ЈР ўылым министрлїгї ўылым академиясы
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Erjanova U.R. Batys Qazaqstan oblysynyn onomastikalyq kenistigi 2018
- Бұл бет үшін навигация:
- Белград, Вена, Варшава, Иерруссалим, Каракас, Киев, Тель – Авив, Уфа
| «су»
деп, ал шоқы қырат, сілемдерді бір сөзбен « тау» деп атаған (5, 4). Белгілі бір тарихи кезеңдер мен дәуірлер ономастикалық, әсіресе, топономикалық лексиканың құрамы мен мазмұнына өзінің қайталанбас ізін салып отырған. Тау, шың, қырат, төбе секілді биіктік атаулары түркі және моңғол халықтарында қасиетті, киелі орындар саналған. Көне дәуірдегі тайпалар осындай қасиетті орындарды мекендеген. Ол орындардың атауы бірте-бірте ел, мемлекет, билік орталықтарының атауларына айналған. Билікті кие тұту, оны құрметтеу көптеген қала атауларынан анық байқалады. Билік пен биіктікті бір ұғым деп түсінген көне дәуірдің адамдары тау, шың, қырат, төбе сияқты географиялық терминдерді өздерінің басты құдайлары мен астаналарының атына айналдырған. Осының нәтижесінде Белград, Вена, Варшава, Иерруссалим, Каракас, Киев, Тель – Авив, Уфа шаһарларының арғы түп мағынасы ежелгі тайпалар тіліндегі «төбе», «дөң», «биік» деген сөздерден туындап, ол қалалардың атауы «билік шығаратын биіктік» мағынасын білдіреді. Бұл құбылыс Батыс Қазақстан облысы топономиясында да анық байқалады. Бөкей ордасы ауданындағы Орда топонимі осы процестің нәтижесінде қалыптасқан. Облыс топожүйесіндегі сарай, қорған детерминативтерінің қатысымен жасалған топонимдерде де жоғарыдағы дәстүр басым. Облыс территориясының Еділ мен Жайықтан бастап Сарыөзенге дейінгі аралығында сақталған субстратты атаулар ежелгі саяси орталықтардың өсуі мен өшуінен, көшуі мен тұрақтануынан біраз мәлімет бере алады.Бір ғана Алтын Орда мемлекеттің құрамында 110 қала болып, оның 21 - де ақша шығарылған түркі әлеміндегі мемлекеттік билік дәстүрінің қаншалықты тереңде жатқанын аңғартады.Қазақты қаншама көшпенді деп есептесе де, олардың осы сайын даладан кетпей,оның бір бөлігіне айналғанын растайтын мәліметпен деректерді де ұлттық топонимдерден аламыз. Олар уақыт пен кеңістікті игеру, танып – түсіну арқылы осы далада шырқай көшіп, жыл құсы сияқты үнемі оған оралып отырған. Тіршілігінің тірегі – төрт түлік малы үшін мәңгілік көктем іздеп, қайырымы мол жер ананы тіршілікке қолайлы «өндіріс құралы» ете білді. Кез – келген өркениетті қоғамның түпкі нәтижесі сол қоғамдағы адам сапасымен анықталатын болса, көшпенділердің қабілет - күші мен ақыл – парасаттың өзара үндесіп келуі олардың осы далаға толық тұрақтауына себепші болды. Қазақ өркениетінің жарық жұлдызы Ш.Уалихановтың мына пікірі осыны растай түседі: «Далалық орданың тұрғыны – қазақ өзінің моральдық қасиеті, ақыл – ойы, қабілеті жөнінен отырықшы татар немесе түркі шаруаларына қарағанда, әлдеқайда жоғары тұр. Осынау дала көшпелілерінің ақынжанды болып келетіні, ой – қиялының жүйрік болып келетіні мұңсыз – қамсыз көшпелі тіршіліктің арқасы болу керек. Немесе ашық аспан астында, шегі жоқ шүйгін дала құшағында ғұмыр кешкен сол табиғат шіркінді Тәңір тұтқандықтан да болар. » (18,391) Қазақ тіл білімінде тілдік тарихи сілемдерді зерттеуде ана тіліміздің өзіндік деректеріне көңіл аударуды алғаш рет профессор Қ.Жұбанов ұсынды: «Поскольку история языка не постигается одним тем, что в состоянии дать письменные памятники, то не остается иного пути, кроме использования материалов, которые доставляет нам сам живой язык, в силу своей природы представлении собой накопление всей предществующей истории человечества» (24,35). Бұл деректердің бір көзі жер-су атаулары құрамында сақталған. Қазақстанның Батысы мен Алтай төңірегінің жер-су аттарын салыстыра зерттеген ғалымдар бұл екі топожүйе арасында көптеген ортақ сәйкестіктердің барлығын анықтаған (25, 200). Мұның өзі қазіргі түркі халықтарының көне заманда үлкен бір тайпалық бірлестіктің 15 құрамына кіргендігін, кейіннен ру, тайпалардың бір-бірінен ыдырауы нәтижесінде жеке-жеке халықтар мен олардың тілдері де дараланғандығын білдіреді. Ең бастысы, бүгінгі таңда бірнеше мемлекеттің территориясына кіретін Евразия құрлығы түгелімен түркі-моңғол тектес халықтардың меншігінде болғандығын да көрсетеді. Ол араласу мен бүгінгі түркі тектес халықтардың арасында бірнеше ғасырлармен өлшенетін уақыт кеңістігі жатыр. Топонимиялық жүйелердің арасындағы ұқсастық шағын тайпа тілінің үлкен тайпалық бірлестік тілдерінің диалектісі ретінде сақталған деген көптен келе жатған пікірдің үнемі дұрыс бола бермейтіндігін көрсетеді. С.Е.Малов кейде ірі тайпалық бірлестік тілдеріне ұсақ ру, тайпа тілдерінің де әсері болатындығын айта келіп: «Можно предположить, что в древнее время в языках крупных государственных обьединений Центральной Азии - уйгуров, киргизов и огузов - имелись влияния языков, окружающих их, или подвластных им мелких тюркских и нетюркских племен. Близкое соседство заставляло крупные народности заимствовать из языка малых народностей то, что было необходимо для общения» дейді (26,3). Демек, қазақ топонимиясындағы түрлі ұқсастықтар мен әртектіліктерді белгілі бір ортақ теория негізінде қарастыруға болмайды. Олар жеке-жеке зерттеуді қажет етеді. жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|