Оқулық Алматы, 012 ббк 74. 04 П 15

130
Көптеген авторлар мониторинг сөзі тар мағынасында басқарудағы 
үш маңызды құрауыштарды біріктіреді деп санайды:
– білім беру мекемесі қызметінің əртүрлі тараптарын бақылау; 
– олармен басқарудың ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі;
– ЖОО, мектеп қызметінің əртүрлі тараптарының сараптамасы.
Мониторинг осы құрауыштарда негізделеді, бірақ оның ешқайсы-
сын алмастырмайды, ол өз бетінше не бақылау жүйесі, не сараптама, 
не басқарудың ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі бола алмайды.
Əртүрлі дефинициялардың талдауы оның құрауыштарымен, оған 
деген талаптармен байланысты мониторингтің негізгі сипаттамаларын 
орнатуға мүмкіндік береді:
– сапаның жаңа түсінігіне, оны құрылымдық элементтердің 
жиынтығы ретінде ұсынуына сəйкес мақсаттар мен нормаларды 
анықтау;
– қойылған мақсаттар мен нормаларға қол жеткізу туралы айтуға 
мүмкін болатын межелердің орнатуын жəне межелердің əрқайсысы 
бойынша индикаторларды (өлшенетін өлшемдерді) көздейтін 
операциялылық;
– жүйелілік/реттілік, оған сəйкес мониторинг эпизодтық түрде 
емес, үдерістерге үнемі бақылауды көздейтіндей жүзеге асырылады;
– жинақталған ақпараттың логикалық салдары ретінде қызметтің, 
білім беру мекемесінің дамуын болжау.
Білім беру сапасының мониторингісінде осы жүйенің жай-
күйі туралы, мекеме басшыларының негізгі қызметіне жататын, 
саланы басқару тетігін жетілдіруге жағдай жасайтын, білім беру 
жүйесінің қызметінде кең таралған бағалауы мен бақылауынан қандай 
айырмашылығы бар?
Мониторингті енгізу, əсіресе, ол білім беру ұйымында сапа ме-
неджмент жүйесінің (СМЖ) қосалқы жүйесі ретінде қарастырылса, 
қандай жаңалықты көздейді? Білім берудегі мониторинг – бұл, сондай-
ақ, уақыттың кез келген мезетінде объектінің жағдайы жөнінде 
айтуға мүмкіндік беретін басқарудың ақпараттық қамтамасыз етуіне 
бағдарланған білім беру немесе оның кейбір элементтері жөніндегі 
ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау жəне тарату жүйесі.
Білім беру мониторингісінде келесі түрлері анықталады:
– білім беру мақсаттарының ауқымы бойынша – стратегиялық, 
тактикалық, жедел;
– оқыту кезеңдері бойынша – кіріс (іріктеу), оқу (аралық), шығу 
(қорытынды);
– уақыттылық тəуелділігі бойынша – ретроспективтік, ескерту 
(озушы), жүйелі;
– бақылау объектілерін қамту бойынша – жергілікті, таңдаулы, тұтас;

131
– ұйымдастырушы түрлері бойынша – жеке, топты, жаппай;
– объект-субъектік қатынастар нысандары бойынша – сыртқы 
(əлеуметтік), өзара бақылау, өзін-өзі талдау;
– қолданылатын құралдар бойынша – стандартталған, стандарт-
талмаған, матрицалық жəне басқалары [87, 36 б.].
Мониторинг құрамына ақпараттық-сараптау, операциялық-
əрекеттік, бағалау-межелік, уақытша сияқты өзара байланысты жəне 
өзара негізделген құрауыштар енеді. 
Педагогикалық мониторингісін білім беру ортасының жағдайы 
туралы деректерді дəлелдендіру үдерісі ретінде қарастыра отырып, 
А. С. Белкин [18] мониторингтік зерттеулер барысында жүзеге асыры-
латын негізгі функцияларды анықтады:
1) тұспалдаушы;
2) конструктивтік;
3) ұйымдастырушы-əрекеттік;
4) түзету;
5) бағалау-болжамдық. 
Мониторинг білім беру мекемелер жүйесінде, бірінші кезек-
те, ақпаратты жинақтау, өңдеу, сақтау мен талдауды реттеу жəне 
стандарттау арқылы ақпараттық ағыстарды ұйымдастыруға ерекше 
көзқарастарды көздейді. Осының салдарынан мониторинг межелерінің/
индикаторларының тізімі білім берудің қадағаланатын сапасына 
қатысты валидтік талаптарына жауап беруге тиіс; ақпаратты ұсыну 
түрі уақыттың белгілі кезеңі бойында жеткілікте түрде нақты жəне 
тұрақты болуға тиіс. Бірақ бұл мониторингтік зерттеулерді өткізуде 
қаталдықты, догмалықты білдірмейді, өйткені бірқатар жағдайда 
таңдалған межелердің жəне оларға барабар ақпаратты сараптау-
синтетикалық əдістерді түзету қажетті болу мүмкін.
Сонымен, мониторинг барысында алынған ақпарат келесі сапалық 
сипаттамаларға ие, тиіс шарттар сақталыну керек [54]:
– шынайлылық – алынған нəтижелер істердің нақты жағдайын 
көрсетуге, ал тұлғалық фактор төмендетілуі тиіс;
– дəлдік – өлшемдердің дəлсіздіктері жарамды нақтылықпен дəл 
көрсеткіштердің мəндеріне кепілдік беретіндей болуға тиіс;
– толықтығы – ақпарат дереккөздері нəтижелерді алудың ықтимал 
өрісін жабуға тиіс немесе түзетіп қайта тұсауын кесу керек;
– жеткіліктілік – ақпарат көлемі басшының қажеттіліктеріне сəйкес 
келуге жəне қандай да болсын шешімді қабылдау үшін жеткілікті 
болуға тиіс;
– жүйелілік (құрылымдылық) – бір объектіге қатысты əртүрлі 
дереккөздерден алынған басқарушы ақпарат көздерінің сапасын жəне 

132
басшылардың ақпараттық сұраныстарын есепке алумен құрылымда-
луға жəне жүйеленуге тиіс;
– жалпылау оңтайлығы – ақпарат басқару органы шешетін міндеттер 
деңгейіне сəйкес келуге тиіс;
– жеделдік (уақыттылығы) – ақпараттың сапасы ретінде. Ақпарат 
көп мөлшерде тарихи құндылық емес, басқарушы құндылыққа ие 
болуға тиіс, яғни даму қарқындарына сəйкес келу керек;
– қолжетімділік – осы көрсеткішті екі мағынада түсінуге болады. Бір 
жақтан, ақпаратты алу мүмкіндігі жəне нақтылығының мазмұнындағы 
қолжетімдік (басшы қандай да болсын бір ақпарат бар екендігін біле 
тұра əртүрлі себептердің арқасында оларды ала алмайтын нұсқа болу 
мүмкін). Қолжетімділіктің екінші түсінігі басшыға басқару шешімдерін 
жылдам жəне тиімді қабылдауға мүмкін болатын ақпарат ұсынудың 
осындай түрімен байланысты. Кейде жеткілікті жəне сапалы ақпарат 
менеджерге шешім қабылдау үшін жарамсыз түрде келіп түседі (мы-
салы, əлсіз құрылымдалған мазмұны, екінші дəрежелі деректердің көп 
болуы, шешімді қажет ететін қорытындылардың жəне/немесе ұйымның 
қызметіндегі маңызды проблемаларға сілтемелердің жоқтығы, тым 
көлемді, көп бетті есеп беру түрінде, жəне т.с.с).
Көптеген авторлар мониторинг білім беру мекемесінің қызметінде 
аясы тар мақсат болуы мүмкін еместігіне сенімді. Оның енгізілуі 
«жоғарыдан» да, «төменнен» де басталуы тиіс. Алғашқысы ол басшы-
ның осы мекеменің өзгеруіндегі, өз жетілуінің жолдарын анықтаудағы 
қажеттілігін негіздейтін өзгерген білім жағдайына жауабы ретінде 
пайда болады. Екіншісі – ең бастысы, осы қажеттіліктер рефлекстел-
ген, тек басшылықпен ғана емес, сондай-ақ қызметкерлер ұжымымен 
ұғынған, сонымен бірге, ұжымның кəсіптілік дəрежесі мониторинг 
үдерістері мен операцияларын қажетті деңгейде жүргізуге мүмкіндік 
береді. Білім беру мекемесінде сапалы жəне сандық ақпаратты жинау 
жəне талдау əдістерін игеруінсіз, қажетті ақпараттық-технологиялық 
қолдауынсыз мониторингтің жеке алынған қызметін құру - мағынасыз. 
Сонымен, сапаны арттыру үшін ішкі өзін-өзі бағалау үлкен мəнге ие 
болады, онда мүдделі қызметкерлер осы үдерістің қатысушылары бола
алады жəне міндетті түрде қатысушылары болуға тиіс.
Білім мекемелері қызметінің мақсаттары мен қадағалау мəні туралы 
түсінігін өзгерткен білім беру сапасының жаңа түсінігі, бақылау жəне 
бағалаудың жеке əдісін ғана емес, сондай-ақ, проблеманы көпаспектілі 
өзгеріс түрінде, оның əртүрлі бағыттағы көзқарасын бірлікте 
қарастыруға мүмкіндік беретін мекеменің мақсаттарына сəйкес, 
таңдалған алуан əдістер мен технологиялар жүйесін пайдалануға себеп 
болады. Осының салдарынан мониторинг барысында педагогикалық 

133
жəне психологиялық диагностиканың, əлеуметтік мониторингтің əдіс-
тері қолданылады (ең бастысы, əртүрлі сауалнамалық əдістер). Білім 
беру мониторингісі пайдалануы ұйымның ішіндегі жəне сыртындағы 
үдерістердің өтуіндегі өзгерушілікті анықтауға жəне түсінуге 
мүмкіндік беретін математикалық статистика əдістерінің көмегімен 
алынған деректерге міндетті түрде негізделеді. «Статистикалық əдістер 
деректердің салыстырмалы шектеулі саны болсада, өзгерушілікті 
өлшегенде, сипаттағанда, талдағанда, түсіндіргенде жəне үлгілегенде 
көмектесу мүмкін» [91, 6 б.]. Соңғы кезде жоғары білім сапасын 
бағалауда сапа саласындағы шетел авторларымен ұсынылған сапа ин-
жиниринг əдістері кеңінен таралды (К. Исикавамен, Р. Кэмппен, В. Па-
ретомен, Г. Тагутимен, У. Шухартпен жəне басқалармен).
Білім беру сапасын бағалау жəне оны жетілдіру бойынша шаралар-
ды болжау кезінде пікірлерін ескеру қажет респонденттер аясының ке-
ңеюі мониторингтің ерекшелігі болады. Білім беру мекемесінің қыз-
метіне қызығушылық танытқан тұлғалар аясының кеңеюі, бірінші кезек-
те, қоғамдық, оның ішінде, өндірістік өмірдің барлық аясында ойнайтын 
рөлімен, сондай-ақ, сапаның заманауи менеджментінде тұтынушыға 
деген бейімделу – негіз болатын ұстанымдардың бірі болуымен байла-
нысты. Сонда тұтынушылар аясына сыртқы тұтынушылармен қатар, 
ішкі тұтынушыларда жатады. Сыртқы тұтынушылар қатарына білім 
алушылар жəне олардың ата-аналары: қоғам, оның ішінде, жергілікті 
қауымдастық, кəсіптілік қауымдастықтары, мемлекет енеді; білім 
беру мекемесінің жəне басқалардың қызметкерлері – сапаның ішкі 
тұтынушылары.
«Сапа менеджмент жүйелері. Негізгі қағидалар мен сөздік» ИСО 
9000:2008 стандартында сапа менеджмент жүйесінің қажеттілігін 
негіздеуде «тұтынушыларға олардың қажеттіліктері мен күтулерін 
қанағаттандыратын өнім қажет» деп көрсетілген. Осы қажеттіліктері 
мен күтулер... өнімге деген техникалық жағдайларда көрсетіледі 
жəне əншейінде тұтынушылардың талаптары деп саналады. Талаптар 
келісімшартта көрсетілу немесе ұйымның өзімен анықталу мүмкін. 
Қайткенде өнімнің тиімділігін, соңында тұтынушы орнатады... Сапа 
менеджментіне жүйелі көзқарас ұйымдарды тұтынушылардың талап-
тарын талдауға, тұтынушылар үшін тиімді өнімді алуға ықпал ететін 
үдерістерді анықтауға, сондай-ақ осы үдерістерді тиімді қалыпта ұстап 
тұруға түрткі болуда. Сапа менеджмент жүйесі тұтынушылармен 
қатар, басқа мүдделі тараптардың да қанағаттанарлығын жоғарылату 
мүмкіндігін арттыру мақсатымен тұрақты жақсарту негізі болуы 
мүмкін [91, 1 б.]. Соңғы кезде көптеген білім беру мекемелері, сапа
менеджмент жүйесін əзірлей отырып, өз құрылымында тікелей білім 

134
сапасын бағалау/мониторинг функцияларын атқаратын бөлімдерді 
құрады.
«Бақылау» деген 1.4.4-тарауында белгіленгендей, мемлекеттік-
қоғамдық басқару идеяларын жүзеге асырумен байланысты білім беру 
үдерісі субъектілерінің (педагогтардың, ата-аналардың, оқушылардың) 
білім беру мекемесінің жұмысы туралы пікірлерін талдауымен байла-
нысты ақпарат маңызды болуда. Пікірлердің деректері балабақшаның, 
мектептің, ЖОО-ның мықты жəне əлсіз жақтарын түсіну, білімнің 
қол жеткізген сапасын бағалау үшін ғана емес, сонымен бірге, даму 
болашағын анықтау үшін өте маңызды.
Еліміздің аккредиттелген агенттіктерімен ҚР-ның ЖОО қызметінің 
сыртқы бағасы да (ҚР БжҒМ Ұлттық аккредитациялық орталығымен, 
Білім беруде сапамен қамтамасыз ету бойынша тəуелсіз қазақстандық 
агенттігімен), даусыз, оқу үдерісінің материалдық-техникалық 
қамтамасыз ету, оқытушылардың сапалық құрамы, олардың ғылыми-
зерттеу қызметінің тиімділігі, студенттерді оқытудың нəтижелері жəне 
т.б. жөніндегі ақпаратты жинақтауда негізделетінін атап кету қажет. 
Бірақ сапа бақылауы жүргізілетін дəстүрлі көрсеткіштермен қатар, 
жұмыс берушілерде түлектердің дайындық сапасы жөніндегі пікірлері 
кеңінен пайдаланылады, студенттердің сауалнамаға жауап беруі 
жүргізіледі, кəсіби қоғамдастық өкілдерінің пікірлері жинақталады.
Білім беру жүйесіне мониторингті енгізу бірқатар проблемалардың 
шешілуін талап етеді [71]. Жекелеп айтқанда, оларға мыналар жатады:
– қазіргі таңда бүкіл əлемнің жəне Қазақстан Республикасының 
білім беру жүйелерінде жүріп жатқан түбегейлі өзгерістердің 
концептуалдық негіздерін анықтау. Осы негіздерді ұғыну орта мектеп-
те, орта кəсіптілік оқу мекемелерінің жəне ЖОО түлектерінің кəсіби 
дайындығының сапа мониторингісінің барабар тұжырымдамасын 
жасауға мүмкіндік береді;
– білім беру сапасы мониторингісінің тиімді технологияларын 
түсіну жəне іріктеу, бұл жайт сыртқы жəне ішкі бақылаудың дəстүрлі 
əдістерімен қатар, инновациялық əдістерді де (инжиниринг əдістері) 
негізді етіп үйлестіретін мониторинг жүйесін құруға мүмкіндік 
береді;
Сапаны бағалаудың ұлттық жүйесіне құрамдас бөліктерімен 
білім сапасын бағалаудың облыстық жүйелері (БСБОЖ) енеді. «Білім 
қорытындыларының жəне əлеуметтік əсерлердің жүйелі мониторин-
гісін жүргізу мақсатымен ұлттық жəне өңірлік деңгейде басқару жəне 
даму жолдарын болжаудың ақпараттық базасы түрінде білім монито-
ринг жүйесі енгізілетін болады. Осы мақсатқа жету үшін Білім сапа-
сын бағалаудың ұлттық орталығы Білім статистикасы жəне бағалаудың 

135
ұлттық орталығы қайта құрылатын болады (əрі қарай – БСжБҰО) [2, 
28 б.]. Білім сапасын бағалаудың облыстық жүйесін енгізу қазіргі таңда 
білім мониторингісін жетілдіру бағыттарының бірі болуда.
ҚР білім беруінің заманауи жүйесінде, сондай-ақ əртүрлі 
көзқарастардың негізінде жүргізілу мүмкін аккредиттеу білім сапа-
сын бағалаудың маңызды үдерісінің бірі болуда. Сонымен, мысалы, 
шетелдердің көпшілігінде аккредиттеу тəуелсіз кəсіби ұйымдары тара-
пынан ЖОО-ның сапалы білім беру қызметтерін ұсыну қажеттіліктерін 
растау ретінде қарастырылады. Қазақстанда ҚР ҒжБМ Ұлттық аккре-
диттелген орталық (ҰАО) құрылған, оның функциясына ЖОО-ның 
институционалдық аккредиттеуі жəне кəсіптілік білім бағдарламала-
рын аккредиттеуі, сапа бағалауын Болон процесінің шарттарымен 
үйлестіру үшін келісілген белгілермен аккредиттеу рəсімдерін əзірлеу, 
шетелдік білім беру ұйымдарымен берілген білім туралы құжаттарды 
мойындау жəне нострификациялау рəсімдерін жүргізу, сапаны қамту 
бойынша халықаралық бағдарламаларға қатысу жəне т.б. енеді. 
Сондай-ақ, 2008 жылы Білім сапасын қамтамасыз ету бойынша тəуелсіз 
қазақстандық агенттік (БСҚТҚА) құрылған болатын.
Білім сапасының сыртқы бағасына тəуелсіз мамандандырылған 
халықарарлық агенттіктер де жұмылдырылған. Қазіргі таңда олардың 
қызметі көбінесе ҚР жоғары кəсіби білім жүйесімен байланысты, 
бірақ жалпы білім беру аясында бірқатар жылдар бойында оқушылар 
дайындығының сапасы бойынша, олардың оқу сауаттылығының, 
математикалық, табиғи-ғылыми сауаттылығының деңгейі аясында 
жəне басқалары бойынша халықаралық зерттеулер жүргізілуде. Осы 
зерттеулердің қатарына PISA, TIMMS, PIRLS жəне басқалары жатады 
(

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: