Бағдарламасы аясында іске асырылды Karen Armstrong

520
бұғауынан босатты деп мәлімдеді: «Тек жан дүниемізде Құдайдың өліміне 
мойынсұнып, тіпті соны қалап, Құдайдың Исада өзіне жаттануы арқылы 
күрделі және мәнсіз күйге түскен жырақ және жат күштен өзімізді құтқара 
аламыз»
567
. Альтицер рухтың түнегі мен бостығы тұрғысынан мистикалық 
терминдермен сөйлейді. Құдайдың өлімі жаңадан мәнді Құдайдың 
алдындағы қажетті үнсіздікті көрсетеді. Теология жаңадан тумай тұрып, Құдай 
жөніндегі бүкіл көне ұғымдарымыз өлуі тиіс. Құдай тағы бір рет мүмкіндік 
болуы үшін ол көрінетін тіл мен стиль күтеміз. Альтицердің теологиясы бізге 
сыр ашады деген үмітпен Құдайсыз түнек әлемге шабуылдаған үрейлі бір 
диалектика еді. Пол Ван Бюреннің ойы одан да ашық және қисынды еді. 
«Інжілдің зайырлы мәні» 
еңбегінде (1963) әлемге әмірін жүргізген Құдай 
жайлы айту енді мүмкін емес деген ойды жеткізді. Білім мен технология 
көне мифологияны құрдымға жіберді. Көктегі Қарт Кісіге деген қарапайым 
сенімнің күні өтті. Сондықтан теологтардың нәзік сенімдері түгесілді. 
Бізге Құдайды ұмытуға және Назареттік Исаға сүйенуге тура келеді. Інжіл 
– «өзгелерге азаттық берген азат адамның сүйіншісі». Назареттік Иса – 
құтқарушы, «адам болудың жөн-жобасын танытқан кісі»
568
. 
Уильям Гамильтон 
Radical Theology and the Death of God 
(«Радикал теология 
және Құдайдың өлімі») (1966) еңбегінде мұндай теология төркінінің 
әрдайым утопиялық сипаты болған және ол үлкен діни дәстүрі жоқ Америка 
Құрама Штаттарында тамыр жайды деген ойын білдірді. Құдайдың өлімі 
символы Киелі кітап Құдайына бұрынғыдай сенуге мүмкіндік бермейтін 
технология дәуірінің тағылығы мен құнсыздығын көрсетеді. Гамильтон 
бұл теологиялық рух жағдайын, бір қарағанда, жиырмасыншы ғасырда 
протестант болу деп көреді. Лютер монастырьдан кетіп, әлемге жөнелді. Дәл 
осылай басқа христиан радикалдары ашықтан-ашық атеистер еді. Адам 
Исаны табу үшін Құдайдың киелі мекенінен көшіп, технология, күш, секс, 
ақша мен қала әлеміне кетті. Заманауи адамның Құдайға еш мұқтаждығы 
жоқ. Гамильтонның ішінде Құдай сипатты бос қуыс жоқ. Болмыстың басты 
567
Томас
Ж
.
Ж
. 
Альтицер
, The Gospel of Christian Atheism (
Лондон
, 1966), 136 
б
. 
568
Поль
Ван
Бурен
, The Secular Meaning of the Gospel (
Лондон
, 1963), 138 
б
. 

521
сұрағына жауапты әлемнен табады. 
60-жылдары өмірге сергек қарайтын жандардың құштар көңілін 
тебірентерлік нәрселер бар еді. Әлбетте, «көпшілік Құдай туралы сөз 
қозғаудан тыйылды» деген мәселеге қатысты радикалдардың пікірі жөн 
еді, алайда 1990 жылы құтылу мен жаңа бір сәулетті болмыстың жақын 
екенін сезіну өте қиын-тұғын. Тіпті уақытында ауқатты, орта тап ақ нәсілді 
америкалықтардың көзқарасын көрсеткені үшін «Құдай өлді» деген 
теологтар сынға ұшырады. Джеймс Коун сынды қара нәсілді теологтар 
былай деді. «Ақ адамдар Құдайды желеу етіп, адамдарды құлдыққа салды. 
Енді қалайша Құдай өлді деп, еркіндік жайлы әңгіме айтады. Олар біреудің 
еркіндігін шектеген жоқ па? Осыдан ұждандары тыныштық таба ма?». 
Яхуди ғалымы Ричард Рубинштейн «нацистер қырғынының ізі суымай 
жатып, Құдайсыз адамзат жайлы қалайша көсіліп әңгіме қозғайды. Мұны 
ұғынудың өзі қиын» деді. Сонымен бірге яхудилер дінді тәрк етеді деген 
ой Рубинштейннің басына кіріп-шықпады. Бастан кешірген сойқырғынынан 
кейін өздерін тарихтан жұлып тастамағанына шүкіршілік етті. Либерал 
иудаизм мен Еуропалық яхудилердің игі Құдайы тағы да кәдеге аспады. 
Ол өте пәк, тіршілік трагедиясын түсінбеді және әлем түзеледі деп ойлады. 
Рубинштейннің өзі яхуди мистиктерінің Құдайын жөн көретін. Рубинштейн 
Құдайдың өз қалауымен, затына жат кейіпте жаратылған әлемнің тіршілігіне 
жол ашқан Лурияның 
цимцум 
іліміне жүгінді. Бүкіл мистиктер Құдай хақында 
«Одан келдік және Оған қайтамыз» дейтін. Рубинштейн өмір мәнсіз деген 
мәселеде Сартрды құптады. Мистиктердің Құдайын адамның бұл мәнсіздікті 
жеңетін жолы деп санады
569
. 
Өзге яхуди теологтары да Лурия каббализмінен жұбаныш тапты. 
Ганс Йонас Освенцимнен кейін Құдайдың әр нәрсеге күші жететініне 
иланбайтынын білді. Құдай ғаламды жаратқан кезде ерікті түрде өзін 
шектеп, адамның әлсіздігін бөлісті. Қазір одан артығын жасай алмайды. 
Адамдар дұға мен Тәурат арқылы Құдай мен әлем үшін бүтіндікті қалпына 
569
Ричард
Л
. 
Рубинштейн
, After Awschwitz, Radical Theology and Contemporary Judaism (
Индианаполис
, 1966); 
кітапта
əр
жерде
кездеседі
. 

522
келтіруі тиіс. Алайда ағылшын теологы Льюис Якобс 
цимцум 
символын көне 
және антропологиялық кейіпте деп тауып, бұл идеяға қанағаттанбады. Бұл 
бізге «Құдай әлемді қалай сөзбе-сөз мәніне сәйкес күйде жаратты?» деп 
сұрайтын батылдық береді. Құдай демін ішіне тартқандай, өзін шектей 
алмайды. Құдіретсіз Құдай жарамсыз, бұдан адам өмірінің мәні болмайды. 
«Құдай адамдардан ұлы және оның ойы мен жолы біздікіне ұқсамайды» 
деген классикалық тәпсірге қайтқан жөн. «Құдай ақылға сыймайды» деген 
түсініктің өзі Құдайға сену мен мәнсіздік ортасында қалғанда, мән дарыту 
құқына ие. Католик теологы Ганс Кюнг қияли 
цимцум 
мифінен гөрі болмыс 
қасіретін рационалды түрде тәпсірлеуді артық санайды. Бұл мәселеде 
оның ойы Якобспен бір жерден шығады. Адамдардың әлсіз Құдайға емес, 
Освенцимде дұға қылуға жеткілікті күш берген тірі Құдайға иман келтіре 
алатынын білдіреді. 
Кей адамдар үшін Құдай идеясынан мән табу әлі мүмкін емес көрінеді. 
Швейцариялық теолог Карл Барт (1886-1968) діни тәжірибе туралы 
тұжырымымен Шлейермахердің либерал протестантизміне қарсы шықты. 
Ол табиғи теологияны да терістеді. Рационалистік терминдермен Құдайды 
түсіндіруге талпыну тек адам санасының шектеулілігін ғана білдірмейді. 
Жәннаттан қуылудың адамзаттың бұзылуына жол ашқан үлкен күнә екенін 
де көрсетеді. Құдай жайындағы табиғи толғанысымыз қатеге толы. Сондықтан 
мұндай Құдайға табыну пұтқа табынумен бірдей. Құдай білімінің жалғыз 
ақиқат бастауы Киелі Кітап қана. Бұл бүкіл әлемнің ең жаман нәрселерін 
жинап алғандай көрінді. Тәжірибе аласталды. Табиғи себеп аласталды. Адам 
санасы бүлінген және сенімсіз. Киелі Кітап жалғыз уахи болғандықтан, 
басқа сенімдерден бір нәрсе үйренуге мүмкіндік жоқ. Ақыл күшіне қарсы 
мұншалықты радикал скептицизммен Киелі Кітап шындықтарын ақылға 
салмай қабылдауды бітістіру осалдық көрінеді. 
Пауль Тиллих (1868-1965) дәстүрлі Батыс бірқұдайшылдығындағы кісі 
сипатты Құдайдың кетуі тиіс дейтін. Бірақ адамзат үшін дін қажет деген 
ойға иланды. Тамырын тереңге жайған алаң сезімі – адамзат хәлінің бір 
бөлшегі. Бұл невроз емес, өйткені ешбір терапия оның тамырын тесіп 
шығара алмайды. 

523
Кеудеміздің баяу шіріп жатқанын көргенде, әрдайым «жоғалып кетеміз» 
деген үрей мазалайды. Кісі сипатты Құдай – зиянды идея, ол өлуі тиіс деген 
мәселеде Тиллихтің ойы Ницшемен бір жерден шығады: 
«Кісі кейіпті Құдай» ұғымы табиғи құбылыстармен шарпысады. Немесе 
«табиғи құбылыстардың тәуелсіз тұжырымы болған» болмыс, Құдайды 
басқалардың алдында табиғи нысан хәліне түсірді. Болмыс арасындағы 
болмыс, бәлкім, ең ұлығы сол болады. Бұл шындығында тек физикалық 
жүйенің күйреуі емес, мәнді Құдай идеясының да күйреуі
570
. 
Әлемді түзеп тұрған Құдай идеясы сандырақ. Адамның еркіндігі мен 
жасампаздығына қайшы Құдай зорлықшыл. Егер Құдай өз әлемінде бір 
кісі, сен және мен, нәтижесінен бөлек бір себеп ретінде көрінсе, «Ол» өзінің 
болмысы емес, бір болмыс болады. Әр нәрсеге күші жететін, әр нәрсені 
білетін зорлықшыл, әр нәрсе мен әркімді билейтін машинаның мәнсіз 
бөлшектері күйіне түсірген әлемдегі диктаторлардан бөлек емес. Мұндай 
Құдайды жоққа шығарған атеизм толықтай дұрыс. 
Мұның орнына біз кісі сипатты Құдайдан үстем бір «Құдайды» іздеуге 
тиіспіз. Бұл мәселеде жаңа бір нәрсе жоқ. Киелі Кітап күндерінен бері 
бірқұдайшылдар Құдай сипатындағы қисынсыздықтың парқына барды. 
Кісі сипатты Құдайдың негізінде кісіліктен ада киемен теңдестірілгенін 
білді. Әрбір дұға мен сөз жетпейтін біреумен сөйлесуге талпынғандықтан, 
қайшылық бар еді. Қаламай тұрып, оларға игілік берген немесе бермеген 
біреуге өтіну еді. Өз менімізден басқа «менге» жақын тұрған бір Құдайға, 
өзінде бар болып, «сен» дейтін еді. Тиллих болмыстың негізі мәніндегі Құдай 
танымын дұрыс деп тапты. Мұндай Құдайдан тыс «Құдайға» қосылу бізді 
әлемге бөтенсітпей, шындыққа қосады. Бізді өзімізге оралтады. Адамдар өз 
бойында бар нәрсе жайында әңгіме қозғағанда символдар қолдануы тиіс. 
Ол туралы сөзбе-сөз әңгіме қылу немесе шындыққа сәйкес сөз ету жаңсақ 
және жалған. Ғасырлар бойы Құдай символдары «иләһи жазмыш» немесе 
«ажалсыздық» адам өмірінің үрейі мен өлім қорқынышына сүйенуін 
жеңілдетті. Алайда бұл символдар күшін жоғалтқан кезде қорқыныш пен 
570
Пауль
Тиллих
, Theology and Culture (
Нью
-
Йорк
пен
Оксфорд
, 1964), 129 
б
. 

524
күмән ғана қалады. Бұл қорқыныш пен алаңды туғызған адамдар символдық 
күшін жоғалтқан бір тек құдайшылдықтың көзден ғайып болған Құдайдан 
тыс Құдайды іздеулері керек. 
Тиллих қарапайым адамдармен сөйлескенде техникалық «болмыс 
негізі» ұғымының орнына «ақырғы қызығушылық» терминін қолдануды жөн 
санаған. Бұл «Құдайдан үстем Құдайдағы» наным тәжірибесінің біздің басқа 
сезімдік немесе саналық тәжірибемізден өзгеше бір жағдай емес екенін 
ескертеді. Болмыс Құдай алда тұрғандықтан және өжеттік, үміт пен өкініш 
сезімдеріміздің бәрінің іргесі болғандықтан, айрықша «діни» тәжірибем 
бар» дей алмайсыз. Бұл өзгеше бір жағдай емес. Бірақ біздің әдеттегі адами 
тәжірибеміздің бәріне жайылған. Бір ғасыр бұрын Фейербах Құдайдың 
адамның дағдылы психологиясынан бөлек емес екенін айтқан кезде осыған 
ұқсас тұжырымға келген. Қазір бұл атеизм жаңа бір теизмге айналды. 
Либерал теологтар заманауи интеллектуалдық әлемге тәуелді болу 
мен сенудің ықтимал болып-болмағанын ашуға талпынған. Жаңа Құдай 
ұғымдарын кейіптеген кезде басқа қағидаларға көз салды. Ғылым, 
психология, социология мен басқа діндерге жүгінді. Бұл тәсілде де жаңа 
бір нәрсе жоқ. Ориген мен Александриялық Климент үшінші ғасырда 
Йегованың семит дініне платонизмді танытқан кезде сөзбе-сөз либерал 
христиан болған еді. Енді иезуиттер орденінің мүшесі Пьер Тейяр де Шарден 
(1881-1955) Құдайға деген сенімін заманауи ғылыммен ұштастырды. Ол 
тарихтан бұрынғы тіршілікке қызығатын палеонтолог еді. Жаңа теология 
жазу үшін өзінің эволюция түсінігіне сүйенді. Бүкіл эволюциялық күресті, 
әлемді материядан рухқа, адамға, соңында адамнан тыс Құдай жетелейтін 
иләһи күш ретінде көрді. Құдай дүниеде көрініс тапты және ол барлық 
жерде бар. Де Шарден адам Исаға жүгінгенше, христиандардың, Павелдің 
колосстықтар мен эфестіктерге жолдауларындағы Мессияның әлемдік 
бейнесін жетілдіруін насихаттады. Бұл тұрғыда Мессия – әлемнің «соңғы 
бағыты», Құдай барлық нәрсені қамтығанда, эволюциялық үрдістің шыңына 
жетті. Киелі жазбалар бізге Құдай махаббат деп үйретеді. Ғылым бұл 
алуандық ішінде одан да үлкен бірлікке және үлкен шытырманға қарай 
табиғи әлемнің бет алуын көрсетеді. Бұл алуандық ішіндегі бірлік бүкіл 

525
әлемге жан берген сүйіспеншілікті қабылдаудың бір басқа жолы. Де Шарден 
құдіретін толық жоғалтқан Құдайды әлеммен бір деп қарағаны үшін сынға 
ұшырады. Бірақ оның дүнияуи теологиясы – көбінесе католик руханиятының 
мәнін құрайтын 

жүктеу/скачать 28,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: