Медиамәтіннің тілдік ерекшеліктері анықталды

94
тапсырамын. ... «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы 
арқылы қосымша 100 миллиард теңге бөлуді тапсырамын (Тоқаев, 
2020b). 
Қорытынды бөлімде халықты сабырға шақыру, сендіру, қолдау, бірлікке 
шақыру, рух беру, үндеу айтылады: Бұл – уақытша қиындық. Біз мұны 
міндетті түрде жеңеміз!; Еш мойымаңыздар! ...Ең бастысы, шыдамдылық, 
төзімділік және жауапкершілік танытайық; Біз – рухы асқақ, бірлігі 
бекем, еңсесі биік халықпыз. Сондықтан бұл сынақтан да сүрінбей өтіп, 
қиындықты еңсереміз деп сенемін! Біз біргеміз! (Тоқаев, 2020b).
Адресант сөйлеуші коммуникант болғандықтан, оның медиамәтіндегі 
коммуникативтік мақсаты модальдық құрылымдар арқылы беріледі. 
Модальдық – айтылған пікірдің шындыққа немесе сөйлеушінің айтылған 
пікірге қатысын білдіретін функционалды-семантикалық категория 
(Стариченок, 2008: 315). 
Медиамәтіндегі субординациялық коммуниканттардың 
прагматикасы халыққа түсіндіру, сақтандыру, үрейге бой алдырмау, 
қолдау, сендіру, сенім арту, талап қою, міндеттеу, тәртіпке шақыру, тыйым 
салу, жауапкершілік жүктеу, ризашылық білдіру, үндеу, ынтымаққа 
шақыру, жігерлендіру арқылы індетті жеңіп шығуға үндейтін модальдық 
құрылымдардан тұрады. Бұл модальдық құрылымдар субординациялық 
коммуниканттың (адресанттың) COVID-19 пандемиясына қатысты 
адресатқа бағытталған дискурсының коммуникативтік-прагматикалық 
мақсаты, коммуникативтік стратегиялары мен тактикаларын айқын 
көрсетеді. Мысалы: 
Түсіндіру: Бүгінде коронавирустың жаһандық экономикаға тигізген 
кері әсеріне куә болып отырмыз. Қазақстан да әлемнің бір бөлігі. 
Сондықтан біздің еліміз де осы ауқымды дағдарыстың салдарын сезінуде 
(Тоқаев, 2020a). ...Төтенше жағдай режімінің қашанда экономикалық және 
әлеуметтік салдары болады (Тоқаев, 2020b).
... Төтенше жағдайдың жариялануы – маңызды және қажетті қадам. 
Ондағы мақсат – біздің азаматтарымыз бен мемлекетіміздің мүддесін 
қорғау (Назарбаев, 2020а).
Сақтандыру: Коронавирус – батпандап кіріп, мысқылдап шығатын 
қауіпті дерт (Тоқаев, 2020b). Сақтанғанды Құдай сақтайды. Әр адам 
барынша сақтанып, вирустың таралмауына атсалысуы қажет (Тоқаев, 
2020а).
Үрейге бой алдырмау, иландыру: ...Әлеуметтік мәселелердің ушығуына 
және жұмыссыздыққа жол бермейміз (Тоқаев, 2020а). 
...Бұл – уақытша қиындық. Біз мұны міндетті түрде жеңеміз! Бүкіл әлем 
күресуде. Біз де бар күш-жігерімізді саламыз. Біз, мемлекет және қоғам 
болып, барша азаматтарымызға қолдау көрсетеміз, ешкімді көмексіз 
қалдырмаймыз. Мұқтаж адамдарға қол ұшын береміз. Бұған ешқандай 
күмән болмауы керек (Тоқаев, 2020b). 
Бізде тәжірибе де, нақты іс-әрекет алгоритмі де бар (Назарбаев, 2020а). 
...Бізге қажетті нәрсе – қаржы-қаражат, материалдық ресурс, техника, 
азық-түлік – бәрі бар. Алаңдауға, абыржуға еш негіз жоқ (Назарбаев, 
2020b).
Қолдау: ...42 500 теңге көлеміндегі бұл қаражат бұрын тұрақты 

95
жұмыс істеп, жалақы алғандарға ғана емес, сондай-ақ өзін-өзі жұмыспен 
қамтыған және ресми тіркелмей еңбек ететін азаматтарымызға да берілуі 
тиіс. ...Экономиканың ең көп зардап шеккен секторларындағы шағын 
және орта бизнес өкілдері 6 айға еңбекақы төлеу қорынан ұсталатын 
салықтан және басқа да төлемдерден босатылады (Тоқаев, 2020b). 
Сенім арту: Еліміздің барлық азаматы өкілетті органдардың қызметіне 
қолғабыс көрсетеді деп сенемін. ...Күрделі кезеңде денсаулық сақтау 
саласының қызметкерлеріне зор сенім артылады (Тоқаев, 2020а). Бұл іске 
еріктілер қозғалысының өкілдері де атсалысады деп сенемін (Назарбаев, 
2020а).
Талап қою: Азаматтарымыздың отбасылық іс-шараларды өткізбегені 
жөн деп санаймын. ...Бұқаралық ақпарат құралдары, интернет ресурстар 
тек ресми мәліметтерге сүйеніп жұмыс істеуі керек (Тоқаев, 2020а).
Міндеттеу: Бұл жұмысқа аймақтық ревизиялық комиссияларды, 
қоғамдық кеңестерді де жұмылдыру қажет (Тоқаев, 2020b). ...Менің 
тапсырмама сәйкес Үкімет, барлық деңгейдегі әкімдер осы мәселені қатаң 
бақылауда ұстайды (Тоқаев, 2020а). 
Тәртіпке шақыру: ...Бүгінгі күрес даңқты қолбасшы Бауыржан 
Момышұлының «Тәртіпсіз – ел болмайды, тәртіпке бас иген ел – құл 
болмайды» деген қанатты сөзін еске салады және соны бекем ұстануды 
талап етеді (Назарбаев, 2020b).
Тыйым салу, шектеу: Қазақстан Республикасының аумағына кіруге 
және шығуға шектеу қойылады. ...Медициналық тексерістен бас тартып, 
карантин режімін бұзған азаматтар жауапқа тартылады. Жеке гигиенаны 
сақтап, көпшілік жиналатын жерлерге бармаған жөн (Тоқаев, 2020а). 
Жауапкершілік жүктеу: Үкімет пен Бас прокуратура өңірлерде тиісті 
бақылау мен қадағалау жұмыстарын қамтамасыз етуге тиіс. ...Үкімет 
пен әкімдіктер көктемгі егіс науқанын ерекше бақылауға алу керек. 
...Бизнес өкілдері өндіріс көлемін қамтамасыз ету, тұрақты бағаны 
ұстап тұру, жұмыспен қамту және өзіне жүктелген басқа да міндеттерді 
жауапкершілікпен орындауға тиіс (Тоқаев, 2020b).
Ризашылық білдіру және мадақтау: Барша қазақстандыққа 
сабыр сақтап, түсіністік танытқаны үшін алғыс айтамын. ...Полиция 
қызметкерлері мен әскери қызметшілерге де алғыс білдіремін. ...Ақ 
халатты абзал жандар бұдан да зор қолдауға лайық (Тоқаев, 2020b).
Үндеу, бірлікке шақыру: Біздің бірлігіміз – қазіргі қиындықты еңсерудің 
кепілі. …Еліміздің барлық азаматын төзім танытуға, мемлекет қабылдап 
жатқан шараларды қолдауға шақырамын. Бірлік барда алынбайтын 
асу жоқ. Келе жатқан Наурыз мейрамы – біздің бірлігіміздің нышаны 
(Назарбаев, 2020а).
Біз біргеміз. Қиындыққа қайыспай, белімізді бекем буып, береке-
бірлігімізден айырылмайық. Сонда ғана біз қастерлі тәуелсіздігімізді 
сақтап, Қазақстанды Мәңгілік ел болуға лайық ете аламыз (Назарбаев, 
2020b). 
Жігерлендіру: Қазақстан бұл қиындықты да еңсеріп, дамудың жаңа 
кезеңіне аяқ басады деп нық сенемін (Назарбаев, 2020а). 
Біз – біртұтас ел, бірлігі берік жұртпыз. Мен әрқашан халқыммен бірге 
болғанмын, бұл жолы да cіздермен біргемін. ...Біз осындай сын сағатта 

96
септігін тигізетін халқымыздың төзімі, ерік-жігері және өзіне деген сенімі 
арқасында міндетті түрде жеңіп шығамыз (Назарбаев, 2020b).
Мұнда адресант – мәтіннің мазмұндық құрылымында адресаттан 
жоғары тұратын субординациялық коммуникант және халықпен бірге 
тең дәрежедегі коммуникант. Субординациялық коммуникант ретінде, 
алдымен, мән-жайды түсіндіреді, әлемге қауіп тудырып отырған індеттің 
қазақ елін де айналып өтпейтіні, алайда мемлекеттің халықпен бірге екені, 
қолдау көрсететіні, бұл індеттің алдын алуға немесе онымен күресуге 
Қазақстан мемлекетінің әлеуметтік-экономикалық қорының жеткілікті 
екені, үрейге бой алдырмай, сабыр сақтау, енгізілген карантин жағдайында 
тәртіпке бағынудың қажеттігі сияқты мәселелерге түсіністікпен қарау 
керегін жеткізуге тырысады. Адресант осы қиын жағдайда халықты 
тыныштандыру үшін түсіндіру тактикасын тиімді қолданған.
Пандемияның бастапқы кезеңінде халық сенбейтін сыңай байқатқаны 
белгілі. Сенімнің жоғы халықтың аурудан сақтанбай, шектеусіз жүріп-
тұрып, ақыр аяғында науқасқа шалдығуына себеп болды. Осындай 
жағдайда мемлекет басшысы ретінде субординациялық коммуниканттар 
– адресанттар халықты барынша сақтануға шақырады.
Мұндай аласапыран уақытта ел ішінде тұрақтылықты сақтап, халықты 
үрейлендірмеу де қажет. Өйткені шектен шыққан қорқыныш, үрей ел 
ішінде дүрбелең туғызуы мүмкін. Осымен байланысты келесі міндет – 
халықты үрейге бой алдырмай, сабыр сақтауға шақыру. Адресант мәтін 
мазмұнында адресаттарды мемлекеттің осы қиындықтан қалай да 
шығатынына сендіруді мақсат тұтып, сендіру тактикасын қолданады. Бұл 
ретте мұндай қиындықтың қазақ халқының басында бұрын да болғаны, 
ел бірлігі арқасында талай қиындықты жеңіп келе жатқаны, пандемияға 
қарсы мемлекет тарапынан көптеген іс-шараның атқарылуы, Қазақстан 
мемлекетінің қаржы қоры жеткілікті (Назарбаев, 2020а) деген секілді 
алғышарттарды алға тартады. 
Субординациялық коммуниканттар халықты сендіру мақсатында 
адресатқа бағытталған дискурста мемлекет тарапынан істеліп жатқан 
немесе қолға алынған қолдау-көмектерді фактімен жеткізуді көздейді. 
Осылайша халыққа сенім ұялатып, халыққа, оның ішінде медицина және 
тәртіп қызметкерлеріне сенім артып, олардың осы қиын жағдайға төтеп 
беруіне түрткі болады. Атқарып жатқан ерен еңбектеріне ризашылық 
білдіріп, оларға зор жауапкершілік жүктейді.
Қиын жағдайда халық денсаулығын сақтау үшін темірдей тәртіптің 
қажет екені белгілі. Көшбасшы коммуниканттар осы орайда ел ішінде 
тәртіп сақтау, яғни карантин талаптарын орындауды міндеттейді. Әлемдік 
пандемиямен күресуде халықты бірлікке, ынтымаққа үндейді. «Біз 
біргеміз!» пафостық құрылымы арқылы көпшілікті ел ішінде тыныштық 
сақтауға, індетпен күресуге шақырады және адресант адресатпен тең 
дәрежедегі коммуникант рөліне енеді.
Медиамәтіндегі бұл аталған субординациялық коммуниканттардың 
коммуникативтік-прагматикалық мақсаттары, бір жағынан, адресанттар 
– көшбасшы тұлғалардың қызметтегі авторлық позицияларын танытса, 
екінші жағынан, шынайы өмірдегі тілдік жағдаяттарды толық сипаттап 
тұр деуге болады. Адресанттың түсіндіру, сендіру, үндеу прагматикалық 
мақсаты көзделген бұл Үндеу, мәлімдемелерді оқырман (адресат) қалай 
қабылдады деген сұрақ туады. Осы тұрғыдан алғанда, газетте жарық 
көрген мақалаларды саралау негізінде адресаттың үш типі анықталды: 1) 

97
адресант прагматикасын қолдаушы адресат; 2) адресант прагматикасына 
қарсы адресат; 3) адресант прагматикасына бейтарап адресат.
Адресант прагматикасын қолдаушы адресат мысалына мәжіліс 
депутаты Сауытбек Абдрахмановтың «Тойларымыз алда!» атты мақаласын 
(№63, 02.04.2020) алуға болады. Адресанттың қолдау прагматикасы 
мақалада автордың мына сөздерінде айқын көрініс тапқан: «...Құдыретке 
айтар сөз жоқ. Халыққа айтар сөз бар. Алдыңғы күнгі кеште сол сөз айтылды. 
Біздің күткен сөзіміз Мемлекет басшысының Мәлімдемесі – ерекше 
кездің ерекше сөзі. Ел басқарған адамның еңселілігі осындай сын сағатта 
көрінер еді. Көрінді». Адресант (субординациялық коммуниканттар) 
прагматикасын қолдайтын адресат қолдау прагматикасын жүзеге 
асыру үшін жоғарыда келтірілген үзіндіде Президент сөзінің салмағын 
нықтап, ашық көрсетеді және Қ.Тоқаевтың мәлімдемесіндегі карантинде 
атқарылған іс-шараны санамалап көрсетуін қайталау арқылы бекіте 
түседі. Сонымен қатар адресат мемлекет тарапынан жасалатын қолдауға 
халықты сендіру прагматикасын Қ.Тоқаевтың сөзі арқылы беріп, беделді 
алға тарту тактикасын қолданады, мысалы: «Кәсіпкерлерге көмек 
көрсетуіміз керек. Өйткені олар – экономикамыздың тірегі, – деді Тоқаев.
Халық өкілі адресат (С.Абдрахманов) адресант (Қ.Тоқаевтың) 
Мәлімдемесінде айтқан сөзі арқылы індетті еңсеретініне сенімін 
білдіреді: «...Тоқаевтың мәлімдемесінен кейін Қазақстанда коронавирус 
кеселіне байланысты төтенше жағдайдың дер кезінде жарияланғанына 
көзіміз жете түсті. Вирустың жаппай таралуына жол берілмейтініне 
үміт ояна түсті. Ахуалды бақылауда ұстап отырғанымызға, ең бастысы, 
алда да ұстай алатынымызға сене түстік», «...Мәлімдемені теледидардан 
жария еткендегі Қ.Тоқаевтың тастүйін отырысы, әр сөзін шегелеп айтқан 
шешімді келбеті осылай боларына сендіре түседі», «Басты тойларымыз 
әлі алда», – деді Президентіміз. Айтқаны келсін! Айтқанын келтірейік!», 
– деп адресат (С.Абдрахманов) адресант (Қ.Тоқаевтың) сөзіне тілекші, 
қолдаушы ғана емес, сол сөздің жүзеге асуына атсалысуға да шақырған 
үндеуімен мақаласын аяқтайды.
Қолдаушы адресаттың тағы бір ерекшелігі – мақалада тыңдаушы 
рөлінде ғана емес, үшінші бір адресатқа (халыққа) жеткізуші адресант 
рөліне де еніп отыруы. Бұл адресаттың қарапайым адам емес, халық 
қалаулысы, елдегі халық сенімін ақтаушы өкіл (депутат) болуымен де 
байланысты. Осы адресант рөлінде мақала авторы төменде Президент 
сөзін келтіре отырып, халыққа жеткізуге тырысады: «Президенттің 
‘Дәл осы кезде мемлекетке қолдау көрсету керек’ деген сөзіне ерекше 
көңіл бөлуге тиіспіз. Вирус мемлекеттің мығымдығын сынаққа салып 
жатыр. Мысалы, алдымен Қытайды сынаққа салып еді, Қытай сынақтан 
абыроймен шықты. Алысып, арпалысып жүріп, ақыры індетті жеңді. 
Қалай жеңді? ...Ең алдымен, мемлекетшілдік дәстүрінің даралығымен, 
елдік санасының саралығымен, халықтың тәртіптілігімен, сақтығымен, 
жинақылығымен, жауапкерші-лігімен жеңді. Бірлігімен, елдігімен жеңді. 
Жөн сөзге көнетін, мемлекетіне сенетін халық екенін көрсетті. Солай 
етсек, шыдамдылық, төзімділік және жауапкершілік танытсақ, қазақы 
бейқамдықтан құтылсақ, сақтанғанды сақтайтынын ұғынсақ, бұл індетті 
біз де жеңеміз», – деп халық сенімін оята түседі. Демек, соңғы мәтінде 
автор Президент мәлімдемесінің оқырманы ғана емес, халықты індетпен 
күресуде тәртіпке, сақтыққа, жауапкершілікке, бірлікке шақырушы 
адресантқа да айналған. 
Субординациялық адресант прагматикасына қарсы адресаттар 

98
мақаласы, әдетте, ашық жариялана бермейді. Сондықтан мұндай негатив 
эмоцияға құрылған медиамәтін сирек кездеседі. Бұл мазмұндағы мәтіндер, 
көбіне, субординациялық коммуникантқа, көшбасшы тұлғаларға тікелей 
бағытталмайды. Олар жалпы мемлекеттік басқаруға көңіл толмау, кінә 
арту сипатында болады. Мысалы, Оралхан Дәуіттің «Карантин кезіндегі 
кезек» атты мақаласында (№66, 07.04.2020) эмоциялық күй төмендегіше 
көрініс тапқан: «Енді билік органдары, бір жағынан, адамдардың 
топталмауын барынша қатаң қадағалап отырса, екінші жағынан, ел 
тұрғындарының бір сәтте бір мекемеге жиналып, ығы-жығы кезекте 
тұруына мәжбүр етіп отыр. ... ‘Басында зейнетақыны үйге әкеп береді 
деген болатын. Бірақ әкеп беріп жатқан пошташыны көрмедік. Ақпарат 
құралдарында көшеде үш адамнан артық адамның басы қосылмасын 
деп жатыр. Мынау не деген сұмдық? Ғимарат аузы-мұрнынан шығып 
жатыр. Құжынаған халық. Індет осындайдан тарайды емес пе? Онсыз да 
облысымызда індетке шалдыққандар санының сәт сайын көбейіп бара 
жатқаны шошытып тұр’ деп күйінеді кейуана». Мәтінде мақала авторы 
кезекте тұрып шаршап, күйінген кейуана сөзі арқылы осы қысылтаяң 
жағдайдағы халық тарапынан айтылған абыржу, наразылықты көрсетуді 
көздеген. Әрі қарай, бұл эмоциялық күйін субординациялық коммуникант 
болып саналатын адресатқа сұрау қою арқылы жалғастырады: «Ендеше, 
қауіпсіздік шаралары қайда қалды? Осынау ығы-жығы кезек мемлекеттің 
бүкіл еңбегін еш қылмай ма? ...Сананы тұрмыс билеген заманда жаңа 
төлемді алма, кезекке тұрма деп халықты қалай ұстап тұрасың? Осыны 
көріп отырған жергілікті билік бір қам жасау керек емес пе? Неге 
зейнетақыны үйге жеткізіп бермеске? Неге жаңа төлемді алудың немесе 
құжат дайындаудың басқа да жолдарын қарастырмасқа? 
Дәл осындай жағдаймен Қазығұрт ауданынан, Жамбыл облысының 
Тараз қаласынан, Шу ауданынан да тұрғындар хабарласты. Қалай айтсақ 
та, бұл жағдай жергілікті биліктің де, халықтың да осы індеттің қаупін 
әлі де дұрыс сезінбей отырғанын, бейқамдығын байқатса керек», – деп 
автор билік орындарына халықтың наразылығын білдіріп қана қоймай, 
халықтың да індет қаупін сезінбей, көшеге шығып, тәртіп сақтамай 
отырғанын алға тартады. Мақалада автор адресат пен адресантқа қатысты 
рөлдік қатынасты өзгертіп отырады. Субординациялық коммуниканттарға 
қатысты адресат рөліне, сондай-ақ мақала авторы ретінде халыққа ойын 
жеткізуші адресант рөліне де енеді. Ал мұндай рөлдік қатынастардың 
осылайша ауысып отыруы газет мәтіндеріне тән құбылыс, өйткені газет 
мәтіні жанды дискурс емес.
Дискурс – коммуникативтік кеңістікте жүзеге асатын жазба мәтінде 
не ауызша сөйлеу тілінде орнығып отыратын коммуникативтік оқиға 
және реципиенттер интерпретациялайтын коммуникативтік әрекеттер 
нәтижесі. Демек, дискурс – коммуникативтік әрекеттің ауызша және 
жазбаша түрдегі вербалды жемісі. Газет мәтіндерінде дискурс жазбаша 
түрде жүзеге асатындықтан, тілдік қатынасқа түсушілердің бетпе-
бет диалогі болмайды, сондықтан мұндай жазбаша қатысым жансыз 
дискурс ретінде танылады. Ал ауызша тілдесім жүзеге асқан дискурста 
коммуниканттар диалогқа түсетіндіктен оны жанды дискурс деп танимыз.
Бейтарап адресаттар субординациялық коммуникант – адресантқа, 
оның сөзіне, пікіріне, атқарып жатқан іс-шараға, билік органдарына 
тікелей қарсылығын білдірмейді. Мысалы, №63 санындағы (02.04.2020) 
«Ауылдағы ағайын әлі бейқам» деген мақалада автор Мұхтар Күмісбек 
былай деп жазады: «Заң ортақ. Талап бірдей. Ереже еншілес. Десе де 30-

99
40 адамға арналған шағын той-томалағы тыйылмай тұр. ‘Ол пәлекетің 
ауыл-аймаққа келе қоймас’ деген абысын-ажынның әнтек әңгімесі көше 
кезіп жүр. ...Дастарқаны жиналмайтын жұртымыздың әдетіне жоримыз-
ау мұнысын. Әйтсе де, осы сәтте бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, 
Үкіметтің қаулысына құлақ асқанымыз әлдеқайда абзал. Азан-қазан 
басылған соң құдайы тамақтың да кезегі келер. Батпандап кірген ауру 
мысқалдап шығатынын ескерсек, біздікі не талтаң? Осы бір қысылтаяң 
шақта қыдырмай, қызық қумай шаңырағыңның түтінін түтетіп отырғанға 
не жетсін? Таяқтың екі ұшы бар дегендей, адамзатқа таяқ болып 
тиген қасіреттен де әйтеуір бір жақсылық күтетініміз бар». Бейтарап 
адресат болып табылатын мәтін авторы мақалада субординациялық 
коммуниканттарға, билік орындарына індет жағдайындағы дағдарыс 
туралы тікелей қарсы келіп, наразылығын білдірмейді немесе олардың 
сөзін, іс-әрекетін асыра бағалап қолдамайды. Олар болып жатқан 
жағдайды дүниедегі көп қиындықтың бірі ретінде қабылдайды, мұның 
да шегі болатынын және түбі жақсылықпен бітетініне сенеді. Автор 
прагматикасы фактілерді қарама-қарсы қою тактикасын пайдалану, 
сендіруді жүзеге асыру мақсатында қолданылған сұраулы құрылымдар 
арқылы іске асырылған. 
Газет мәтініндегі адресант пен адресат арасындағы рөлдік қатынастың 
екінші түрі – адресант пен адресаттың пікірлес коммуниканттар болуы. 
Адресант пен адресат тең, пікірлес адамдар ретінде қарастырылатын 
мәтінде арақашықтық сақталмайды, автор көбіне 1-жақ көпше форманы 
және бейресми қолданыс пайдалану арқылы оқырман-адресат тарапымен 
тең дәрежеге түсіп, халық өкілінің бейнесіне енеді (Есенова, 2007: 151).
COVID-19 індетіне қатысты медиамәтінде пікірлес коммуниканттарға 
айналған адресант сөздері де жиі кездеседі. Автор мұндай мәтіндерде 
1-жақ көпше түрде, эмоциясын көрсететін әртүрлі қыстырмалар, 
естіген әңгімелерді жеткізуде күмәнді өткен шақ тұлғасын (-ыпты 
/-іпті) қолданады және өзіндік көзқарасын білдіріп, халық өкілі ретінде 
оқырманға сұрақ қойып, онымен пікірлес коммуникантқа айналады. 
Мысалы, газеттің №60 санында (30.03.2020) жарық көрген Абай 
Асанкелдіұлының «Коронавирус қайда пайда болған?» атты мақаласынан 
үзінді: «Бір қызығы, бұл зерттеуді Солтүстік Каролина университеті 
мен Уханьдағы биологиялық институт ғалымдары бірлесіп жүргізіпті. 
Бес жыл бұрын жасалған тәжірибе де вирустың шығу тегіне күмәнмен 
қарайтындар санын арттыра түспесе, кеміткен жоқ. Енді Covid-19 алғаш 
Уханьда таралды емес пе? ...Бірақ, әдеттегідей, ғалымдардың сөзін дер 
кезінде ешкім тыңдамаған секілді...
Сондай-ақ: «Десек те, оқшау ой қылаң бермей қоймайды: осы біздің 
пейіліміз тарылып бар жатқан жоқ па? Баталы сөзге байлам жасап, бәтуаға 
тоқтайтын есті жұрт ұрпағының бүгінде аталы сөзге тоқтамайтыны қалай? 
Желік сөзге ерік беріп, жөн-жосықсыз жаға жыртысатынымыз неліктен? 
Аттан мен айтаққа, арандатуға алаң болып, қарапайым адамшылыққа 
жатпайтын қылықтарға қысылмайтынымыз қалай? Мәселен, Қордайдағы 
қырғында он бір отандасымыз опат болды, көпшілігіміздің жүрегіміз 
селт етпеді. Бәрін жоққа шығаруға бейімбіз, бәріміз – батырмыз. Ұлттың 
ұпайын ұранмен түгендейтіндер ұлықталып, үлкен істі үндемей атқарып 
жүргендер ұмытылып барады. Тұнығымыз лайланып, тұлғаларымыз 
тулаққа айналса, тұғырды қайдан табамыз? 
Автор-адресант берілген мәтінді халықпен пандемия кезіндегі жағдай 

100
туралы ой бөлісіп отырғандай құрастырған. Сұрау формалары арқылы 
екіжақты тілдесім орнатқандай диалогтік құрылым түзеді. Бұл сұрақ 
түріндегі құрылымдар оқырманды көтеріп отырған проблема туралы 
ойлануына «мәжбүрлейді».
Адресант пен адресат арасындағы рөлдік қатынастардың 
үшінші түрі – адресант пен адресаттың қарсы пікірдегі (оппонент) 
коммуниканттар болуы. Мұндай мәтінде адресаттардың бірі адресант 
пікірімен келіспейтіндер және бұл полемикалық мәтіндер деп аталады. 
Полемикалық мәтіндерде жазушы автордың пікіріне келіспей, өзіндік 
пікірін білдіруден бастап, автор пікіріне мүлдем қарсы кеп, автордың 
айтқан сөзін сынап-мінеп, әжуалап не болмаса намысына тиетіндей 
сөздер жазуға дейін барады. Қалбике Есенова оларды екіге ажыратып, 
«1-қарсыласты – достық ниеттегі оппоненттер, 2-қарсыласты – агрессивті 
оппоненттер» деп атайды (2007: 157).
Достық ниеттегі оппоненттер ретінде біз әлеуметтік желідегі COVID-19 
пандемиясын күлкіге, қалжыңға айналдырып, сенбейтінін білдірген 
жазбаларға қарсы айтылған адресат тұрғысынан Мирас Асанның газеттің 
№85 санындағы (04.05. 2020) «Қалжыңда да қатер бар» мақаласынан 
үзінді келтірсек болады: «Дауасыз дертті қалжыңға айналдырып, 
әлеуметтік желінің бетінде желпінген жұртты көріп, жағамызды ұстап, 
жүдеп қалғанымыз рас. Бүгінде адамзатты алаңдатып отырған аты жоқ 
індет төрт мыңға таяу қандасымызды қармағына ілдіріп үлгергенін 
сезінер түріміз көрінбейді. Дауасыз дертке шалдыққандардың отбасына, 
ең бірінші, өздеріне оңай тиіп жатпағанын ойлар ниетіміз байқалмайды. 
Бір сөзбен айтқанда, әзілдейтін кезді тапқан екенбіз. Не болса, соны 
айтып, орынсыз қылжағымызды оңды-солды сілтеп, дүние дүрлігіп 
жатса да, мысқылдауымызды қояр түріміз жоқ. Осындайда аулына 
келген аты жоқ аурудың залалы мен зардабын қамсыз қазақ әлі де толық 
сезінбей отыр ма деген ойға қаласың. ...Реті келсе келемеждеп, сақтық 
шараларынан саяси астар іздеп, іріткі салушылардың қарасы тым қалың», 
– деп күйзеле отырып, автор індет жайын түсіндіргендей болады, елді 
тәртіпке шақырады: «Ұлт болып ұйысып, ел болып, есімізді жинайтын сәт 
баяғыда келді». 
Агрессивті оппонент болатын полемикалық мәтіннің көбі әлеуметтік 
желілердегі даурықпа мәтіндер болып келеді. Әлеуметтік желідегі еркіндік 
пандемия жағдайында билік орындарына, медицина қызметкерлері мен 
тәртіп сақтау органдарына қатысты түсініспеушілік, абыржу, жалған 
ақпараттан туған пікірлер айтуға негіз болды. Әлеуметтік желілердегі 
осы сипаттағы агрессивті оппонент-адресант болатын полемикалық 
мәтіндерге қарсы адресант пікірін де мысалға келтіріп өтелік. Газеттің №53 
санындағы (18.03.2020) Меруерт Бүркітбайдың «Ақпарат аурудан бетер 
болып тұр» атты мақаласында: «...Әлеуметтік желіде індет жұқтырған 
ақпараттан бөлек, олар кімдер, жағдайлары қалай, емдік шаралары 
қандай, жазылғандар неге көпшілікке шықпайды деген сұрақтарды 
көзің шалады. Дұрыс сауал екен деген бірінші ойдан кейін, мынадай 
жағдайда науқас пен дәрігердің әлеуметтік желіге кіріп, хал сұрасып 
отыратын уақыты қайда деген заңды жауап пайда болады. Бұл жағдайда 
бір нәрсенің анық-қанығын білгісі келген адамға ең алдымен статистика 
көмекке келмек. Ресми дерекке сүйенбей, көлгірсіп отырғандарға не 
дерсің? Әсіресе, әлеуметтік желіде мыңдаған аудиторияны телміртіп, 
күттіріп отырған белсенді қолданушылар бар. Қазір интернетте не көп, 
коронавирустың әлемдегі ахуалын көрсететін онлайн-карталар мен 

101
интерактив дереккөздер көп. Осындайда оқырман қайсысына сенерін 
білмей, дал болатыны анық.
...Соңғы күндері ақпарат кеңістігінде коронавирусқа қатысты 
ақпараттардың көптігі жасырын емес. Ал олардың қаншалық шындыққа 
жанасатыны бөлек мәселе. Жалған ақпаратпен күрес Дүниежүзілік 
денсаулық сақтау ұйымының да басын қатырған мәселе болды. ...Жалған 
ақпарат таратқан адамдар заң шеңберінде жазалануы мүмкін екені 
айтылды». Осылайша автор «ақпарттың дерттен тез тарап, жан-жағын 
жалмап бара жатқанын» айтып, жалған ақпарат таратушы адресанттарға 
наразылық білдіреді.
COVID-19 пандемиясының газет мәтініндегі адресант пен адресат 
арасындағы рөлдік қатынастың төртінші түрі – автокоммуникация. Автор 
мәтінде әрі адресант, әрі адресат рөлін қатар атқаратын позицияны 
ұстанады. Қ.Есенова автокоммуникацияның туу себебін тұлғалардың ішкі 
дүниесін ашуы, жалпы адамзатқа ортақ аса маңызды сұрақтарға жауап 
іздеу мәселесімен байланыстырады (2007: 161). Газеттің №65 (06.04.2020) 
санында жарық көрген Ақұштап Бақтыгерееваның «Кешіремісің, Жер-
Ана?..» атты мақаласынан автокоммуникация белгілерін байқауға 
болады. Мақаланың тақырыбы және мәтіндегі түйінді ойлардың сұраулы 
құрылымдар арқылы берілуі сұрауға жауап алу мақсатынан гөрі ойды 
жеткізудің бір құралы ретінде пайдаланылған және сұраулы құрылымдар 
арқылы мәтінге берілген диалогтік сипат арқылы адресант пен адресат 
арасында байланыс орнатылған. Мысалы:

жүктеу/скачать 10,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: