Өнерлісің, өжетсің де әрқайсың

38 
Құрбан болды-ау талай ер... 
Ертеңі жоқ – ақыны жоқ халықтың, 
Ойланыңдар!» - деген екен дана әйел. 
Кейіпкердің авторлық сипаттамасын әкім пікірі толықтырады, яғни ол өз 
тұтқындарының болмыс-бітімін тап басып танығанын көрсетеді. 
Әкім сөзінің әйелге арналуы оны кейіпкер ретінде даралауға мүмкіндік 
береді. Автор әйел бейнесіне арнайы тоқталып, сипаттап жатпайды. Әйелдің 
рухы биік, әділдікке сенімі берік, ой-ниеті таза, өзіндік пікірі, ұстанымы бар 
жан екенін оның монологі танытады, яғни әйел сөзі жоғарыдағы екі дүниеге 
баға, екі көзқарасқа талдау ретінде түсініледі. Әйел сөзіндегі метафора, 
теңеулер, лексикалық қайталамалар, сентенция түрлі ассоциацияларға негіз 
болып, оқырманның фондық біліміне орай сан алуан параллельдер туғызады. 
Ойымызды нақтылай түсетін болсақ, заман – дауылға теңелген, 
дауыл
сөзі 
дәстүрлі поэтикалық қолданыста үлкен өзгерістің белгісі болса, ақын 
контексінде әділетсіз, ойсыз, рахымсыз қоғамның бейнесі ретінде байқалады 
және бұл мағынаны 
«құшағында»
сөзі одан сайын күшейте түскен. Әйел 
сенімі дерексіз зат есімдер, коннотативті сипаты айқын сын есімдермен 
берілген: 
әділ күші, дәуір, жар, бауыр. 
«Жар»
сөзін өлеңнің қатар тұрған екі жолында қайталап қолдану арқылы 
қаламгер оған стильдік жүк үстеген, яғни бұл ішкі ырғақ, дыбыс әуезділігі, 
буын саны сияқты жанрлық қажеттіліктерді өтейді. Осы орайда әйел сөзінің 
көпке қарата айтылуы да жалпылауға қызмет етеді. 
«Жақсы»
субстантивтенген сын есімі келесі жолдағы 
«ер»
сөзіне 
контекстік синоним ретінде жұмсалған, осы риторикалық сұрауды 
сентенцияға апарар баспалдақ ретінде бағалауға болады, ал көп нүкте 
арқылы ақын халық өміріндегі әр қилы айтылмаған, айтылмас әділетсіз сыр, 
оқиғаларды қамтиды және бұл сөздердің мағынасын келесі жолдағы «халық» 
сөзіне жинақтайды. 
Әйел монологіндегі «Ертеңі жоқ – ақыны жоқ халықтың» сентенциясы 
ақынның халық, қоғам өмірі, мүддесі үшін жаны ауырар адам екенін 
көрсетеді. Сентенцияның құрылымы тілге жеңіл, есте тез сақталып, қайта 
қолдануға лайық. Логикалық екпін, анықтауыш, инверсия, параллель 
конструкциялар сентенциядағы ойдың әсер, қуатын күшейте түскен. «Ертең» 
сөзінің семантикасы кеңейіп, болашақ, келешек мағынасына ауысқан, яғни 
ішкі ырғақ, буын сәйкестігі, «жоқ» сөзінің қайталануы әсерлі шыққан. 
Баллададағы сентенция осы контексте жалпы көпке белгілі ойды айтқанмен, 
басқа контекске түсіп, ойды өрбіту, ойды дәлелдеу қызметін де атқаруы 
мүмкін, яғни сентенцияны баяндау желісінде де, баяндау желісінен үзіп алып 
та қарастыруға болады. 
Күш-билік қолында бола тұра дәрменсіз әкім образы да шығармадағы 
қайшылықтың шешілуі үшін өте мәнді: 
Ожар әкім ештеме де деместен, 
Шығып кетіп, мырзасымен кеңескен. 
«Босат,-депті,-төртеуін де!»-сескеніп, 
Шонжар бастық айдарынан жел ескен. 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

39 
Соңғы шумақтағы дерексіз зат есімдер (сезім, бауыр, ақын, аңыз), 
жалпылаушы мәндегі сөздер (талай, әрдайым) мен тұлғалар (зат есім мен 
етістіктегі көптік жалғаулар – жасаңдаршы, ақындар, сезімдер) 
жалпыадамзаттық құндылықтар қашанда өз бағасын, қадірін жоймайтынын 
көрсетеді. 
Көркем 
шығарманың 
коммуникативтік-эстетикалық 
табиғаты 
оқырманның ой-санасына, көңіл күйіне ерекше ықпал ететіні белгілі. Бұл 
орайда көркем мәтінде қолданылған әрбір сөз, әрбір синтаксистік құрылым, 
әрбір стилистикалық тәсіл ондағы ақпар түрлерін жеткізуде айрықша мәнге 
ие болады және олардың бәрі полифункционалды, яғни әрі мағыналық, әрі 
эмоционалдық, әрі эстетикалық ақпар берумен қатар, мәтін түзуге де ықпал 
етеді. Көркем туындыда ақпаратты жоғарыда көрсетілген лингвистикалық 
бірліктермен қатар, 

жүктеу/скачать 2,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: