М. Р. Балтымова ілияс есенберлиннің тарихи романдары: шеберлік пен көркемдік монография

3 
КІРІСПЕ 
Қазіргі жаһандану үрдісінде ұлттық құндылықтарымызды сақтай 
отырып, әлемдік сахнадан көріну мақсатында халқымыздың сан талайлы 
тағдырының айнасы ретінде тарихи оқиғалардың көркем бейнесін жасау 
үшін әдебиетте тарихи роман жанрының алатын орны ерекше. Тәуелсіздік 
кезеңінде тарихты қайта зерделеу проблемасы күн тәртібіне енгізілді. Бұл 
ретте әдебиетімізде ХХ ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап қарқынды 
жазылған тарихи романдардың маңызы зор.
Әдебиет – қоғам айнасы, белгілі бір дәуірдің көркем шындығы 
болғандықтан, оны құрайтын көркем шығармалардың әрқайсысының 
көтеретін жүгі бар. Тарихсыз халық, ұлт болмайтыны секілді, әдебиетсіз 
мәдениет де болмайды, яғни жазушы Ғ.Мүсіреповтің сөзімен айтсақ: 
«...әдебиет пен өнер ұлы болмаған жағдайда ұлт ұлы болып есептелмейтінін 
ұмытпайықшы. Үлкен өнердің үлкен таза мінезі болуға керек», – екені 
даусыз [1, 4-б.]. 
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ұлттық әдебиетіміз идеялық-
эстетикалық өзгерістерге ұшырады, бұл тарихи романдарға да қатысты 
болды. Романның бұл түрінде эпикалық полотнолардың сюжеттік-
композициялық ағынында орын алған объективті баяндаулар жалпылау мен 
типтендірудің субьективті-аналитикалық принципімен алмасты. Бұл кезеңде 
тақырыптар мен көкейтесті мәселелердің көкжиегі кеңейіп, жазушының 
шешуші ұстанымын, оның әлем мен адам туралы концепцияларын анықтап 
берді. Прозаиктер шынайы өнердің әрқилы тәсілдерін тиімді қолданды, 
олардың арасында мифологиялық және көркемдік танымдар басты орын 
алды. Мифологиялық, әпсаналық, аңыздық әдістерді қолдану прозаның 
философиялық 
бояуын 
қалыңдата 
түсті. 
Осындай 
әдіс, 
тәсіл 
ерекшеліктерімен байытылған қазақ әдебиеті әлем әдебиетінің дәстүрлерін 
өзіне қабылдап, классикалық деңгейге көтерілді. 
Қазақ әдебиетінде тарихи тақырып проза жанрымен бірге қалыптасты. 
Қазақ тарихи романының тұсауы ХХ ғасырдың басында кесілді. Оның 
бастауында тұрған М.Дулатов, С.Көбеев, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов, 
С.Сейфуллин және т.б. романдарында тарихилық белгілері көрініс тапты. 
Тарихи роман жанрын көркемдік тұрғыдан өнер туындысы дәрежесіне 
жеткізген М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы қазақ тарихи романын 
әлемдік деңгейге көтерді.
Қазақ әдебиетіндегі қазіргі тарихи романдардың арасында қамтитын 
уақыт кезеңінің, сипатталатын тарихи оқиғалары мен тұлғаларының, халық 
ауыз әдебиеті үлгілерін қолдануының молдығы жағынан танымал жазушы 
І.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясын айрықша атауға болады.
Тарихи тақырып бүгінгі күні де әдебиет пен өнердегі басты 
мәселелердің бірі болып қалып отыр. Тарихи жанрда ең бастысы тарихи 
дәуірдің өмір шындығын көркемдік тұрғыда ашу, уақыт бедерін жаңғырту,
қоғамдық-тарихи факторлардың көркем әдебиеттегі ролі мен мәнін ашып 

4 
көрсету болып табылатыны белгілі. Ғасырлар бойы бедерленген рухани-
мәдени тәжірибе роман секілді ірі эпикалық жанрдың, соның ішінде тарихи 
роман жанрының қалыптасуы мен дамуына негізгі себеп болды. 
Ретроспективті әдіспен жасалған тарих суреті хандар, билер, батырлар, 
ақын-жыраулар мен қарапайым халықтың колоритті бейнелерімен және 
өткен кезеңдегі адамдардың ойлау жүйесін, ұлттық санасын, рухын 
қалыптастырған көптеген этнографиялық детальдармен, салт-дәстүрлермен 
толықтырылып, әрленді. Демек әдебиеттегі тарихилық мәселесін шешуде 
сол кезеңдегі қоғамдық құбылыстар, халықтың сөз даналығы мен ақын-
жырауларының мұрасы, тарихи деректері мен этникалық ерекшеліктері 
басты орын алады. Олай болса, тарихи шығарманың осындай элементтері 
мен құрамдас бөліктерін зерттеу ұлттық әдебиеттану ғылымының өзекті 
мәселесі болып отыр. 
Қазақ әдебиетінің қазынасындағы тарихи романдардың алдыңғы 
қатарында саналы шығармашылық ғұмырында он жеті роман, екі повесть, 
алты дастан, көптеген өлеңдер жазып, тынымсыз еңбек еткен 
І.Есенберлиннің 
қазақ 
халқының 
мемлекеттік 
құрған 
кезеңін, 
тарихымыздағы күрделі оқиғаларды, тарихи шындықты көркем бейнелеп, 
шынайы пайымдаған «Көшпенділер» трилогиясы әдебиетіміздегі үздік 
туындылар қатарынан орын алады. Жазушының бұл шығармасы қазақ елінің 
бес жүз жылдық тарихын тірілтіп, тарихымыздағы танымал тұлғалардың сом 
бейнесін жасауға арналғандықтан, кеңес идеологиясының үстемдік құрған 
уақытында жарыққа шығуы қиын болды. Осы қиындықтарды сезген жазушы 
трилогиясын соңынан бастап, алдымен «Қаһар» романын жазады. Бұл 
туралы жазушы: «Тарихи эпопеяны жазуды соңғы кітаптан бастауымның 
себебі – жиналған архив деректерінің молдығы, қамтылатын дәуірлер 
ауқымының кеңдігі, ойлаған, жоспарлаған кітаптарды түгел жазуға ғұмырым 
жете ме, жетпей ме деген күдік». Жазушы трилогияға арқау болған 
деректерді 1943 жылдан бастап тірнектеп жинаған. «Көңілімде, іс 
жоспарымда халқымыздың бес жүз жылдық тарихын қамтитын трилогия 
болып қалыптасты. Бірақ трилогияны ең соңынан бастауыма себеп болды. 
Ең алдымен тіршіліктің кейбір тауқыметін тартқандықтан ба, үшеуін бірден 
қамтып жазуға өмірім жете ме, жетпей ме деп қауіптендім. Содан болар 
халыққа, болашақ үрім-бұтаққа айтпақ болған ойымның тарихи оқиғаларға 
деген жазушылық тенденциям мен позициямның айқын көрінісі болған 
басты темір қазығым – «Қаһар» еді. Егер алдындағыларымды айта келіп, 
көксеген негізгі ойыма қол жетпей қалса, өмір бақи арманда, орны толмас 
өкініште өтуім мүмкін ғой. Ойға алған, көңілге түйген трилогияның ең әуелі 
соңынан бастап жазылу сыры осы еді», – деп өз ойын анық білдіреді [2]. 
Жазушы Ілияс Есенберлин қазақ әдебиетінде қаншалықты мол мұра 
қалдырса, оның шығармаларының жарыққа шығуы да соншалықты тартысты 
болды. Себебі жазушы сол кезең әдебиетінде тыңнан түрен салған еді. 
Жазушының тағдыры да, шығармашылық ғұмырбаяны да өте қиын әрі сынға 
толы болды. 

5 
Ілияс Есенберлиннің тағдыры талайлы трилогиясы әдебиет 
зерттеушілерінің де, жазушы қауымының да арасында бірден қолдау 
таппады, бұл шығарма туралы «Қаһар» романы жарыққа шыққан 1969 
жылдан бері көптеген қайшылықты қарсы да, қолдаған да пікірлер көп 
айтылды. Бұл ретте «Қаһар», «Алмас қылыш» романдары баспадан 
шыққаннан кейін ғалымдар М.Дүйсенов («Қаһар» романы жайында // 
«Жұлдыз» журналы, 1969, №9; «Қазақ әдебиеті» газеті, 1971, 19 қараша), 
Ш.Елеукенов (Рост национального самосознания и исторический роман // 
«Дружба народов» журналы, 1970, №6) романға оң баға берді. Ал 
М.Дүйсеновтің пікіріне қарсы шығып, «Алмас қылыш» романына қатты сын 
айтқан сыншы З.Серікқалиевтің «Тарихи шындық бұрмаланбасын» 
(«Социалистік Қазақстан» газеті, 1972, 16 апрель), жазушы шығармасына 
ұлтшылдық кінә таққысы келген коммунистік идеологияның жетекші 
көсемдерінің бірі А.Яковлевтің «Против антиисторизма» («Литературная 
газета», 1972, 15 ноябрь) атты мақалалары трилогияның болашағына балта 
шапқандай әсер етті. Ал 1972 жылы жазылған «Жанталас» кітабының 500 
беттік қолжазбасын баспаға жіберу үшін бір жыл көлемінде бір емес, 
бірнеше рет талқыланып, қолжазбаның жүз бетке дейін қысқартылуы, 
жазушының тарихи образдарына шабуыл жасалуы, шығармадағы ұлттық 
бояуды әлсіретіп, жалған халықтар достығын әрлендіруге күш салынуы 
(Жанталас. Тарихи романның жарыққа шығу тарихы // «Жұлдыз» журналы, 
1990, №1) да қажырлы қаламгердің тарихи трилогиясының оқырман 
халыққа жету үшін бұралаңы көп күрделі жолмен жүргенін көрсетеді. 
Дегенмен қазақ әдебиетінің жанашырлары М.Қаратаев (Ғасырлар үндесуі // 
«Революция рухымен» кітабында. Алматы, 1978), Ш.Елеукенов (Тарих және 
көркем шындық // «Замандас парасаты» кітабында. Алматы, 1977), 
Р.Бердібаев («Қазақ тарихи романы» кітабында. Алматы, 1979) осы әділетсіз 
сыни пікірлердің уытын қайтару үшін біраз еңбектенді және туындыны 
оқырманына жеткізуге күш салды. Бұл ретте қазақ әдебиетіндегі тарихи 
романдарды 
алғаш 
зерттеушілердің 
бірі
 
және 
«Көшпенділер» 
трилогиясының әдеби және ғылыми айналымға еніп, оң бағасын алуына үлес 
қосқан ғалым Ш.Елеукенов жазушының қайратты да қажырлы еңбегі мен 
шеберлігі туралы: «Ілияс Есенберлин шығармалары – әдебиетіміздің 
қоржынындағы асыл мүліктің бірі... Жазушының ең қиын шақта, партиялық, 
мемлекеттік қатаң бақылауға қарамастан, көркем сөз ағысын ұлттық 
тақырып арнасына бұруын ең бағалы жетістігі деп бағалауымыз керек. Ол 
әлі ақталмаған Мағжан мұрасын ретін тауып көркем әлем дүниесіне қайта 
кіргізді. Стилі мен тілін көркем публицистика қайрағына жанып, от сөз 
тудыратын Есенберлин поэтикасы өз алдына жеке зерттелуге тиісті үлкен 
тақырып. Оның шығармаларындағы мәтел боп кеткен көне сөздер мен 
тіркестердің түсіндірілуі, т.т. мәдени мұраны игеруге құштар бүгінгі 
қоғамымыз үшін пайдасы мол дүние. Ілияс Есенберлиннің тынымсыз 
шығармагерлік еңбегі ерлікке пар-пар. Кешегі тоталитаризмнің қыспағына 
төтеп беріп, ұлт тақырыбын өрістеткен бұл жазушының арман еткен 

6 
тәуелсіздік таңы атты. Тамаша туындыларының актуальдылығын 
жоймағаны, бүгінгі заманымызбен үндес келетіні осы себепті», – деп 
толғанады [3, 200-201 бб.]. 
Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында өткен ғасырдағы әдеби мұраны 
жинақтап, соны түсініктермен жариялаумен қатар, оны ғылыми тұрғыдан 
негіздеу маңызды мәселенің бірі екені айқын. Солардың ішінде, әсіресе, 
тарихи романдардың жанрлық сипаты мен поэтикалық табиғатын соңғы 
талаптарға сәйкес анықтау бүгінгі әдебиеттану ғылымының күн тәртібінде 
тұрған елеулі мәселе. 
І.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы арқылы қазіргі қазақ 
прозасы тарихи шындықты көркем пайымдау тұрғысынан жоғары дәрежеге 
көтерілді, бұл туындылар өткен күннің бейнесін терең түсініп, көркемдікпен 
ашуға мүмкіндік береді.

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: