§ 8.12 Тригонометриялық нивелирлеу

119
болып саналады. Сонымен бірге құрылыс алаңдарындағы тар 
жерлерде, тек қана тригонометриялық əдіспен ғана биіктік шама-
сын анықтауға мүмкіндік бар жəне инженерлік құрылыстардың 
биік қабаттарына (плотина, көпір, мұнаралар, т.с.с.) биіктік шама-
сын жеткізу (анықтау) осы тригонометриялық нивелирлеу арқылы 
іске асады.
Айталық, 
А
жəне 
В
нүктелері арасындағы биіктікті (өсімшені) 
h
анықтау керек (59-сурет).
А
нүктесіне теодолит аспабын, ал 
В
нүктесіне көздегіш нысана 
(рейка, қада, шеге тəрізді зат, т.т.) орнатады. Теодолитті қалыпты 
жағдайға келтіріп алып, көздеу дүрбісін 
М
нүктесіне бағыттап, тік 
бұрышты 
v
(көлбеулікті) өлшейді. Өсімшені есептеу үшін, 
А
жəне 
В
нүктесі арасындағы 
d
жазық қашықтығын, 
i
аспап биіктігін 
жəне 
l
нысана биіктігін өлшеу керек.
d
қашықтығын, 
i
аспап биіктігін жəне 
l
нысана биіктігін өл-
шеу керек.
59-сурет
. Тригонометриялық
60-сурет
.Жер дөңестігіне жəне
нивелирлеу тəсімі рефракцияға түзету енгізу
Сонда 59-суреттен,
h + l= h
/ 
 
немесе
h= h
/
+ i- l.
(104)
h
/ 
= d×tqv
есепке ала отырып, тригонометриялық нивелир-
леу дегі өсімшені анықтаудың қазіргі пайдаланылып жүрген фор-
муласын жазуға болады,
h= dּtqv+ i- l.
(105)
Егер көздеу осін, нысанадағы аспап биіктігіндей биіктікке 
бағыттасақ, яғни 
i=l
, онда топографиялық түсірістерде кеңінен 
қолданылып жүрген, қысқартылған өсімшені есептеу формуласын 
алуға болады:

120
h = dּtqv
. (106)
d, i, l
мəндерін табу өте (өлшеу) жеңіл. 
h = d×tqv
формуласы 
арқылы өсімшені есептеуде көбінесе, арнаулы тахеометриялық 
кестені пайдаланады.
(105) жəне (106) формулалар Жердің дөңестігін жəне реф-
ракцияны есепке алмайды, яғни бұл формулалар арқылы өсім- 
шенің жуық мəнін ғана есептейді. Жер дөңестігі жəне рефрак-
цияның геометриялық мəнін 60-суреттен түсіндіруге болады.
Айталық, 
А, В
жəне 
I
нүктелері арқылы бастапқы 
00
/
дең-
гейлік бетке параллель деңгейлік беттер жүргізілген. Жарық 
рефракциясының əсерінен 
IС
көздеу сəулесі 
IЕ
/
шамасына 
ауысады. Сонда бақылау нəтижесіне 
рефракция үшін түзету
СЕ
/
=r
деген шаманы енгізуіміз керек. Ауа тығыздығы Жер бетінен 
биіктеген сайын азая беретіндіктен, 
IЕ
/
шамасының бағыты дөңес 
жағымен жоғары қарай қараған.
60-суреттен рефракцияға түзетумен бірге Жердің дөңестігіне 
түзету деп аталатын 
К
түзетуін қоса қарастырады, суреттен,
h+ r+ l = i+К+СD 
немесе 
h = СD+ i – l + ( К - r).
(107)
IDС
үшбұрышында 
D
нүктесіндегі бұрыш тік бұрыш болған-
дықтан жазатынымыз:
СD = d tqg.
(108)
Жоғарыдағы формулаларды есепке ала отырып, тригоно-
метриялық нивелирлеу үшін негізгі формуланы жазамыз:
 h = d tqv+ i- l+f .
(109)
Есептеулер нəтижесінде жалпы Жер дөңестігіне жəне реф-
ракцияға түзету формуласы төмендегідей,
 f = К- r=0,42
д
2
R
,
(110)
мұндағы, 
R –
Жер радиусы.
f 
түзетуі нивелирлеудің дəлдігіне (қандай дəлдік керек 
екендігіне), жұмыс жағдайына, қойылған шартқа байланысты бо-
лады. Өйткені 
d=
300 
м
болғанда,
f 
< 1 
см
.

жүктеу/скачать 2,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: