Дейл Шнук. Оқыту теориясы indd

2 -Т А Р А У
4 жэне 7 айларында пайда болатындыктан, бул кезен аса манызды (Jensen, 2005). 
Одан кейiн дурыс тамактанбау жасушанын кeлемi мен миелин кабыгынын пайда 
болу процесiн тежейдг Алайда дурыс тамактану аркылы миелин кабыгына катысты 
мэселенi шешуге болганымен, жасуша туралы олай деуге болмайды, себебi энгiме 
мындаган жасуша жайында. Сондыктан жYктiлiк кезiнде есiрткi колдану, iшiмдiк 
iшу немесе темекi шегу зиян. Онын орнына диета сактап, кYЙзелiстен аулак болган 
жен (куйзелю ендi дамып келе жаткан эмбрионга эсер етедi).
Стероидтар.
Стероидтар дегенiмiз - жыныстык даму жэне ^ й зел ю к е жауап беру 
сиякты бiрнеше кызметке эсер ететiн гормондар тобы (Bymes, 2001). Стероидтар 
мидын дамуына бiрнеше жолмен эсер етедi. Мида гормондарга жауапты рецеп- 
торлар бар. Эстроген жэне кортизол сиякты мундай гормондар денеге тарап, осы 
аркылы жYктiлiк кезшде мидын курылымын езгертедi. Куйзелю гормонынын ша- 
мадан тыс болуы нейрондарды жояды. Зерттеушiлер жыныстык багдардын тYрлi- 
ше болуынын стероидтардагы ерекшелшке катыстылыгын да зерттеуде. Тамакта- 
нумен салыстырганда, мидын дамуындагы стероидтардын релi элi накты болмаса 
да, олардын эсерiн жокка шыгара алмаймыз.
Тератогендер.
Тератогендер дегенiмiз - даму процеиндеп эмбрионда ауыткушылык 
тугызатын сырткы зат (iшiмдiк, вирус) немесе эсер (Bymes, 2001). Зерттеу барысында 
сол зат мидын дамуына шектен тыс эсер етедi деп аныктаган жагдайда гана терато- 
ген болып есептеледi. Мысалы, мелшерi шамадан тыс кеп болмаса, аз мелшердеп 
кофеиндi тератоген деп кабылдауга болмайды. Тератогендер нейрондар мен глиалды 
жасушалардын дамуы мен езара байланысына эсер етуi мYмкiн. Олардын шектен тыс 
кеп болуы (кызылша вирусы) туа бiткен кемiстiктерге немесе ауыткуларга душар етуi 
ыктимал.
Даму сатылары
Пренаталдык даму кезiнде мидын келемi де, курылымы да еседу нейрондар мен 
глиалды жасушалардын жэне нейрондык байланыстардын (синапс) саны артады. 
Пренаталдык кезенде ми ете тез дамиды, ейткенi оган барлыгы 9 ай бершген жэне 
жасушалардын кебi 4 жэне 7-айларда пайда болады (Jensen, 2005). Жасушалар 
нейрондык кубыр аркылы мидын тYрлi белiктерiне жетедi де, байланыс орнатады. 
Дамудын шегше жеткен кезде эмбрионда минутына ем жYЗ елу мындай ми жасу- 
шасы енiп шыгады деген п т р бар.
Туган кезде мида миллиондаган байланыстар болады, олар емiр бойы дамып оты- 
ратын барлык синапстын 60%-ын курайды (Jensen, 2005). Бул саннын канша екенiн 
есептеуге тырыссак, пренаталдык дамудын каншалыкты манызды екенш тYсiнуге бо­
лады.
Нэрестелердiн миы да ете жылдам дамиды. Ем жаска жеткен кезде олардагы си­
напстын саны ересек адамдардышмен бiрдей, ал 3 жаста миллиардтай артык болады. 
Жас балалардын миы аса тыгыз курылым болумен катар, олардагы нейрондык байла- 
ныстар емiрдiн баска кезендерiмен салыстырганда аса кYрделi (Trawick-Smith, 2003).
Жалпы алганда, жас балаларда синапс ете кеп. Балалардагы энергиянын 60%-ын 
олардын миы пайдаланады. Ал ересек адамдарда ол - 20-25% гана (Brunton, 2007). 
Жас улгая келе, балалар мен жасеспiрiмдерде пайда болатын синапстарга караганда,

жүктеу/скачать 18,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: