М.Қанабекова
ЛЕКСИКА-ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ СТИЛИСТИКА
жүктеу/скачать 1,98 Mb. Pdf көрінісі
|
| ЛЕКСИКА-ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ СТИЛИСТИКА
3.1. Тіл құралдары стилистикасының жалпы сипаты Тіл құралдары (құрылымдық) стилистикасы – тілдің бар- лық деңгейлеріндегі құралдардың стилистикалық қызметін қа- растырады. Өйткені, әр түрлі стильдік мағына-бояу, стильдік өң, көркемдік-мәнерлілік сипат тілдік өлшемдердің (единицалар- дың) барлық түрінде болады. Сондықтан тіл құралдары стилис- тикасының зерттеу нысаны – лексика-фразеология, грамматика және фонетика қарастыратын тілдік тұлға-бірліктер. Алайда, әрқайсысының зерттеу нысаны, қарастыратын мәселелері бар. Мәселен, фонетикада – фонетикалық элементтердің (дыбыстар- дың, интонацияның, екпіннің т.б.) стильдік өңі, ассонанс, ал- литерацияның стильдік қызметі, лексика мен фразеологияда – жеке сөздер мен тұрақты сөз тіркестерінің стильдік қолданысы, грамматикада – септік, жіктік тұлғалардың синонимдік мағына- лары, сын есім шырайларының жұмсалу ерекшеліктері, сөз таптарының стилистикалық қолданысы, сөйлем түрлерінің қызметі, сөздердің инверсиялануы, синтаксистік құрылымдар- дың мәнерлегіштік қасиеттері, парцелляция құбылысының стильдік мәні т.б. мәселелер стилистикалық тұрғыдан қарасты- рылады. Стилистика фонетиканы нысанаға алады. Фонетика тіл дыбыстарының жүйеленуін, жасалуын зерттесе, фоностилистика сан алуан дыбыстық қайталауларды, ассонанс, аллитерациялық құбылыстарды, әуезді мәнерін, дұрыс дыбыстау мәдениетін т. б. қарастырады. Алатауды айналсам, Алғадайым табам ба? Сарыарқаны сандалсам, Саңлағымды табам ба? (Ж. Ж.) – әке зарын күшейтудегі стильдік тәсіл – ассонанстық, аллитерациялық құбылыстар. Әдетте, дыбыстық қайталаулар фразалық тіркестер жасауда, мақал-мәтелдерде, жыр-толғау, батырлар жырында, поэзиялық туындыларда кездесетіні белгілі. Фоностилистика мәселелерін қарастырған ғалым Ж.Исаева дыбыстық қайталаулардың стиль- дік қызметі жөнінде былай дейді: «Дыбыстық сәйкестікке құ- рылмаған мақал-мәтелдерден мұндай конструкциялардың айыр- машылығы – ішкі бай мазмұнның сырлы сөзбен өрнектелуінде болса керек» - дей келе, «қарғайын десем жалғызым, қарға- майын десем, жалмауызым», «бара жатқанның балтасын, келе жатқанның кетпенін қағады» секілденіп келетін түйдек тіркес- тердің өміршеңдігі басы артық сөз не дыбыс қоспай, сом-сом ойларды ұқсас дыбыстар қатарымен тізу халық санасының саралығы мен кемел ойының, шеберліктің биік деңгейіне көте- рілгенін аңғартады» 1 деген байлам жасайды. Осындай дыбыс- тық қайталауларды барлық ақын-жазушылар да ерекше шебер- лікпен көркем шығармада жиі қолданады. Айталық, «Тарғыл тастың тасасынан тауешкі аңдып тұрған мергендей» тірке- сінде Ш.Мұртаза «т» дыбысынан басталатын сөздерді қайталау арқылы бейнелі сөздің, теңеудің экспрессивті-эмоциялық қыз- метін күшейте түседі. Сондай-ақ автор «Қызыл Жебе» рома- нында Рысқұлдың Қызыл Жебеге мініп отырғандағы келбетін суреттегенде де атты Қызыл тұлпар деп атап, «қызыл» сөзіндегі «қ» дыбысын қайталау арқылы «құрыш қыран қонғандай» тіркесін орынды қолданады. Осындағы «қыран қонды» тіркесі тілде бар, қалыптасқан тіркес. Ал қыранды «құрыш» анықтауы- шымен беру соны оккзионал қолданыс деуге болады. Демек, жоғарыдағы тіркестердегі дыбыстық қайталау ойдың ішкі маз- мұнын арттыра түсіп, сыртқы бедер айшықтарын нақтылай тү- сетін стильдік құрал болып табылады. Жо-о-оқ! Қазақы дәстүр, ұяттан аттап кете алмай жүр (Ғ.Мұстафин) – сөйлемінде ойдың эмоциялы-экспрессивтілігін күшейтуге қызмет етіп тұрған фонетикалық амал – эмфативті екпіннің қажетті интонациямен айтылуы екендігі белгілі. Фоностилистикада интонацияның, яғни дауыс қарқыны- ның стильдік мәнерде жұмсалу ерекшеліктері де, орфоэпия мә- селелері де қарастырылады. Мәселен, әдеби сөйлеу тіліне не- гізделген теледидар хабарлары мазмұнға сай түрліше дауыс қар- қынымен жеткізіледі. Егер берілетін жаңалықтардан тележүр- гізуші ресми ақпаратты оқыса, онда оның сөйлеу мәнері, дауыс 1 Исаева Ж. Қазіргі қазақ тіліндегі сегментті бірліктердің фоностилистикасы: Филол. ғыл. канд. дисс...А., 2000, 67-б. қарқыны салмақтылау, салқынқанды дауыспен бір сарынды ай- тылады, ал маңызды, ресми хабарламаларды (құттықтау рәсім- дері, қызмет бабындағы орын тағайындаулар) көтеріңкі не сал- танатты дауыс ырғағымен жеткізеді. Лексикалық стилистика – ұлттық әдеби нормадағы сөз- дердің де, бейнормалық элементтердің де стильдік қызметін қарастырады, яғни әрбір сөзге стильдік реңк беріп, бейнелеп, әрбір сөздің эмоционалдық бояуын түрлендіріп жұмсау жолда- рын көрсетеді. Сөздің ауыс, контекстік мағыналарының, мәндес, қарама-қарсы мағынадағы сөздердің жұмсалу ерекшеліктерін де қарастырады. Айталық, әр сөз стильдік бояу, сипатына қарай белгілі бір стиль түріне бейім қолданылады. Мысалы, жүктеу/скачать 1,98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|