Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

232
Су
– 
Жер
шарындағы
ең
көп
таралған
айрықша
зат
, 
химиялық
құрамы
жөнінен
сутегінің
тотығы
(
Н
2
О
) 
болып
табылады
. 
Оның
өзіне
тəн
қасиеттері
бар
, 
бұл
қасиеттерінің
географиялық
қабықта
жүретін
түрлі
зат
жəне
энергия
алмасудағы
маңызы
өте
зор
.
Су
табиғатта
қалыпты
жағдайда
үш
бірдей
күйде
бола
алады
. 
Судың
бір
күйден
екінші
күйге
ауысуы
үшін
белгілі
бір
мөлшерде
жылу
жұмсалады
(
булану
, 
қар
мен
мұздың
еруі
) 
немесе
бөлініп
шығады
(
конденсация
, 
судың
қатуы
). 
Мысалы
, 1 
г
суды
буландыру
үшін
жұмсалатын
жылу
1 
г
мұзды
ерітуге
қажет
жылудан
7 
еседей
артық
болады
. 
Табиғаттағы
басқа
заттармен
салыстырғанда
су
қатқан
кезде
өзінің
көлемін
ұлғайтады
. 
Таза
су
қалыпты
қысым
жағдайында
+100
0
С
-
де
қайнап
, 0
0
С
-
де
қатты
күйге
айналады
. 
Ал
дүниежүзілік
мұхит
суы
+4
0
С
шамасында
ең
жоғары
тығыздыққа
ие
болады
; 
бұдан
төмен
температурада
керісінше
тығыздығы
біртіндеп
кеміп
, 
көлемі
ұлғая
бастайды
. 
Қатқан
мезетте
судың
көлемі
күрт
артып
, 
бастапқы
сұйық
күйіндегі
көлемінен
10%-
ға
жуық
ұлғаяды
. 
Табиғатта
судың
мұндай
өзгерістерге
түсуінің
өзіндік
маңызы
бар
. 
Су
айдындарының
бетін
жапқан
мұз
судың
төменгі
қабаттарының
одан
əрі
салқындауына
жол
бермейді
. 
Өйткені
егер
су
қатқан
сайын
тығыз
бола
берсе
, 
су
айдындары
түбінен
бастап
қатар
еді
. 
Мұндай
орасан
мол
мұз
жаз
кезінде
еріп
үлгермес
еді
, 
мұның
өзі
қоршаған
ортаға
, 
судағы
тіршілікке
кері
əсерін
тигізген
болар
еді
. 
Су
еріткіш
болғандықтан
табиғатта
таза
күйінде
болмайды
, 
оның
құрамында
еріген
күйде
түрлі
бөгде
заттар
кездеседі
. 
Судағы
тұздардың
мөлшері
, 
яғни
тұздылығы
əркелкі
болады
. 
Судың
тұздылығын
бір
литрдегі
грамм
есебімен
(
г
/
л
), 
пайыз
(%) 
жəне
про
-
милле
(
0
/
00
) 
есебімен
өлшейді
.
Дүниежүзілік
мұхит
суларының
тұздылығы
да
əртүрлі
, 
олардың
қату
жəне
ең
жоғары
тығыздық
байқалатын
температуралары
да
белгілі
дəрежеде
айырмашылық
жасайды
(
12-
кесте
).
Судың
тұздылығы
артқан
сайын
, 
қату
температурасы
төмен
бо
-
лады
. 
Сол
себепті
тұздылығы
жоғары
болатын
терең
көлдердің
небір
қатты
аяздарда
да
қата
қоюы
қиын
. 
Ал
мұхит
жағдайында
беткі
тұзды
су
қату
барысында
біртіндеп
тығыздығы
артып
, 
төменге
ба
-
тады
. 
Осының
нəтижесінде
мұхиттың
неғұрлым
төмен
қабаттарына
оттегі
жеткізіліп
, 
ондағы
тіршілікті
қамтамасыз
етеді
.

233
12-
кесте
 
Су
 
тұздылығының
 
оның
 
басқа
 
қасиеттеріне
 
əсері
 
(
Н
. 
П
. 
Неклюкова
 
бойынша
)
Тұздылық
, 
0
/
00
0
5
10
15
20
24,7
30
35
40
Қату
температурасы
, 
0
С
0
--0,3 --0,5 -0,8 --1,1 -1,33 -1,6 -1,9
-2,2
Ең
жоғары
тығыз
дық
байқалатын
температура
, 
0
С
4
2,9
1,9
0,8
0,3 -1,33 -2,5 -3,5
-4,5
Су
баяу
жылынып
, 
баяу
суынады
. 
Бұл
судың
жылу
 
сыйымдылығының
өте
жоғары
болуымен
түсіндіріледі
. 
Су
құмға
қарағанда
5 
есе
, 
темірмен
салыстырғанда
10 
есе
жылуды
бойына
сыйғызады
. 
Судың
ауамен
салыстырғандағы
жылу
сыйымдылығы
3 
мың
есе
жоғары
. 1 
см
3
суды
1
0
-
қа
салқындату
барысында
3 000 
см
3
ауаны
1
0
-
қа
жылытуға
жетерлік
жылу
бөлінеді
. 
Дүниежүзілік
мұхиттың
ғаламшарымыздағы
алып
жылу
жинақтағыш
ретіндегі
орны
судың
осы
маңызды
қасиетімен
түсіндіріледі
. 
Тіпті
, 
кішігірім
су
айдынының
маңында
айрықша
жұмсақ
климаттың
орнайтындығы
да
судың
осы
қасиетімен
байла
-
нысты
.
Судың
қасиеттері
қысым
мен
температураға
байланысты
күшті
өзгереді
. 
Егер
қысымы
1 
атмосфера
болатын
таза
су
0
0
шамасын
-
да
қатса
, 600 
атмосфера
қысым
жағдайында
–5
0
С
температурада
қатады
. 
Бұл
заңдылық
негізінде
тығыздығы
20 670 
атмосфераға
жеткен
су
+76
0
С
температурада
қатуы
тиіс
. 
Мұндай
«
ыстық
мұз
» 
деп
аталатын
ерекше
зат
жоғары
қысым
байқалатын
Жердің
терең
қойнауында
кездесуі
мүмкін
. 
Температура
өте
төмен
(-170
0
С
), 
ал
қысым
аз
болған
жағдайда
өте
тығыз
мұз
қалыптасады
, 
оның
тығыздығы
2,32 
г
/
см
2
жетуі
мүмкін
. 
Кристалдық
құрылымы
жоқ
мұндай
мұздар
Күн
жүйесіндегі
суық
ғаламшарларда
кездеседі
. 
Судың
аталған
ғажайып
қасиеттері
Жер
шарында
тіршіліктің
пайда
болып
, 
дамуына
жəне
сақталуына
жағдай
жасайды
. 
Өзінің
қасиеттері
арқасында
су
географиялық
қабықта
жүріп
жатқан
құбылыстардың
барлығына
дерлік
қатысып
, 
аса
маңызды
рөл
атқарады
(
119-
сурет
). 

234
1 - 
Күн
 
энергиясы
, 2 - 
жауын
-
шашын
, 3 - 
мұхит
 
бетінен
 
булану
, 
4 - 
өсімдіктер
 
арқылы
 
булану
, 5 - 
ағаш
 
кроналарының
 
ылғалды
 
ұстап
 
қалуы
, 6 - 
топырақ
 
бетінен
 
ылғалдың
 
булануы
, 7 - 
беткі
 
ағын
 
суларының
 
булануы
, 8 - 
мұхитқа
 
құятын
 
беткі
 
ағын
, 9 - 
жерасты
 
ағыны
, 10 - 
топырақ
 
қабаты
, 11 - 
мұхит
 
беткі
 
бөлігі
119-
сурет
.
 
Дүниежүзілік
 
су
 
айналымының
 
сызбасы
Судың
Күн
энергиясы
мен
ауырлық
күші
əсерінен
гидросфера
, 
атмосфера
, 
литосфера
жəне
тіршілік
дүниесі
арасында
жүретін
үздіксіз
айналымы
Дүниежүзілік
 
ылғал
 
айналымы
немесе
су
 
айна
-
лымы
деп
аталады
. 
Күн
жылуы
əсерінен
теңіздер
мен
мұхиттардың
(
мұхит
бетінен
құрлықпен
салыстырғанда
6,6 
есе
ылғал
артық
буланады
), 
құрлықтың
бетінен
(
өзен
-
көлдермен
қатар
, 
топырақ
пен
өсімдіктер
де
суды
буландырады
) 
буланған
су
атмосфераға
бөлініп
шығады
. 
Жыл
ішінде
дүниежүзілік
су
айналымына
525,1 
км
3 
көлемінде
су
қатысады
. 
Белгілі
бір
уақыт
аралығында
Жер
бетіне
келіп
түскен
ылғал
мен
қайта
буланған
су
арасындағы
қатынас

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: