Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

319
6. 
Географиялық
қабық
туралы
ілімнің
негізін
салушы
ғалымдарды
атаңдар
.
7. 
Географиялық
қабықтың
қалыптасуы
мен
дамуына
қандай
факторлар
əсер
етеді
?
8. 
Географиялық
қабықтың
құрамдас
бөліктері
арасындағы
өзара
байланыс
қалай
жүреді
?
9. 
Географиялық
қабықтың
құрамдас
бөліктеріне
тəн
басты
заңдылықтарды
атаңдар
.
10. 
Географиялық
қабықтың
біртұтастық
заңдылығы
дегеніміз
не
?
11. 
Географиялық
қабықтағы
зат
жəне
энергия
алмасу
əрекеттеріне
мысал
келтіріңдер
.
12. 
Географиялық
қабықтағы
биологиялық
айналым
қандай
процестерден
тұрады
?
13. 
Фотосинтез
бен
хемосинтез
процесі
арасында
қандай
байла
-
ныс
бар
?
14. 
Географиялық
қабықтағы
ырғақтылық
дегеніміз
не
?
15. 
Ырғақтылықтың
қандай
түрлері
бар
, 
нақты
мысал
келтіріңдер
.
16. 
Географиялық
қабықтағы
зоналық
заңдылықтың
басты
көрінісі
не
?
17. 
Табиғат
зоналары
дегеніміз
не
, 
олар
қандай
компоненттер
-
ден
тұрады
?
18. 
Табиғат
зоналары
не
себепті
өсімдік
жамылғысы
атымен
аталады
?
19. 
Ендік
зоналылық
пен
биіктік
белдеулілік
арасында
қандай
байланыс
бар
?
20. 
Суық
белдеулерге
тəн
табиғат
зоналарын
атаңдар
, 
ондағы
тіршілік
өкілдері
сол
жердің
климаттық
жағдайына
қалай
бейімделеді
?
21. 
Қоңыржай
белдеуде
қандай
табиғат
зоналарының
жиынтығы
кездеседі
?
22. 
Қоңыржай
белдеу
ормандарының
қандай
басты
ерекшелігі
бар
?
23. 
Субтропиктік
белдеуге
тəн
табиғат
зоналарын
атаңдар
, 
олардың
қоңыржай
ормандардан
қандай
айырмашылығы
бар
?
24. 
Қатты
жапырақты
мəңгі
жасыл
ормандар
басқаша
қалай
ата
-
лады
?
25. 
Субтропиктік
ормандар
белдеудің
қандай
бөліктерінде
орналасқан
?

320
26. 
Муссондық
ормандар
дегеніміз
не
, 
олардың
қандай
ерекшелігі
бар
?
27. 
Субтропиктік
дала
зонасының
қоңыржай
дала
зонасынан
қандай
айырмашылығы
бар
?
28. 
Прерий
дегеніміз
не
, 
ол
қандай
материкке
тəн
?
29. 
Пампа
дегеніміз
не
, 
ол
қандай
материкке
тəн
?
30. 
Саванна
зонасы
қандай
белдеулерде
орналасады
?
31. 
Саванна
зонасының
қандай
басты
белгілері
бар
?
32. 
Саванна
зонасы
қандай
материктерде
таралады
?
33. 
Тропиктік
белдеулер
шегінде
қандай
табиғат
зоналары
кездеседі
?
34. 
Ылғалды
мəңгі
жасыл
ормандар
алып
жатқан
аудандарды
атаңдар
?
35. 
Ландшафт
дегеніміз
не
, 
оның
қандай
түрлері
бар
?
36. 
Табиғи
ландшафт
түрлеріне
нақты
мысал
келтіріңдер
.
37. 
Антропогендік
ландшафт
түрлеріне
мысал
келтіріңдер
.

321
ҚОРЫТЫНДЫ
. 
АДАМЗАТТЫҢ
 
ТАБИҒАТТҚА
 
ТИГІЗГЕН
 
ЫҚПАЛЫ
Бүгінгі
таңда
қоршаған
орта
жағдайындағы
өзгерістер
əсерінен
туындайтын
адамзаттың
ғаламдық
проблемалары
айқын
, 
тұрақты
сипат
алуда
. 
Ол
Жер
геосферасы
құрамының
барлық
деңгейінде
байқалып
, 
адамзат
қоғамының
дамуына
үдемелі
ықпалын
тигізуде
.
ХХ
ғасыр
мен
бүгінгі
таңдағы
климаттың
ғаламдық
жылынуының
белең
алуы
қарқындылығын
үдетпесе
, 
азайтып
отырған
жоқ
. 
Бұл
құбылыстар
бір
жағдайда
адамның
шаруашылық
əрекетінің
ықпалымен
түсіндірілсе
, 
ғалымдардың
пайымдауынша
, 
бұл
құбылыстың
негізгі
себебін
– 
Жер
ғаламшары
мен
Ғарыш
əлемі
арасындағы
өзара
байланыстың
əсерінен
іздеу
қажет
сияқты
.
Климаттың
жылынуы
əсерінен
Дүниежүзілік
мұхит
пен
құрлық
беткі
бөлігінен
буланушылықтың
мөлшері
артып
, 
гидрологиялық
су
айналымы
балансында
өзгерістер
туындауда
. 
Ауа
құрамындағы
ылғалдылық
мөлшері
жоғарылап
, 
бұлттылықтың
таралуы
қарқын
алып
, 
атмосфера
циркуляциясында
циклондық
əрекеттер
күшеюде
. 
Ылғал
мөлшері
шамадан
бірнеше
есе
артық
түсіп
, 
су
тасқындарының
көбеюі
жиі
байқалуда
. 
Керісінше
, 
құрғақ
аймақтардағы
қуаңшылық
кезеңдері
ұзарып
, 
шөлейттенуге
ұшыраған
аудандардың
аумағы
күрт
артуда
. 
Климаттың
жаппай
жылынуы
жыл
ішіндегі
климаттық
ауытқулардың
туындауына
себепші
болып
, 
ауа
райының
тұрақсыздығы
күшеюде
. 
Климатпен
байланысты
төтенше
жағдайлар
: 
апатты
дауылдар
мен
тасқын
сипатты
су
басу
құбылыстары
, 
нөсер
жаңбырлар
мен
қалың
қар
жамылғысының
түсуі
сияқты
жағдайлар
жиі
байқалуда
. 
Сондай
-
ақ
биік
тау
басы
мен
поляр
аймақтарындағы
мұз
жамылғыларының
аумағы
кішірейіп
, 
өзендер
мен
көлдердегі
мұз
қату
режимі
өзгеруде
. 
Бұл
өз
тарапынан
Дүниежүзілік
мұхит
айды
-
нына
келетін
су
массасын
арттыруда
. 
Бүгінде
Дүниежүзілік
мұхит
суының
көлемі
жылына
700 
км
3 
мөлшерінде
артып
, 
соның
əсерінен
мұхит
деңгейі
жылына
2 
мм
жылдамдықпен
көтеріліп
отыр
. 
Мұхит
деңгейінің
көтерілуі
то
-
лысу
толқындарының
биіктеуіне
, 
жағалық
бөліктердің
су
астында
қалуына
, 
абразия
процесінің
қарқын
алуына
себепші
болып
отыр
.

322
Климаттың
ғаламдық
жылынуы
су
массаларының
циркуляция
-
сын
өзгертіп
, 
поляр
аймағындағы
сулардың
төменгі
ендіктерге
қарай
емін
-
еркін
орын
алмастыруына
ықпалын
тигізіп
отыр
. 
Экватор
маңайындағы
мұхит
айдыны
аса
кең
болғандықтан
, 
бұл
аймақта
көп
мөлшерде
жинақталған
су
массасының
болуы
Жердің
өз
білігінен
айналу
жылдамдығына
əсерін
тигізіп
, 
геофизикалық
өзгерістердің
туындауына
, 
гидросфера
мен
атмосфера
арасындағы
баланстың
өзгеруіне
де
ықпал
жасайды
. 
Бұл
жағдайлар
өз
тарапынан
жер
қыртысына
салмақ
түсіріп
, 
жер
сілкіну
мен
жанартау
атқылау
белсенділігін
күшейтуде
. 
Бүгінде
бұл
жағдайлардың
жиілігі
əсіресе
, 
литосфералық
тақталардың
жымдасу
жəне
ажырау
шекаралары
орналасқан
аймақтарда
айқын
байқалуда
.
Ғаламдық
өзгерістердің
қарқын
алуына
табиғи
факторлар
-
мен
қатар
, 
адамның
шаруашылық
əрекеті
де
, 
өзіндік
қозғаушы
ретіндегі
қызметін
белсенді
түрде
жалғастыруда
. 
Бүгінде
адамның
шаруашылық
əрекеті
əсерін
сезінбеген
Жер
шары
табиғат
компоненттерін
табу
мүмкін
емес
. 
Адамат
қоғамының
дамуы
неғұрлым
қарқын
алған
сайын
табиғи
ортаның
тепе
-
теңдігін
сақтап
тұру
мəселесі
шешілуі
қиын
күрделі
жағдайларға
тап
болып
, 
адамзат
болашағы
мен
Жер
ғаламшарының
табиғатына
қауіп
төндіретіндей
мəселеге
айналып
отыр
.
Георгафиялық
 
орта
 
мен
 
қоғам
 
арасындағы
 
байланыс
.
 
Қазіргі
замаңғы
ғаламдық
экологиялық
жағдайдың
нашарлауын
адамзаттың
тұтыну
ауқымымен
жəне
биосфераның
ресурстық
-
экологиялық
мүмкіндіктерінің
сəйкес
келмеуімен
түсіндіруге
болады
. 
Ғаламдық
экологиялық
проблемалар
түрліше
сипатта
; 
олардың
аса
маңыздыларына
табиғи
ортаның
ластануы
мен
нашарлауы
жатады
. 
Адамның
шаруашылық
əрекеті
қоршаған
ортаның
шамадан
тыс
ластануына
алып
келеді
. 
Атмосфера
мен
гидросфераның
өнеркəсіп
пен
ауыл
шаруашылығы
қалдықтарымен
, 
ал
Дүниежүзілік
мұхиттың
мұнаймен
ластануы
, 
топырақ
қабатында
ауыр
металдар
мен
улы
заттардың
шоғырлануы
, 
тұрмыстық
қалдықтар
көлемінің
артуы
адамның
денсаулығына
қауіп
төндіреді
.
E
ң
зиянды
өнеркəсіп
салаларына
тау
-
кен
жəне
құрылыс
матери
-
алдарын
өндіру
, 
энергетика
(
əсіресе
, 
ЖЭС
), 
қара
жəне
түсті
метал
-
лургия
, 
мұнай
өндіру
мен
өндеу
, 
химия
өнеркəсібі
, 
целлюлоза
-
қағаз
өндірісі
, 
тамақ
өнеркəсібі
жатады
. 
БҰҰ
-
ның
ғаламдық
экологиялық
мониторинг
жүйесінің
мəліметтерніне
қарағанда
, 
өзендердің
нитраттармен
, 
фосфаттармен
жəне
пестицидтермен
, 
қалдық
сулармен
ластануы
артуда
.

323
Атмосферада
көмірқышқыл
газының
үлесінің
артуы
дүниежүзі
ғалымдары
«
жылыжай
(
парникттік
) 
эффектісі
» 
деп
аталған
қауіпті
жағдайға
апарып
соғуы
мүмкін
. 
Оның
мəнісі
– 
көмірқышқыл
газы
Күн
сəулесін
əйнек
тəрізді
өз
бойынан
өткізіп
жіберіп
, 
жер
бетінен
бөлінетін
жылуды
ғарыш
кеңістігіне
жібермей
ұстап
қалады
, 
соның
салдарынан
ауа
температурасы
жоғарылап
, 
климат
жаппай
жылына
-
ды
.
ХХ
ғасырдың
80-
жылдарынан
бастап
, 
Жер
шарындағы
«
климаттың
ғаламдық
жылынуы
» 
туралы
жиі
айтылып
жүр
. 
Ғалымдардың
болжамы
бойынша
, 
Жер
ғаламшарында
2020 
жылға
қарай
ауа
температурасы
қазіргімен
салыстырғанда
, 2,5
0
С
-
ге
, 
ал
2050 
жылға
қарай
4
0
С
-
ге
көтеріледі
. 
Бұл
өз
кезегінде
мұздықтар
көлемінің
азаюына
, 
жауын
-
шашын
мөлшерінің
, 
желдер
мен
мұхит
ағыстарының
бағыттарының
өзгеруіне
алып
келеді
. 
Соның
нəтижесінде
Дүниежүзілік
мұхиттың
деңгейі
көтеріліп
, 
кейбір
аралдар
мен
жағалауларды
су
басуы
мүмкін
. 
Кейбір
ғалымдар
, 
керісінше
, 
ауа
температурасының
жоғарылауынан
оң
нəтижелер
күтеді
: 
жоғары
ендіктер
есебінен
ауыл
шаруашылығына
жарамды
жерлердің
ауданы
ұлғаяды
, 
Солтүстік
теңіз
жолын
жыл
бойы
пайдалануға
болады
, 
жағалау
сулары
ірі
кемелерді
қабылдау
мүмкіндігіне
ие
болады
. 
Дегенмен
, 
климаттың
ғаламдық
жылынуы
ғаламшар
тіршілігіне
қалай
əсер
ететіні
əлі
де
айқын
емес
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: