Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
жүктеу/скачать 3,22 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақ тілі окулық Абуханов-лексика
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. Матасу. Сөйлемдегі сөздердің синтаксистік байланысының бір түрі — матасу. Ол ілік жалғаулы анықтауыш пен тәуелдік жалғауының бір
| 147-жаттығу.
Мәтінді оқып шығып, әр сөйлемдегі меңгеруші сөзбен меңгерілуші сөз тіркестерін көшіріп жазыңдар. Олардын қандай мүше екенін айтып беріңдер. Маусымбай әңгімесі Мейрамды қызықтырып барады. Ұнатқан сөзін жазып алады. Блокноттың бірінші бетін толтырды. Оқымаған, жабайы қазақтың тілі шешен, ойы орамды, құлағы тіпті түрік. Сүйінбай, Абай, Біржан, Сараларды жатқа соғады. Елден ерте кеткен, орыс мектебінде окыған жас Мейрамға қазақ шежіресі сияқты көрінеді бұл қарт. Өз елінің даналарына, олар қалдырған асыл сөздерге терең бойлап, ой елегінен өткізіп отыр Мейрам. Бүрын даналықты кітаптан, алыстан іздейтін, енді кең жатқан сөз, ой қазыналары елдің елдік зор тұлғалары көріне- ді. (Ғ. М.) 3. Матасу. Сөйлемдегі сөздердің синтаксистік байланысының бір түрі — матасу. Ол ілік жалғаулы анықтауыш пен тәуелдік жалғауының бір жағында (көбінесе III жағында) айтылған анықталатын сөз тіркестерінің арасында келеді. Сөздердің қиысу, меңгеру сияқты байланыс тәсілдерінде сөз тіркестерінің өз-ара қарым-қатынастары бір жақты болып, басыңқы мүше бағыныңқы мүшенің морфологиялық тұлғасын өзіне бағындырып отырады. Ал матаса байланысқан сөз тіркестерінің ара қатынасы бір жақты болмай, бірінсіз бірі колданылмайтын, бірін бірі айқындайтын болып келеді. Сөйлемде ілік жалғаулы сөз кездессе, одан кейін іргелес келіп немесе араға бірнеше сөз салып тәуелдік жалғауы анықталатын сөздің айтылуы шарт жә-не, керісінше, сөйлем ішінде тәуелдік жалғаулы сөз айтылса, оның алдында айтылса-айтылмаса да, ілік жалғаулы анықтауыш болуы — тілдік заңды кағида. Мысалы: Болаттың інісі келді. Болаттың қалада оқып жатқан інісі келді. Кеше қалада оқып жатқан інісі келді. Матаса байланысудың тағы бір көзге түсерлік ерекшелігі анықтаушы- анықталушы сөздердің тізбегі бірін бірі анықтап ширатыла береді. Мысалы: Мектептің директоры Мектептің директорының кабинеті. Мектептің директорының кабинетінің есігі. Мектептің директорының кабинетінің есігінің кілті. Матаса байланысқан (анықтаушы-анықталушы) сөздердің басым жағы тәуелдік жалғаулы анықталушы сөз болып саналады. Оны мына сияқты жағдайлардан анық көруге болады: Біріншіден, сөйлемдегі ілік жалғаулы анықтауышты түсіріп айтуға болады. Сөйлемнен тәуелдік жалғаулы анықталушы сөзді түсіріп айтуға болмайды. Баланың кітабы столда жатыр деген сөйлемді кітабы столда жатыр деп те айтуға болады. Одан сөйлемнің мағынасына нұқсан келмейді, тек кітаптың кімдікі екеңдігі анықталмаған. Ал сол сөйлемді баланың столда жатыр деп қайта кұруға болмайды. Екіншіден, ілік жалғаулы анықтаушы сөздің ілік жалғау қосымшасын айтуға да, айтпауға да болады. Ауылдың адамдары түгел жиналды. Ауыл адамдары түгел жиналды. Бірақ тәуелдік жалғау қосымшасын түсіріп айтуға болмайды. Онда сөйлемдегі сөздердің синтаксистік байланысы бұзылады. Содан барып сөйлемнің түсінігі көмескіленеді. |