13
және сөйлеудің пайда болуы туралы Л. С. Выготский, А. Р. Лурия, А. А.
Леонтьевтің іліміне негізделген психолингвистиканың деректері кеңінен
қолданылады.
Сөйлеу тілі бұзылыстарын зерттеген кезде сөйлеудің пайда болуының
қай операциясы зақымдалғанын анықтау қажет. Логопедияда сөйлеудің
тууының Л. С. Выготский, А. А. Леонтьев, Т. В. Рябованың модельдері
пайдаланылады.
Л. С. Выготский ой мен сөз арасындағы байланысты ойдан сөзге қарай және
кері қимыл-қозғалыс үрдісі деп қарастырған. Ол сөйлеудің сыртқы
(физикалық) және семантикалық (психикалық) жоспарын ажырата отырып,
қимыл-қозғалыстың келесі жоспарын белгілеген: түрткі – ой- ішкі сөз –
сыртқы сөз.
Сыртқы сөйлеуде грамматикалық және семантикалық (психологиялық)
құрылысының өзара байланысы көрінеді. Семантикалық жоспардан сыртқы
сөйлеуге көшудің өтпелі құрылысы ішкі сөйлеу тілі болып табылады. Л.С.
Выготский ішкі сөйлеуге терең талдау жасап, оған тән ерекшеліктерін ашып
көрсетті.
Сөйлеу процесінің құрылымына негізделе отырып Л.С. Выготский, А.
А. Леонтьев сөйлеудің келесі пайда болатын операцияларын ажыратады:
түрткі – ой (сөйлеу интенциясы) – іштей бағдарлама жасау – лексикалық
күшейту және грамматикалық құрастыру – моторлы іске асыру – сыртқы
сөйлеу.
Сөйлеу тілі бұзылыстарын түзетуге арналған логопедиялық жұмыстың
нәтижелі болуына, сонымен қатар біркелкі жүйе шеңберінде тіл және сөйлеу
құрылысының өзара байланысын түсінуіне психолингвистикалық қозқарас
ықпал етеді.
Логопедия жалпы және арнайы психологиямен, психодиагностикамен
тығыз байланысты. Логопед баланың психикалық дамуының заңдылығын
және ерте жастағы баланы психологиялық-педагогикалық әдіс-тәсілдермен
тексеруді пайдалана білуі керек. Осы тәсілдерді қолдана отырып, әр түрлі тіл
кемістіктерінің түрлерін, зиятты бұзылыстар, эмоционалды және мінез-
құлықтағы бұзылыстар салдарынан пайда болған сөйлеу тілі кемістіктерін
ажыратуға болады.
Психологияны білу логопедке тек сөйлеу тілі бұзылыстарын ғана
байқап қоймай, бәрінен бұрын баланың өзін, оның сөйлеу тілінің
бұзылыстары мен жалпы психикасының дамуының ерекшеліктерін байқауға
мүмкіндік береді. Бұл білім әртүрлі жастағы балалармен қарым-қатынасқа
түсуге, олардың сөйлеу тілін, қабылдауын, есін, зейінін, ой-өрісін, жігер-ерік
аймағын тексеруге арналған дұрыс тәсілдерін таңдауға және тиімді
логопедиялық жұмыс жүргізуге мүмкіндік туғызады.
Достарыңызбен бөлісу: