Негізгі тіршілік орталары және жануарлардың тіршілік

сұйық (су), қатты Ы
жэне газ (бу) деген үш түрге айнала 
алатындығы судың негізгі қасиетінің бірі. Судың физикалық 
қасиеттерінен атайтын болсақ оның молекуласының ассиметриялық 
қүрылымда болуының биологиялык, экологиялық үлкен мәні бар. 
Молекуласы симметриялы емес болгандыктан оның оң және теріс 
зарядгарынын ауырлық орталыгы ешбір сэйкесін қдбаггасгіайды. 
Сондықтан да судың молекуласы түрақты элекгромагниттік қасиет 
сақтайды. Электромагниггік қасиеті түрақгы сақгалатындыктан су 
басқа көптеген заттарды ерігіп (ыдыратьш), агзаға қажетті көптеген 
реакциялардың жүрілуіне мүмкіндік тугызады. Судың әмбебап 
еріткіш бола алатынының негізі де осында.
Су тірі агзаның денесінде бос жэне байланысқан су деген екі 
түрде кездеседі. Агзадагы судың басым бөлігі (шамамен 95%) баска 
заттармен косылыс түзбей, бос түрде кездеседі. Бос су агзада үздіксіз
жүрілетін әртүрлі реакідиялардың ортасы ретінде жэне химиялык 
заттармен әрекеттесіп оларды еріткіш реі інде маңызды рөл атқарады. 
Реакциялардың нэтижесінде ағзада пайда болған керексіз заттарды 
сыртқа бөліп шығаруға да бос су жүмсалады. Сутегінің осал 
байланысы аркылы акуызбен қосылыс түзілген судың молекулалары 
байланысқан суды қүрайды. Тірі ағзаның денесіндегі судың 4-5% 
байланысқан су иеленеді. ьайланыстағы су цитоплазманы қүрайтын
коллоид сүйықтағы аку ыздың сыртын қоршаған су қабыршағын (яғни 
сольват қабыршағын) түзеді. Бүл қабыршақ ақуыздың молекулаларын 
бір-бірінен ажыратып түратындыктан акуыздың үйысуынан сақтайды. 
Сольват кабыршақгы түзетін байланысқан су түздарды ерітуге 
кіріспейді жэне өте төмен температурада (-40°С шамасында) қатады. 
Осыншама 
төмен 
температурада 
қататындықган 
жасуша 
цитоплазмасындағы 
ақуыздардың 
суықгық 
эсерінен 
ірімеуіне 
(коагуляция) пайдасын тигізеді.
Судың 
жылу 
сыйымдылығы 
мол 
-ауаның 
жылу 
сыйымдылығынан 4есе ар>тық.Судың жылу өткізгіштігі де жоғары, 
басқа сүйықгардан едәуір артық жэне жылдам өткізеді. Судың булану 
температурасы да жоғары (100°С). Бүл аталған физикалық касиеттері 
суда тіршілік ететін жануарларға жағымды эсерін тигізеді. Атап
аитсақ суда температураның өзгерісі 
баяу жүріледі: 
судың 
температурасы кенет ысып немесе кенет суып кетпейді. Қандай бір 
фактордың кенет өзгерісіне жануарлар (жэне барлық тірі ағзалар) төзе 
алмайтындықтан суда жүрілетін температураның баяут өзгерісі жанды 
ағзаларға жағымды әсерін тигізеді. Судың жылу өткізгіш қабілеті 
жоғары болғандыктан оның терең кабатына дейін күн сәулесінің 
жылуы тарай алады. Булану температурасы жоғары болғандықтан
36

ағзаның бойындагы ылғал ыстық күндерде тез буланып кетпеи, тірі 
агза ылғалын тұрақгы сақгауына ықпалын тигізеді және сүтқоректі 
жану арлар терлеу арқылы денесін салқындатуға мүмкіндік тугызады.
Су үздііссіз қозғалыста болатындықтан суда еріген минералдық 
затгар жэне жылу біркелкі тарайды. Тұнық судын 30 метрлік терең 
қабатына дейін күн сәулесі жэне күндізгі жылу толық жете алады.
Судың *і ірі ағзаларға, экологиялық жайлы орта болуына оның 
жарық өткізгіш қасиетінің де маңызы зор. Атап айтсақ судың 150-200 
метрлік терең қабатына дейін күн сэулесінің 
фотосинтездеуге 
қабілетті жарығы өте алады. Бұл қабат фотосфера белдемі, яғни судьщ 
жарық белдемі деп аталады. Ал шамамен 200 метрлік тереңдіктен 
бастап жарыктың мөлшері біртіндеп азайып 2000 метрлік тереңдікке 
күн сэулесінің 1% ғана жетеді. Бұл белдемді д и с ф о т о с ф е р а
яғни судың күңгірт белдемі деп атайды. Судьщ 2000 метрден терең 
төменгі қабатына 
күн сәулесі өтпейді. Мүлдем қараңғылықка 
бөленген бұл белдемді афотосфера ягни караңғы белдем деп атайды. 
Бұдан біз судың жарык өткізу қабілеті де жоғары екенін көреміз. 
Сондықган судың 150-200 метрлік терең белдеміне дейін фотосинтез 
толык жүре алады. Ал 2000 метрлік тереңдікке дейінгі белдемде 
судың терең қабатына дейін өте алатын көк жэне күлгін сәулелер 
арқылы фотосинтез жүргізс алатын кейбір балдырлар тіршілік етеді.
Судың 
т ы ғ ы з д ь е ғ ы
мен тұткырлығы өте жоғары. Судың 
меншікті салмағы 1,0 г/см3 , тыгыздығы ауаның тығыздығынан 800- 
1000 есе артық. Осыншама тығыз болғандықтан су жануарлардың 
козғалысына кедергілік көрсетеді. Яғни жануарлар суда жүзу үшін 
судың тығыздық күшін жеңуге мэжбүр болады. Жэне судағы 
гидродинамикалық кедергіге аз ұшырау үшін денесінің сырты ұдайы 
сілемейленіп тұрады. Сондыктан жылпылдақ болады және де су 
жануарларының басым бөлігінің денесі сүйір келеді.
Судың тығыздығы мол болғандықтан судағы жануарлар 
мекендеп тұрақтау үшін тірек болатын төсеніш субстратты 
қажетсінбейді. Ал жер бетіндегі барлық жануарлар үшін тұрақтанатын 
төсеніш (субстрат) міндетті түрде қажет. Өйткені ауаның тығыздығы 
аз болғандыктан ауада тұрақтап тұра алмайды: ауада ұшып тіршілік 
ететін жануарл ард ың барлығының көбейіп жеплетін, тұрақгы 
мекендейтін орны (субстраты) жерде немесе суда болатын себебі
осыған байланысты.
Тереңдеген сайьш судағы қысым көбейеді, жарық жэне оггегі
азаяды. Терен суда мекен ететін жануарлар осыньщ бэріне 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: