С. А. Вологжанина, А. Ф. Иголкин материалтану оқУ ҚҰралы

Сурет 3.17. Эвтектикалық айналудың мысалдар үлгісі (эвтектоидты): 
көлденең сызықтың құрылымында қорытпаның эвтектика міндетті түрде бар (егер 
үстінен көлденең сызық болатын сұйық фаза) немесе эвтектоид (егер үстінен көлденең сызық 
болатын қатты фаза). Мысалдар мұндай түрлендірулер 3.17 суретте ұсынылды. 
2. Доэвтектикалық (доэвтектоидты) жəне заэвтектикалық (заэвтектоидты) қорытпалар 
толық салқындатудан кейін бар құрылымы, эвтектикидан тұратын (эвтектоидта) жəне бір 
немесе екі фазалардан артық. Бір артық фаза бар болған жағдайда қорытпаның компоненттері 
ешқандай қатты ерітінділерін құрамайды, не шектелген қатты ерітінділер құрайды жəне 
олардың шекті ерігіштігі емес, ауа температурасының төмендеуінде азаяды (желі шекті 
ерігіштік параллель ордината осі бойында орналасқан). Бұл ретте, егер бір артық фазасы бар 
жəне оны анықтау оңай. Доэвтектикалық (доэвтектоидты) балқытуға бұл фаза, сол жақ бастап 
шетімен эвтектикалық (эвтектоидты) желісі, заэвтектикалық (заэвтектоидты) балқытуға 
мамандандырылады — фаза, тиісінше сақтандыру шетімен эвтектикалық (эвтектоидты) 
желісі анықталады. 
Диаграммада əр түрлі деңгейлерде орналасқан эвтектикалық жəне бірнеше эвтектоидті 
түрлендірулер болған кезде, жоғарыда көрсетілген ұстанымдар жоғарыда сипатталған 
принциптерге сəйкес өз деңгейлерінде жұмыс істейді. 
Егер диаграммада шектелген қатты ерітінділері бар болған кезде немесе бір сызықтың 
еңкіштігі болған жағдайда (бірнеше көлбеу сызықтары) шығыс нүктесінен шекті ерігіштік 
компоненттердің қатты ерітіндісінде орналасқан. Көлденең сызықтың шекараларында 
эвтектикалық (эвтектоидты) айналдыру болады жəне оның құрылымы салқындатылған бөлме 
температурасына дейін эвтектикаға дейін (эвтектоидқа дейін) немесе эвтектикадан кейін 
(эвтектоидтан кейін) қорытпалардың тағы бір артық фазасы қатысады да тағы да бірнеше 
артық фазалардың пайда болуына ықпал етеді. Содан соң оларға байланысты қатты 
ерітінділер температуралар төмендеген кезде қорытпаларды осы ерітіндінің ерітілген 
компоненттерінің артық санын бөліп алады. 
. 
126 

Жалпы құрамы жағынан артық фазаны оңай табуға болады. Егер бұл фаза əрқашанда 
эвтектикалық айналым (эвтектоидты) желісінің соңында қарама-қарсы болып орналасқан. Бұл 
артық фаза əдетте тиісті индексімен былай белгіленеді (aIbРш жəне т. б.), оны бөлу кезінде 
бастапқы кристалдану кезінде емес қайта кристалдану немесе кристалдардың жаңа фазасы 
қатты күйі бойынша бөлінуіне ықпал етеді. 
Диаграммада жəне ең болмағанда бір эвтектоидты түрлену болған жағдайда, сондай-ақ 
ерігіштік өзгерістер белгілері аймағының шегінде өтуі тиісті шектелген қатты ерітінділер, 
əрбір осы айналу бөлінетін екінші артық фаза болады, ол нөмірленеді, өзінің индексімен (a
II
, 
b
III 
жəне сол сияқты.). Бұл ретте принциптері құрамын анықтау жəне əрбір артық фазалар 
шегінде тиісті қабаттың осындай бір қабатымазмұндалған. 
3. Фазалардың күй диаграммасы саны анықтау үшін жəне құрылымдық құрайтын қатысып 
отырған құрылымында қорытпасынан кезінде нақты температура, негізге мынадай ережелер 
алу керек. 
Компоненттердің өздері қатты фазалар болады жəне химиялық қосылыстар негізінде, 
егер қатты ерітінділер негізінде осы компоненттер жəне олардың химиялық қосылыстары 
түзілмейді. Қатты ерітінділерді құрған кезде негізінде компоненттері мен олардың химиялық 
қосылыстар фазалар бұл қатты ерітінділер болып табылады. Механикалық қоспаның 
компоненттерін қоспасынан, оларды химиялық біріктіру немесе олардың қатты ерітінділерін 
нəтижесінде пайда болатын ағу эвтектикалық (эвтектоидты) немесе перитектикалық 
реакциялар фазалар емес болып табылады, ал құрылымдық құраушылары білдіреді. Сонымен 
қатар, саны құрылымдық құрайтын барлық фазалары жатады (екінші, үшінші жəне т. б.) 
пайда болатын балқыту процесінде олардың қатты күйінде қайта кристалдауы болып 
табылады. (мысалы, , a
II
, b
III
). 
Қорытпалар қасиеттері жəне диаграммалар типтерінің жай-күйі арасындағы байланысы. 
Диаграммалар типті жай-күйі мен қасиеттері бар қорытпалар белгілі бір өзара 
байланысы бар, оны алғаш рет белгіледі Н. С. Курнаков. Сызба түрінде бұл сызба 3.18 
суретте ұсынылған.
У қорытпалар, кристаллданушы эвтектикасы бар барлық диапазонында шоғырлануы (I 
текті диаграммалар), қасиеттері бойынша интервалы арасында желілік заң бойынша таза 
құрамдас қасиеттері өзгереді (3.18 сурет, а). 
У қорытпалар, үздіксіз қатты ерітінділердің пайда болуымен кристаллданады ( ІІ текті 
диаграммалар), қасиеттері қисығы бойынша барынша өзгереді, біршама компоненттер 
қасиеттерінен ерекшеленеді (3.18 сурет, б). 
127 

Сурет 3.18. Диаграммалар арасындағы жай-күйлердің өзара байланысы I, II, III, IV түрлері 
(а, б, в, г байланысы) жəне қорытпалардың қасиеттері бар (Н.С.Курнаков қасиеттері 
бойынша) 
Шектелген қатты ерітінділер пайда болған кезде (диаграммалардың III түрі) 
қорытпалардың қасиеттері саласында қатты ерітінділердің бір фазалы қисық сызықты заңына 
өзгереді, ал екі фазалық аумағы бойынша тікелей сызықты заңына, əрі соңғы нүктелері түзу 
таза фазалардың қасиеттері болып табылады (3.18 сурет, в).
Егер кристалдану кезіндегі қорытпалардың химиялық бірлігі қасиеттері құрылады 
(диаграммалардың IV түрі), балқыманың концентрациясы кезінде компоненттердің химиялық 
қосылыстары бірігеді жəне барынша көп (немесе аз) қисық сынған қасиеттеріне тиісті болып 
өзгереді. Нүкте қисық сынық тиісті құрамы химиялық қосылыстар сингулярной нүктесі (3.18 
сурет, г) деп аталады. 
Қорытпалардың диаграммасының үш күйінің компоненттері туралы түсінік. 
Қорытпалардың диаграммалары үш компоненттері күйін білдіретін кеңістіктік фигуралар 
негізінде қабырғалы үшбұрышқа тең орналасқан (3.19 сурет). Бұл үшбұрыш 
концентрациалық деп аталады. Концентрациялық үшбұрыштың ең жоғарғы жағында 
жүйелердің үш компоненттері орналасқан: А, В, С. Үшбұрыштың жанына осы 
компоненттердің концентрациясын қалдырады. Үшбұрыштың АВ, ВС, СА жақтары 
концентрациалық осінің А — В, В — С-С — А екі жүйелерін білдіреді. Әрі АВ = ВС = АК = 
100%. 
Үшбұрыштың ішіндегі əрбір нүктесі қатаң нақты үш компонентті қорытпалардың 
құрамына сəйкес келеді. Әрбір үштік қорытпадағы
128 

Сурет 3.19. Кеңістіктік диаграммасы күйінің 
үштік жүйенің, компоненттері іс жүзінде өзара 
ерімейтін қатты күйінде (а), проекция желісі үш 
диаграммалар жазықтық концентрациялық үш 
бұрыштаманың (б) концентрационды үшбұрыш 
(в) компоненттердің В 
шоғырлану үш құрамдас тұрақты шама 
болып табылады жəне 100 % тең болады (% А + % + % = 100 %). 
Қорытпаның үш есе концентрациясы ереже бойынша үш кесінділердің анықтау схемасы 
(3.20 сурет) Ю. А. Геллермен ұсынылды. Бұл үшін О нүктесі арқылы сызық жүргізеді (мысалы, 
, Op жəне Or),параллельді 
үшбұрыш екі тараптарға (мысалы, АС жəне ВС) шыға отырып, осы желілердің 
үшінші тарапттары болады. Тиісінше, бұл 
үшінші тарап (мысалы, АВ)
осы сызықтармен үш бөлікке бөлінеді 
(мысалы, Ap, рг жəне rB). Бұл ретте,
ұзындығының орта бөлігі (мысалы, 
pr) компонентінің мазмұны көрсетеді, 
қарама-қарсы орналасқан 
кесіндінің үстіне (мысалы, ком- 
понент); ұзындығы төменгі бөлігінің 
(мысалы, Ap) мазмұнын көрсететін 
компонент 3.20. Суретте орналасқан. 
129 

Анықтау схемасы қарама-қарсы АВ
тараптардың соңында (мысалы, қорытпаның 
концентрациясы В компоненты); ал концентрацияның ұзындығы 
қалыптасу бөлігінің (мысалы, rB) үшбұрышы сондай-ақ соңында қарама-қарсы АВ (мысалы, 
компонент А) компонентің мазмұны болады. 

жүктеу/скачать 8,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: