағайларды үшке бөліп көрсетеді: шаруашылық одағайлары, қатынас одағайлары, көңіл одағайлары . А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында одағайды арнайы сөз еткенмен, оның түрлерін нақты саралып, ашып көрсетпей, жинақтап қана берген. Жалпылама түрде көңіл-күй одағайы мен Қ.Жұбановтың қатынас одағайларына жатқызған біршама одағай сөздерді ( мә, әй, тек, тәйт, жә, айда т.б.) ишарат одағайлары деп атаған. Ал «Қазақ грамматикасында» көңіл-күй одағайлары, императивтік одағайлар, тұрмыс-салт одағайлары деп бөлінген (33, 564). Қ.Жұбанов бүгінгі күні нақты тілдік жүйеде көрсетіліп жүрген одағайлардың негізгі түрлерін дәл көрсеткен және сонымен қатар бұл тақырыпқа әжептеуір көлемде орын беріп, арнайы сөз еткен. Одағайдың түрлерін көрсетіп қана қоймай, олардың шығу тарихына да зер салған. Мәселен, ғалымның пікірінше, әттеген-ай, мәссаған деген одағайлар құрамындағы «т» және «с» дыбыстары – созылыңқы дыбыстар. Әттеген-ай одағайы – ә деген-ай , мәссаған одағайы – мә, саған деген қолданыстардан шыққан (8, 102). Сондай-ақ Қ.Жұбанов малға қатысты қолданылатын шаруашылық одағайларының шығу төркіні туралы айтқанда, олардың қалыптасу мотивтеріне, уәждемесіне назар аударған. Мәселен, ғалымның пікірінше, шаруашылық одағайларының көбі бұрын белгілі бір малдың аты болған. Ғалымның еңбегінен бір ғана мысал келтірейік: « Қазақтың қойға қарата айтатын «құрай!» одағайы екі түбірден біріккен: жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|