С. А. Вологжанина, А. Ф. Иголкин материалтану оқУ ҚҰралы

Өндіріс әдісімен
электр пештерінде, ашық оттық пештерінде жəне оттегі - конвертері 
əдісімен балқыған болаттар болып бөлінеді.
Тотықтандыру әдісімен
қайнаған, жартылай тұрақты жəне тұрақты болаттардың 
айырмашылығы бар. 
Сапасы жағынан
орташа сападағы жəне өте сапалы болат болып бөлінеді. Орташа 
сапалы болаттарда 0,05% аспайтын күкірт жəне 0,04% артық емес фосфор болады. Өте 
сапалы болаттарда күкірт 0,04% -дан аспайды (құрама болатта - 0,03%) жəне 0,035% 
аспайтын фосфор, олар металл емес қоспалармен жəне газдармен онша ластанбаған.
Ерекше жауапты жағдайларда, 0,02% -дан кем күкірт пен 0,03% фосфоры бар болаттар 
пайдаланылады. Сондықтан құрамындағы көміртек мөлшері бірдей болған кезде жоғары 
сапалы болаттар иілгіштігі мен тұтқырлығы, əсіресе төмен температураларда, жоғары 
болады. Сапалы болаттан, төмен температураларда, əсіресе, Солтүстік жəне Сібір 
жағдайында, пайдаланылатын өнімдерді өндіру үшін қолайлы. 
Орташа сапалы болат МЕМСТ 380-2005 сəйкес дайындайды. Оларды əдетте үлкен ашық 
пештерде жəне оттегі – конвертерлерде балқытады. Олар Cm əріптерімен жəне 0-ден 6-ға 
дейінгі сандармен белгілейді, мысалы: St0, St1, ..., St6. St əріптері «болат» дегенді білдіреді, 
сандар - оның химиялық құрамына байланысты болат маркасының шартты реттік саны 
болып табылады. Марка таңбасының соңында тотықтандыру əдісін көрсететін кп, пс, cп 
əріптері жазылған: кп - қайнаған, пс - жартылай тұрақты, cп - тұрақты. 
Болаттың химиялық құрамы 4.1.кестеде көрсетілген стандарттарға сəйкес келуі керек. 
Болаттың шартты саны неғұрлым үлкен болса, көміртегі мөлшері соғұрлым жоғары болады. 
St0 қоспағанда, барлық маркалардағы болаттағы күкірттің мөлшері 0,05% артық емес, фосфор 
- 0,04% артық емес; St0 маркалы болатта күкірт мөлшері - 0,06% артық емес, ал фосфор 
0,07% артық емес.
МЕМСТ 1050-88 бойынша электрлік пештерде, оттегі конвертерлерде жəне ашық 
пештерде өте сапалы көміртекті болаттар балқиды. Сапалы болат химиялық құрамы мен 
механикалық қасиеттеріне байланысты жеткізіледі. (4.2-кесте).
Өте сапалы болаттың құрамында зиянды қоспалардың болуына (күкірттің 0,04% артық 
емес, фосфордан 0,035% артық емес) қатаң талаптар қойылады. Қаптауға
арналған 11 кп 
және 18 кп маркалы 
болаттардың құрамындағы күкірттің мөлшері 0,035% артық емес, 
фосфор 0,030% аспауы керек.
Сапалы көміртекті болаттарды екі еселенген сандармен белгілейді 05, 10, 15, ..., 60, бұл 
ондағы пайыздың жүзден біріндегі орташа көміртегі мөлшерін көрсетеді.
144

Кесте 4.1. Орташа сапалы көміртекті болаттардың құрамы 
Болат маркасы 
Құрамы, % 
C 
Mn 
Si 
Ст0 
Не более 0,23 
— 
— 
Ст1кп 
0,06 ... 0,12 
0,25 ... 0,5 Артық емес 0,05 
Ст1сп 
0,06 ... 0,12 
0,25 ... 0,5 
0,12 ... 0,3 
Ст2кп 
0,09 ... 0,15 
0,25 ... 0,5 
0,07 
Ст2сп 
0,09 ... 0,15 
0,25 ... 0,5 
0,12 ... 0,3 
СтЗкп 
0,14 ... 0,22 
0,3 ... 0,6 
Артық емес 0,07 
СтЗпс 
0,14 ... 0,22 
0,4 ... 0,65 
0,05 ... 0,17 
СтЗсп 
0,14 ... 0,22 
0,4 ... 0,65 
0,12 ... 0,3 
Ст4кп 
0,18 ... 0,27 
0,4 ... 0,7 
Артық емес 0,07 
Ст4сп 
0,18 ... 0,27 
0,4 ... 0,7 
0,12 ... 0,3 
Ст5пс 
0,28 ... 0,37 
0,5 ... 0,8 
0,05 ... 0,17 
Ст5сп 
0,28 ... 0,37 
0,5 ... 0,8 
0,15 ... 0,35 
Ст6 пс 
0,38 ... 0,49 
0,5 ... 0,8 
0,05 ... 0,17 
Ст6 сп 
0,38 ... 0,49 
0,5 ... 0,8 
0,15 ... 0,35 
Таңбаның 
соңында 
қайнаған 
немесе 
жартылай 
салқындатылған 
болатты 
тағайындалуында тотығу дəрежесі көрсетіледі: кп, пс. Тұрақты болат үшін тотығу дəрежесі 
көрсетілмейді
Көміртегі мөлшеріне қарай жоғары сапалы көміртекті болаттарды көміртегі мөлшері 
төмен көміртекті (0,25% дейін көміртегі), орташа көміртекті (0,3 ... 0,5% көміртегі) жəне 
жоғары көміртекті құрылымды (0,65% дейін көміртегі) болып бөлінеді.
Құрамындағы күкірт пен фосфордың мөлшері азырақ болатын жоғары сапалы 
болаттарды өте жауапты пайдалану өнімдерін жасау үшін қолданады. Жоғары сапалы 
болаттардағы зиянды қоспалардың аз мөлшерін қамтамасыз ету қажеттілігі олардың 
шығындарын арттырады жəне оларды өндіруді қиындатады. Сондықтан əдетте жоғары 
сапалы болаттар көміртекті болаттар емес, қоспаланған болаттар болып отыр.
Жоғары сапалы болаттардың маркасын белгілегенде, соңында A əрпі қосылады, мысалы 
болат U10A.
Құрамында 0.7. - 1,3% көміртегісі бар көміртекті болатты соғу жəне кесу құралдарын 
жасау үшін пайдаланады. Оларды У7, У13-деп белгілейді, мұндағы У əрпі көміртекті болатты 
көрсетеді жəне көміртегінің оннан бір бөліктегі пайыздық мөлшерін көрсетеді.
145 

2. Соққыға төзімділік нормаларын термикалық өңдеу (қыздыру + жіберу) үлгілері бойынша тұтынушы белгілейді
4.2. Кесте. Көміртекті болаттардың кейбір маркаларының құрамы мен қасиеттері 

жүктеу/скачать 8,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: