К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

114
бедел иесiне негiзделген к"зћарастар
терiске шыѕарыла бастады.
Аѕылшын философы Джон
Локктыѓ (1632—1704) пiкiрi бойын-
ша, барлыћ бiлiм тќжiрибеден жи-
наћталады, соныѓ негiзiнде аћыл-ой
тќртiпке келтiрiледi. Адамда жоѕары
тџрѕан кљштiѓ, яѕни Ћџдайдыѓ
барлыѕы туралы туа бiткен тљсiнiк бол-
майды. Локк баланыѓ санасы таза
параћ секiлдi, кейiн оѕан "мiрлiк
тќжiрибелер "з таѓбасын тљсiредi деп
тџжырымдады. Адамдар табиѕатынан
теѓ болѕандыћтан, философ барлыћ
адам љшiн бiрдей еркiндiк пен ћџћыћ болуын талап еттi.
Француз ойшылдары Монтескье,  Д.Аламбер,  Дидро,
Вольтер к"зћарастары Локк тџжырымдамаларына сќйкес
келгенiмен, к"п жаѕдайда бiр-бiрiнен ћашыћ кетiп отырды.
Олардыѓ бќрiне тќн нќрсе — адам аћыл-ойыныѓ ћџдiрет-
тiлiгiне жќне адамныѓ дљниенi жаћсарту ћабiлетiне деген
сенiмдерi болды. Аѕартушылыћ идеология "мiрдiѓ к"птеген
жаћтары мен "нер салаларында: к"ркем"нер тљрлерiнде,
жанрларында, баѕыттарында к"рiнiс тапты.
Коперниктiѓ к"зћарастарын ћолдаѕан ѕалым Галилео
Галилей (1564—1642) механика, физика жќне астрономия
салаларында к"птеген жаѓалыћтар ашты. Ол ќлемде
тџѓѕыш рет "зi жасаѕан телескоп арћылы аспан ќлемiн баћы-
лады. Нќтижесiнде: жай к"збен
ћараѕанда аспанда к"рiнбейтiн
жџлдыздардыѓ ќлдећайда к"п екен-
дiгi; Айдыѓ бетiнде Жердегi сияћты
таулар болатыны, Кљн бетiнде даћ-
тар бары; Юпитердiѓ серiктерi бар
екенi аныћталды. К"птеген баћы-
лаулар Коперник пен Бруно к"з-
ћарастарыныѓ дџрыстыѕын дќлел-
дедi. Осыдан кейiн Галилей “Ќлем-
нiѓ басты жљйелерi — Птолемейлiк
жќне Коперниктiк туралы диалог”
деп аталатын жеке еѓбегiн жария-
Галилео Галилей
Николай Коперник

115
лады. Коперниктiѓ к"зћарастарын автор "з атынан емес,
кейiпкер арћылы жеткiзгенiмен, бџл саћтыѕы оны саћтап
ћала алмады. 1633 жылы ћарт Галилей инквизиция сотына
тартылды. Азаптау, дарѕа асу ћаупi оны "з к"зћарастарынан
бас тартуѕа мќжбљр еттi, дегенмен ѕалым "ле-"лгенше
ѕылыми iзденiстерiн тоћтатћан жоћ.
Ѕылымдар тарихындаѕы бљтiн бiр кезеѓдi аѕылшын ѕа-
лымы  Исаак  Ньютон  (1643 — 1727) еѓбектерi ћџрайды.
:зiне дейiнгiлердiѓ жетiстiктерiне сљйене отырып, ол ќлемнiѓ
жаѓа келбетiнiѓ пайда болуын, математика мен механика-
ны ћоса отырып негiздедi.
:зiнiѓ еѓ басты “Табиѕат философиясыныѓ математи-
калыћ принциптерi”  (1687) деген еѓбегiнде ѕалым ќлемдiк
тартылыс заѓын тџжырымдады. Ньютон бљкiл табиѕат
математика мен механиканыѓ наћты заѓдарына баѕынышты
деп оћытты. Ол механикалыћ ћозѕалыс жќне жарыћтыѓ
таралу заѓдарын, математикалыћ есептеулердiѓ жаѓа
ќдiстерiн ѕылымѕа енгiзiп, к"птеген жаѓалыћтар ашты.
Ньютонныѓ жаѓалыћтары ѕылымныѓ дамуына ѕана емес
адамдардыѓ дљниетанымына да орасан зор ќсер еттi.
ХVII ѕасырдаѕы Еуропа ѕылымы мен мќдениетiндегi
елеулi ћџбылыстардыѓ бiрi — немiс ѕалымы жќне философы
Готфрид Вильгельм  Лейбниц (1646—1716) шыѕармашылыѕы
болды. Оныѓ мљдделерiнiѓ кеѓдiгi таѓѕаларлыћ, ол сол кезеѓ-
дегi ѕылымныѓ барлыѕымен айналысып, физика мен геоло-
гияда, заѓ ѕылымы мен тарихта "зiнiѓ iзiн ћалдырды. Ќсiресе
математика саласына сiѓiрген еѓбегi орасан. Ньютонмен бiр
мезетте, бiраћ басћа тќсiлдер арћылы дифференциалдыћ
жќне интегралдыћ есептеулердiѓ негiзiн ћалады. Ол жасаѕан
есептеуiш мќшинеге бљкiл Еуропа таѓдай ћаћты, бу
ћозѕалтћыштары идеясы да оѕан тиесiлi. Ѕџлама ойшыл бар-
лыћ ѕылымдарды бiрiктiретiн ортаћ негiздерге к"ѓiл ауда-
рып, бiлiмдердiѓ бiрлiк идеясын ќзiрледi.
Философиядаѕы жаѓа идеялар. Астрономия саласын-
даѕы жаѓалыћтар ќлемнiѓ ћџрылымы антикалыћ жќне шiр-
кеулiк бедел иелерiнiѓ уаѕыздаѕанынан ќлдећайда б"лек
екендiгiн дќлелдедi. Iзденiмпаз ойшылдар: “Шындыѕында,
ќлем неден тџрады, оны ћандай заѓдар билейдi?” деген сџраћ-
тарѕа жауап iздей бастады. Ќлемдi математика мен механика
сияћты ѕылымдар к"мегiмен тљсiндiруге, сипаттауѕа талпы-

116
ныстар пайда бола бастады. Тќжi-
рибе мен сынаћћа к"бiрек к"ѓiл
аударылды, дегенмен сана ќлi де
болса "з "ктемдiгiн жљргiздi. ХVII ѕа-
сырдыѓ џлы ѕалымдары мен фило-
софтары дiни сенiм адамдары болды,
бiраћ олардыѓ сенiмдерi ѕылыми
еѓбектерi мен "здерiн шiркеулiк
ћудалаулардан саћтап ћала алмады.
Аѕылшын философы, мемлекет
ћайраткерi  Фрэнсис Бэкон (1561—
1626) љлгiлi ћоѕам жќне мемлекет,
адам баћыты, ѕылымдардыѓ дамуы
т"ѓiрегiнде ойлап, еѓбектер жазѕан.
Фрэнсис Бэконныѓ “Жаѓа Атлантида” кiтабында таѓѕа-
жайып арал тџрѕындары баћытыныѓ негiзi, белгiлi аѕыл-
шын гуманисi Томас Мор ойлаѕандай ќдiлеттi ћоѕам ћџруын-
да емес, техникалыћ "нертабыстары болатын.
 Бэкон ѕылымныѓ басты маћсаты адамныѓ табиѕатћа
"ктемдiк жљргiзу жолдарын iздеп табуында дейдi. Ол
дљниенi танып-бiлу жолдарындаѕы барлыћ кедергiлердi
жоюѕа болатындыѕын, ѕылымныѓ гљлденуiндегi басты
мќселе теорияны баћылау мен сынаћ негiзiнде ћџру жќне
оны тќжiрибе арћылы тексеру деп бiлдi. Ойшылдыѓ
еѓбектерi эмпиризмнiѓ дамуына жол ашты.
Эмпиризм (грек. empeiria — тќжiрибе) дљниенi танудыѓ
бiрден-бiр к"зi — тљйсiну жќне сезiмдiк тќжiрибе деп
есептейтiн философиялыћ баѕыт.
Џлы француз философы ќрi математигi Рене Декарт
(1596—1650) Бэконѕа ћараѕанда тќжiрибеге, баћылауѕа
жќне сезiм органдары арћылы ћабылдауѕа сын к"збен
ћарады. Оныѓ таным процесiне к"зћарасы рационализм
идеясына негiзделдi. Математик ретiнде Декарт геометрия
саласындаѕы еѓбектерiмен, ѕылымѕа “Айнымалы шамалар”
џѕымын енгiзумен белгiлi. Философ Декарт ќлемдi танып-
бiлудегi адам санасыныѓ мљмкiндiктерiне сендi, ќлемнiѓ
ћџрылысы туралы дiни к"зћарастарын математикалыћ
тџрѕыдан тљсiндiруге тырысты. Декарттыѓ к"зћарастары
Еуропадаѕы ѕылым мен философияныѓ дамуына зор ыћпал
еттi.
Фрэнсис Бэкон

117
Џлы немiс астрономы Иоганн  Кеплер 1571 жылы 27 жел-
тоћсанда Германияныѓ шаѕын Вейльдер-Штадт ћалашы-
ѕында дљниеге келген. Оныѓ еѓбектерiнiѓ ћџндылыѕы тек
ѕаламшар ћозѕалысы заѓдарын ашумен ѕана шектелмейдi.
Кеплердiѓ басты еѓбегiнiѓ бiрi — ол Коперниктiѓ ќлем
жљйесi туралы ойларыныѓ астрономияѕа орныѕуына к"мек-
тестi, бџл љшiн ол кезде љлкен батылдыћ керек едi.
Кеплер физикаѕа да елеулi љлес ћосты. Ол тартылыс
табиѕатын тљсiнуге жуыћтап барды, физикаѕа инерция
терминiн енгiздi. Инерцияны тыныштыћта тџрѕан дененiѓ
ћозѕалысћа ћарсыласу ћџбылысы деп есептедi. Г.Галилей
былай деп жазды: “Мен Кеплердi оныѓ еркiн жќне тереѓ
ойы љшiн ќрћашан да жоѕары баѕалаймын”.
Ол былай деп жазды: “Барлыћ денелiк субстанция егер
ол мџнда жалѕыз болса жќне ќртљрлi басћа дененiѓ ыћпал
ету аймаѕынан ыѕыстырылса, барлыћ жерде тыныштыћта
ћалуѕа ћабiлеттi. Табиѕи ћозѕалыс ежелгiлер тџжырым-
даѕандай шеѓберлiк емес, тљзу сызыћты”. Бџл жерде де ол
Нютоннан бџрын осындай пiкiр бiлдiрген ѕалым болып отыр.
Суретшiлер.  ХVIII ѕасырда француз сарай кескiнде-
мешiлерi — Антуан  Ватто (1684—1721),  Франсуа  Буше
(1703—1770), Оноре  Фрагонар (1732—1806) "здерiнiѓ асћан
шеберлiгiмен танымал болды. Олардыѓ картиналарыныѓ
басым б"лiгi — аћсљйектердiѓ портреттерi, лирикалыћ к"-
рiнiстер мен пейзаждар, мифологиялыћ сюжеттерден
ћџралатын. Мысалы, сол кезеѓнiѓ "кiлi Жан-Батист  Симеон
Шарденнiѓ (1699—1779) полотнола-
рынан бiз шаруалар мен ћол"нер-
шiлердiѓ, ћызметшi ќйелдердiѓ бей-
несiн — ћарапайым халыћты к"ре-
мiз.
Кескiндеме "нерiнiѓ дамуына
елеулi љлес ћосћан аѕылшын сурет-
шiсi  Уильям Хогарт (1697—1764)
пейзаж, портрет "нерiнiѓ тамаша
шеберi саналады. Ол сатиралыћ
жанрда, ќсiресе аѕылшын аћсљйек-
терi мен буржуазияныѓ "мiрiнен
тџрмыстыћ к"рiнiстер жасаѕан.
Шарден

118
Музыка.  Аѕартушылыћ рухы, љздiксiз iзденiстер, алѕа
џмтылу ХVIII ѕасырдаѕы музыка "нерiнiѓ дамуына да ќсерiн
тигiздi. Музыка (халыћ музыкасы мен фольклорын
есептемегенде) џзаћ уаћыттар бойы шiркеуге ћызмет еткен
болатын. Бiраћ осы шектеулерге ћарамастан сџлулыѕы мен
џлылыѕы жаѕынан теѓдесi жоћ шыѕармалар дљниеге келдi.
Немiстiѓ екi џлы композиторы Георг  Фридрих  Гендель
(1685—1759) мен Иоганн  Себастьян    Бах (1685—1750)
шiркеулiк музыканыѓ жан-жаћты дамуына жол ашып, оны
биiкке к"тердi. Жарты ѕасырѕа жуыћ уаћытын Лондон
соборына ћызмет етуге арнап, таѓѕажайып туындыларды
дљниеге ќкелген Гендельдi шын мќнiнде аѕылшын
композиторы ретiнде де тануѕа болады. Немiс шiркеулерiнде
органда ойнаудан бастаѕан Бахтыѓ ћџдiреттi де тереѓ
музыкасы шiркеулiк музыканыѓ наѕыз шынайы музыкаѕа
айналуындаѕы алтын к"пiр болды. Џлы композитордыѓ
жаѓашылдыѕы мен таланты бiрден баѕаланѕан жоћ. Бџл тек
80 жылдан кейiн, Бах ћайтыс болѕаннан соѓ ѕана болды.
Осы жылдар аралыѕында оныѓ ноталары жазылѕан к"птеген
ћолжазбалары iзсiз жоѕалѕан болатын.
ХVIII ѕасырда еуропалыћтардыѓ материалдыћ жќне
рухани "мiрi "лшеусiз байып жќне кеѓейе тљстi. Ќдебиет
туындылары, бейнелеу "нерi, музыка ќркiмнiѓ игiлiгiне
айналмаса да, аѕарту дќуiрiнiѓ iздену кеѓiстiгi мен ћажы-
мас еѓбек ћоѕамды тџтас ћамтыды.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Мќдениет дегенiмiз не?
2.  XVIII ѕасырды нелiктен Аѕартушылыћ дќуiрi деп атайды?
3. Ћай ѕалымдар ћазiргi жоѕары математиканыѓ негiзiн ћалады?
4. Немiстiѓ џлы астрономы Кеплер туралы ќѓгiмелеѓдер.
5. ХVII—ХVIII ѕасырлардаѕы жаратылыстану ѕылымы дамуыныѓ
маѓызы ћандай?
6. Осы дќуiрдегi "нер туралы не бiлесiѓдер?
*7. Ћосымша ќдебиеттердi пайдаланып Аѕартушылыћ дќуiрi "нерi-
    нiѓ к"рнектi "кiлдерi туралы реферат жазыѓдар.

119
II б,лiм.  ХIХ  ЅАСЫР  МЕН  ХХ  ЅАСЫР
БАСЫНДАЅЫ  ДЉНИЕЖЉЗI
§ 15. ХIХ ЅАСЫРДЫЃ БIРIНШI ЖАРТЫСЫНДАЅЫ
АНГЛИЯ
Англияныѓ ќлеуметтiк-экономикалыћ дамуы. ХIХ ѕа-
сырдыѓ алѕашћы онжылдыѕында Англияда капитализм
жедел ћарћынмен дамыды. Егер ХVIII ѕасырдыѓ соѓында
жеѓiл "неркќсiп алда болса, ендi "неркќсiптiк "ндiрiстiѓ
басћа салалары, атап айтћанда, ауыр "неркќсiп кљш ала
бастады.
ХIХ ѕасырдыѓ басында Англия экономикасы дамыѕан
мемлекет болды. 1811 жылы Англияда сауда мен кќсiп-
орындарда халыћтыѓ 44
%-ы жџмыс iстедi. Еѓбекшiлердiѓ
жаѕдайы "те ауыр болды. Аѕылшын тауарлары дљние-
жљзiнiѓ барлыћ елдерiне шыѕарылды. Бџл љлкен к"лiктiк
шыѕындарды талап еттi, сондыћтан да "неркќсiп иелерi
жџмысшылардыѓ еѓбекаћысын азайту арћылы "нiмнiѓ
баѕасын т"мендетуге тырысты. Сондай-аћ "ндiрiсте мќшине-
лердi ћолдану ћол"нершiлер мен "неркќсiп иелерiнiѓ
кедейленуiне ќкеп соћты. :здерiнiѓ ауыр жаѕдайларын
мќшинеден к"рген жџмысшылар мќшинелердi ћирата
бастады. Бџл ћозѕалыс мќшиненi бiрiншi болып ћиратћан
жџмысшы Лудданыѓ атымен, луддашылдар ћозѕалысы деп
аталды. Луддашылдар ћозѕалысы 1811—1812 жылдары кеѓ
"рiс алды. 1813 жылы љкiмет мќшинелердi ћиратћандарѕа
"лiм жазасын таѕайындады.
ХVIII ѕасырдыѓ соѓы мен ХIХ ѕасырдыѓ басындаѕы
Франция мен Англия арасындаѕы тартыстыѓ салдары ауыр
болды. Наполеон соѕыстарынан кейiн Англия бiрнеше
жылдар бойы экономикалыћ ћиыншылыћтарды басынан
"ткiздi. Мемлекеттiк ћарыз 450 млн фунт стерлингтен асып
кеттi. Жарты миллионѕа жуыћ адам ќскер ћатарынан
босатылды. Љкiмет тапсырыстарын он есеге кемiттi. Балтыћ
жќне Солтљстiк теѓiз порттарынан арзан даћыл (астыћ) тљсе
бастады. Баѕа т"мендеп кеттi. Ћџрлыћтаѕы мемлекеттер
кедендiк дуал арћылы оћшаулана бердi.

120
Жер иеленушi аћсљйектердiѓ љстемдiгi. XIX ѕасырдыѓ
бас кезiнде Англияда саяси жќне дiни бостандыћ прин-
циптерi бекiдi. Аћсљйек-жер иеленушiлер байыѕанныѓ
љстiнен байи тљсiп, кедейлердiѓ жаѕдайы одан сайын
нашарлап кеттi. Ћоѕамныѓ “билеушiлерi” тиiмдi жаѕдай-
ларын пайдалана бiлдi. Заѓ шыѕару билiгi парламенттiѓ
ћолында болды. Атћару билiгi — корольѕа жќне парламент
таѕайындаѕан љкiметке тидi. Ћауымдар палатасы — парла-
менттiѓ т"менгi палатасын сайлау кезiнде жеѓген партия-
лар љкiметтi ћџрады. Осы партияныѓ жетекшiсi премьер-
министр болып таѕайындалды. Елде сонау ХVIII ѕасырдыѓ
соѓында ћалыптасћан екi баћталас партия билiк еттi. Тори
партиясы жер ћожалыѕы бар аћсљйектер мен дiнбасы-
ларыныѓ мљддесiн к"здедi. Виги партиясы "неркќсiп жќне
ћаржы капиталистерiне сљйендi. Англиядаѕы сайлау жљйесi
аћсљйектердiѓ саяси љстемдiгiн саћтауѕа к"мектестi.
Жоѕарѕы палата — лордтар палатасы аћсљйек — пэр "кiл-
дерiнен тџрды. Ондаѕы орын мџрагерлiк жолмен берiлiп
отырды. Жоѕарѕы палата т"менгi палата ћабылдаѕан заѓ
жобаларын бекiттi. Ћауымдар палатасы — графтыћ жќне
ћалалар сайлаѕан депутаттардан тџрды.
Жоѕары мљлiктiк ценз салдарынан ћауымдар палатасына
сайлауѕа жќне сайлану ћџћыѕына тек аућатты азаматтар,
яѕни “жаѓа дворяндар”, "неркќсiп жќне ћаржы капиталис-
терiнiѓ ѕана ћолы жеттi.
Англияда к"не сайлау жљйесi саћталып ћалѕан болатын.
Графтыћтар жќне ћалалыћ шекаралар I Яков король
тџсында белгiленген кљйiнде саћталды. Бiрыѓѕай сайлау
цензi болмады. Сондыћтан Бирмингем, Йоркшир сияћты
"неркќсiптi ћалалар екi депутаттан жiбердi. Сондай екi
депутаттан елсiз ћалѕан “шiрiген орындар да” (елдi мекендер)
жiбердi. Мџндай “шiрiген орындар” лендлордтардыѓ билi-
гiнде болды. Олар бџл жерге "з топтарын жинады. 16 млн
халыћтыѓ сайлауѕа тек 160 мыѓы ѕана ћатысты.
Парламенттiк сайлауѕа дауыс беру ћџпия тљрде емес,
ашыћ тљрде "ттi. Сондыћтан графтыћтаѕы жергiлiктi
аћсљйек-лендлорд (iрi жер иеленушi) "зiнiѓ бай жалгерле-
рi — йомендердiѓ ћалай дауыс бергенiн жќне оларѕа ћысым
к"рсетуге болатынын бiлiп отырды. Жер иеленушi аћсљйек-

121
тердiѓ ћолдарында љкiмет таѕайындаѕан жергiлiктi билiк
органдары болды.
Парламенттiк реформа љшiн кљрес. 1815 жылы ше-
телдiк астыћћа жоѕары салыћ таѕайындаѕан “астыћ заѓ-
дары” ћабылданды. Егер iшкi нарыћта астыћ баѕасы бiр
квартер љшiн 80 шиллингтен т"мен тљсiп кеткен жаѕдайда
елге шеттен астыћ ќкелуге тыйым салынды. Бџл астыћтыѓ
баѕасын жоѕары деѓгейде саћтау љшiн ћолданылды. Соны-
мен бiрге бџл лендлордтар мен фермерлерге жоѕары кiрiстi
саћтауѕа мљмкiндiк бердi. Нан жџмысшылар љшiн ћымбатћа
тљстi.
Елдегi жаѕдай шиеленiстi. Осы кезде радикалдар ара-
сынан Вильям  Коббет (1762—1835) суырылып шыѕып, ха-
лыћтыѓ ћайыршылыћ жаѕдайыныѓ себебiн жетесiз басћа-
рудан к"рдi. Ол ерлер љшiн жалпы сайлау ћџћыѕын енгiзудi
жќне ћџпия дауыспен ћауымдар палатасын жылда ћайта
сайлауды џсынды. Радикалдыћ Гемпдон клубтары ћџрылды.
Радикалдардыѓ талаптарын мќлiмдеген петицияѕа, яѕни
џжымдыћ шаѕымѕа ћол жинау ћарћынды жљрдi. 1817 жыл-
дыѓ ћаѓтарында радикал топтарыныѓ "кiлдерi парламент
љйiне џзаћ тiзiм тљрiндегi петицияны кiргiздi. Љкiмет бџѕан
жауап ретiнде к"терiлiсшi ћоѕамдар iс-ќрекетiне тыйым
салынѕандыѕы ж"нiнде Акт ћабылдады.
Ћарсылыћ ћозѕалыстары сан мыѓдаѕан митингiлерден
к"рiнiс тапты. Насихатшылар халыћты билiкке араласты-
руды талап еттi. 1819 жылдыѓ тамызында Манчестерде ал-
пыс мыѓ адамдыћ жиналыс парламенттiк реформа мен нан-
ныѓ арзандатылуын талап еттi. К"мекке полициялыћ ќскер
шаћырылды. 11 адам "лтiрiлiп, 400 адам жараланды. Ар-
мияны герцог Велингтон басћарѕандыћтан, газеттер бџл
оћиѕаларды “Питерлоодаѕы ћасапхана” деп атады. Бџл оћи-
ѕалар Англияныѓ азамат соѕысына ћаншалыћты жаћындап
ћалѕанын к"рсеттi. Парламент “к"терiлiсшiлердi тоћтату
љшiн алты актi” ћабылдайды (50-ден артыћ адам ћатысћан
жиналысћа, “жеке” ќскери жаттыѕуларѕа тыйым салу, љн-
деухат тарату љшiн аћша жинауѕа, сот орындарына ћару-
жараћты жинап алу љшiн тiнту жљргiзуге рџћсат беру ж"-
нiндегi заѓ). Алайда ХIХ ѕасырдыѓ 20-жылдары парламент
ћылмыстыћ заѓдарды жеѓiлдеттi жќне жџмысшыларѕа "з
мљдделерiн ћорѕау љшiн кќсiптiк одаћтар ћџруѕа рџћсат бер-
дi.

122
Вигтер оппозициясы тiптi аћсљйектiк љстемдiктi жоюѕа
мљмкiндiк беретiн парламенттiк реформа жљргiзудi талап
еттi. Виги партиясыныѓ жетекшiсi Чарльз Грей осы рефор-
маны жљргiзу арћылы ѕана Англияны революциядан ћџтћа-
руѕа болады деп есептедi.
1812 жылдан 1827 жылѕа дейiн елдi лорд Р.Ливерпул
кабинетi басћарды. Осы кабинеттен Джордж  Каннинг, Роберт
Каслри, Джон  Пальмерстон  жќне  Роберт  Пил  сияћты ћайрат-
керлер к"зге тљстi.
Iшкi заѓ шыѕару саласында бiршама iстер атћарылды.
Р.Пил iшкi iстер министрi болѕанда парламент арћылы ћыл-
мыстыћ ћџћыћтыѓ сипатын жеѓiлдететiн бiрнеше актiлер
ћабылдады.
1819 жылы лорд Ливерпул кабинетi ќлеуметтiк заѓ шы-
ѕару саласында маѓызды ћадам жасады. Утопияшыл социа-
лист Роберт Оуэннiѓ ыћпалымен парламент "зiнiѓ актiсiнде
9 жасћа дейiнгi балаларды жџмысћа алуѕа тыйым салды,
ал 16 жасћа дейiнгiлерге жџмыс кљнiн 10,5 саѕ-ћа ћыс-
ћартты.
Нью-Ланаркедегi маћта мата фабрикасыныѓ иесi Р.Оуэн
10,5 саѕ-ћа жџмыс кљнiн ћысћартып, фабрика жанынан мек-
теп пен балабаћша ашып, љлгiлi ћыстаћ тџрѕызып, "ндiрiстi
жетiлдiру жќне адамгершiлiк арнасына салу арћылы жоѕа-
ры еѓбек "нiмдiлiгiне ћол жеткiздi.
1831 жылы вигтер ћауымдар палатасына заѓ жобасы мен
парламенттiк реформа енгiздi. Аталѕан жобада “шiрiген
жерлер” есебiнен жаѓа "неркќсiптiк ћалаларѕа орын берудi
џсынды. Сайлаушылар љшiн мљлiктiк ценздi т"мендету ћа-
растырылды. Дауыс беру ћџћыѕына ие болѕандардыѓ тiзi-
мiне жылдыћ табысы 10 мыѓ фунттан кем емес азамат-
тардыѓ бќрi енгiзiлуi тиiс болды. Мџндай азаматтардыѓ саны
сол кездегi Англиядаѕы 20 млн халыћтан бар-жоѕы 650 мыѓ
адамды ѕана ћџрады. Тiптi бџл реформаныѓ "зi аћсљйектер
тарапынан да наразылыћћа џшырады.
1832 жылѕы сайлау ћорытындысы бойынша ћауымдар
палатасы реформа туралы заѓ жобасын ћабылдады, бiраћ
лордтар палатасы оны ћабылдамады. Заѓ жобасы ћабыл-
данып, заѓ болып енуi љшiн таѕы бiр сайлау "ткiзу талап
етiлдi. Нќтижесiнде 56 “шiрiген жерлер” "кiлдiк ћџћыѕын

123
жоѕалтты, екi орындыћ 31 аймаћ бiр орынды болды, iрi "нер-
кќсiптi орталыћтар парламенттегi "здерiнiѓ "кiлдiлiгiн ке-
ѓейттi.
1832 жылѕы Парламенттiк реформа жер иеленушi љстем
тап пен "неркќсiптiк жќне сауда капиталистерi арасындаѕы
саяси тартыстыѓ басты "зегiне айналды. Вигтер билеушi
партия дќрежесiне ие болып, торилер оппозицияѕа "ттi.
:зiнiѓ 10 жыл бойѕы билiгi кезiнде вигтер бiрћатар рефор-
малар жљргiздi. Соныѓ бiрi ћаланыѓ "зiн-"зi басћару рефор-
масы едi. Салыћ т"леушiлердiѓ барлыѕы, яѕни 21 жастан
жоѕары ћала тџрѕындары ћалалыћ кеѓес сайлауына ћаты-
суѕа ћџћыћ алды. Еѓ алѕашћы “фабрикалыћ заѓ” ћабылдан-
ды. Ол заѓ 9—12 жасћа дейiнгi балалардыѓ тоћыма "неркќсi-
бiндегi жџмыс кљнiн аптасы 48 саѕ-ћа дейiн, ал 18 жасћа
дейiнгi жас"спiрiмдердiкiн 68 саѕ-ћа дейiн ћысћартты. Бџл
заѓныѓ орындалуын ћадаѕалау љшiн фабрика инспекторы
таѕайындалды. Осыныѓ нќтижесiнде Англия фабрикалыћ
заѓнама жасауда к"шбасшы атанды.
Вигтердiѓ мџндай сќттi ћадамдары бќсекелестерiне "з
саясаттарын ћайта ћарауѕа мќжбљр еттi. Торилердiѓ к"р-
нектi "кiлi Роберт Пил 1834 жылы 1832 жылѕы парламент
реформасымен келiсуге "з жаћтастарына љндеу тастады.
Р.Пил торилердi жер иеленушi аћсљйектердiѓ мљддесiн
ћорѕаушы партиядан халыћтыѓ ћалыѓ бџћарасына сљйенген
партияѕа айналдыра алды. Содан бастап торилер "здерiн
консерваторлармыз деп атады. Ћазiргi консервативтiк пар-
тияныѓ тарихы осылай басталды.
aнеркќсiп т,ѓкерiсi. ХVIII ѕасырда "неркќсiпте айтар-
лыћтай "згерiстер болды. Џсаћ тауар "ндiрiсiн мануфактура
"ндiрiсi ыѕыстырып шыѕарды. Оны дамытудыѓ ћажеттiлiгi
ХIХ ѕасырдаѕы аѕылшын "неркќсiбiн тљбiрiмен "згерткен
механика саласындаѕы жаѓалыћтар ашуѕа ќсерiн тигiзедi.
1733 жылы шџѕа тоћыѕанда "здiгiнен ћозѕалатын ћайыћша
(челнок) ойлап табылды. 1738 жылы адам ћолыныѓ к"ме-
гiнсiз жiп тоћуѕа арналѕан мќшине жасалады. 1765 жылы
Дж.Харгривс “Дженни” атты механикалыћ џршыћты, ал
1771 жылы Р.Аркрайт алѕаш рет су доѓѕалаћтары арћылы
мќшиненi ћозѕалысћа тљсiретiн тоћыма фабрикасын ашты.
1780 жылы Англияда 20-ѕа жуыћ, ал одан 10 жыл "ткеннен
кейiн 150 осы тектес фабрикалар жџмыс iстедi.

124
:неркќсiптiѓ басћа салалары да тљбiрлi "згерiстерге
џшырады. 1774 жылы Джеймс Уатт бу мќшинесiн ћџрас-
тырып, 1784 жылы оны жетiлдiрдi. Бу мќшинесiн ойлап
табу фабрика "ндiрiсiнiѓ дамуына аса љлкен "згерiстер ќкел-
дi. :неркќсiп кќсiпорындарыныѓ "зен суларыныѓ энер-
гиясына тќуелдiлiгi жойылды, бџл фабрикалардыѓ к"беюiне
жаѕдай жасады. Бу мќшинесiн iске ћосу љшiн к"мiр ћажет
болды. Бџл к"мiр "неркќсiбiнiѓ дамуына елеулi ыћпал еттi.
:неркќсiптiѓ дамуы Англияда жаѓа ћалалардыѓ пайда
болуына, жолдар мен к"лiктiѓ дамуына ыћпал еттi, жаѓа
тап — "неркќсiп пролетариаты дљниеге келдi. Осылайша
ХVIII ѕасырда Англияда капитализмнiѓ мануфактуралыћ
сатысынан капиталистiк "неркќсiптiѓ мќшинелiк техника-
ѕа сљйенген фабрикалыћ жљйесiне "ту кезеѓi — "неркќсiп
т"ѓкерiсi кезеѓi басталады.
:неркќсiп т"ѓкерiсi паровоз д"ѓгелектерiнiѓ тарсылымен
аяћталды. 1825 жылы Дж. Стефенсон  Стоктон мен Дарлиг-
тон арасында жолаушылар пойызын жљргiздi. 1830 жылы
100 шаћырымдыћ жол тоћыма "ндiрiсi дамыѕан Манчестердi
портты Ливерпульмен байланыстырды. 1850 жылы Англия
жалпы џзындыѕы 50 мыѓ шаћырымѕа жеткен темiржол то-
рабына ие болды. Темiржол, металлургия, мќшине жасау,
тау-кен жќне ћџрылыс iсiн алѕа бастырды. Шойын ћорыту
љш есеге "сiп, екi млн тоннадан асты. Темiржолѕа байланыс-
ты бу мќшинелерiн жасау жќне вагон ћџрылысы "неркќсiбi
пайда болды. Бiрiншi орынды тоћыма "неркќсiбi саћтап ћал-
ды, ќсiресе маћта "ндiрiсi британ экспортыныѓ 70
%-ын
ћџрады. Бiраћ ѕасыр ортасында мќшине "ндiрiсi, оныѓ iшiнде,
мќшине жасау барлыћ негiзгi ћџрылымда басым тљстi. :нер-
кќсiп т"ѓкерiсi аяћталды.
Англия дљниежљзiлiк шебер-
ханаѕа айналды, оныѓ бџйым-
дарымен ешкiм бќсекелесе
алмады. Шетелге "нiм шы-
ѕару 1850 жылы 1830 жыл-
ѕы 45 млн фунт стерлингтен
70 млн фунт стерлингке "стi.
Лондон дљниежљзiлiк сауда
орталыѕына айналды.
Стефенсон паровозы

125
Жџмысшы ћозѕалысы. Англияда 30-жылдарда про-
летариат б"лiнiп шыѕып, "з баѕдарламалары жќне талап-
тары бар џйымдарѕа бiрiгуге алѕаш рет ћадам жасады. 1836 жы-
лы бiр мезгiлде Лондон  жџмысшылар  ћауымдастыѕы мен
Љлкен Солтљстiк Одаѕы (Лидс) пайда болды. Екi џйым да "з
маћсаттары елдiѓ саяси ћџрылысын пролетариаттыћ
реформа к"мегiмен еѓбекшiлер мљддесiне орай ћайта ћџру
екендiгiн хабарлады. Саяси к"семдер: аѕаш џстасы Уильям
Ловетт, журналистер Фергюс О'Коннор, Джеймс  О'Брайен
жќне Джулиан  Гарни к"зге тљстi. Халыћтыћ хартия атты
баѕдарлама ћџрастырылды. Ол алты б"лiмнен тџрды: ерлер
љшiн жалпы сайлау ћџћыѕы, жабыћ дауыс беру, саны
бойынша теѓ сайлау округтерiн ћџру, кандидаттар љшiн
мљлiктiк ценздi алып тастау жќне т.б. К"птеген митингi-
лерде жљздеген адамдар оныѓ мќтiнiн жазуѕа ћатысты.
1839 жылы аћпанда Лондонда Хартияныѓ табысћа жетуi
љшiн кљрестiѓ тљрлерi мен ќдiстерi талћыланѕан бiрiншi
чартистiк конвент жиналды. Делегаттар арасында ћайшы-
лыћты пiкiрлер туындады: бiреулер (Ф. О' Коннор, Дж.  О' Бра-
йен)  петиция наућанын жаћтады; екiншiлерi Дж.Гарни
басшылыѕымен Хартияѕа ћол жеткiзу љшiн бiр ѕана жол —
к"терiлiс жасаѕан дџрыс деп есептедi.
6 мамыр кљнi 1 млн 250 мыѓ ћол ћойылѕан Хартия љлкен
зембiлге салынып, парламентке жеткiзiлдi. Бiраћ парламент-
тегiлер Хартияны мойындамады.
12 тамыз кљнi ереуiлге шыѕу келiсiлген едi, бiраћ халыћ
дайын болмай шыћты. Љкiмет барлыћ бастамашылар мен
жетекшiлердi темiр торѕа ћамады.
Оћиѕаныѓ шиеленiсуi чартистер ћатарында алауыздыћ
тудырды. Радикалдар "кiлдерi оларды тастап кеттi.
1840 жылы шiлдеде Манчестерде Џлттыћ чартистiк
ассоциация џйымдасћан тљрде рќсiмделдi. 1842 жылы ма-
мырда жаѓа петицияны (3,3 млн ћол ћойылѕан) парламент
ћабылдамады. Жауап ретiнде Манчестерде, барлыћ Ланка-
ширде жќне басћа к"ршi графтыћтарда, Шотландияда,
Уэльсте жќне Лондонда ереуiлдер толћыны жљрiп "ттi.
Бiраћ жоћшылыћ жџмысшыларды фабрикалар мен зауыт-
тарѕа ћайтуѕа мќжбљр еттi. Жетекшiлер арасында алауыз-
дыћ басталды.

126
Чартизмнiѓ љшiншi жќне соѓѕы к"терiлуi 1847—
1848 жылдарѕа тап келдi жќне бџрынѕыдан "зге жаѕдай-
ларда дамыды — астыћ туралы заѓ жойылды, азыћ-тљлiк
арзандады. Жаѓа петицияѕа 5 млн ћол жиналды. Оны парла-
ментке апаратын кљнi (1848 жылы 10 сќуiрде) кеѓ к"лемдегi
шеру џйымдастырылды. Љкiмет ќскер топтарын ќкелдi,
таћты ћорѕау туралы заѓ шыѕарып, шерушiлердiѓ Вест-
минстер љйiне жаћындауына тыйым салды. Љшiншi пети-
цияны ћарау љшiн парламент арнайы комиссия ћџрды, онда
5 млн ћолдыѓ љшеуi жарамсыз деп табылды. С"йтiп, пар-
ламент љшiншi рет жџмысшылар талаптарын ћабылдамады.
О' Коннор митингiге ћатысушыларды љкiметке ашыћ ћарсы
шыћпауѕа шаћырды. Топ тарады.
Жџмысшылар табыныѓ бiрiншi жеке к"терiлуi болѕан
чартистiк ћозѕалыс бќсеѓдей бастады. Тыйым салулар мен
ћуѕын-сљргiн бќсеѓдеудiѓ себебi бола алѕан жоћ. Англия
кљрделi ќлеуметтiк реформалар кезеѓiне "ттi. Чартистер
кљресiнiѓ сќтсiздiгiне, жџмысшылардыѓ жалпы сайлау
ћџћыѕына ћол жеткiзе алмауына олардыѓ басћа таптар
тарапынан ћолдау таппаѕандыѕы себеп болды.
Кќсiподаћтарды џйымдастыру. ХIХ ѕасырдыѓ 50-жыл-
дары Англияда кќсiподаћ ћозѕалыстары љлкен жетiстiктерге
жеттi. Чартизмнiѓ ќсерi тред-юниондарды кљшейттi. Еѓбек
салаларында тред-юниондар ћатары к"бейiп, олардыѓ жџ-
мысшы табына џйымдыћ ќсерi артты. Олар жџмысшы-
лардыѓ кќсiпкерлерге ћарсы шыѕуына к"мектестi, ереуiл-
дердi басћарды. Капиталистер жџмысшылардыѓ бџл џйым-
дарыныѓ к"зiн жоюѕа тырысты. Мемлекет кќсiпкерлердi
ћолдап, тред-юниондарды ћудалаудыѓ барлыћ мљмкiндiк-
терiн пайдаланды.
Жаѓа кќсiподаћ жетекшiлерi "ндiрiс ћожайындарымен
серiктестiк ћатынастар ћџруѕа џмтылды. Ереуiлге олар тек
ћана тред-юнион мљшелерiнiѓ еѓбегi мен "мiрiн жаћсарту
љшiн капиталистермен келiсiмге келу мљмкiн болмаѕан
жаѕдайда ѕана шыћты.
Љкiмет пен "неркќсiп ћожайындары кќсiподаћ пiкiр-
лерiмен санасуѕа мќжбљр болды. ХIХ ѕасырдыѓ 60-жыл-
дарында тред-юниондар "здерiн кљштi сезiндi, олар жџмыс-
шылар љшiн парламент реформаларын жљргiзудi талап еттi.
Осылайша кќсiподаћтар пролетариаттыѓ экономикалыћ

127
жќне саяси ћџћыѕы љшiн кљрес жљргiзу тљрiне айналды.
Жџмысшылар ћозѕалысы ћуатты саяси кљш болып есеп-
телдi.
Луддашылдардыѓ Ноттингем ауданында бой к.рсетуi
Ћаѓтар айыныѓ соѓында (1812 ж.) олар (яѕни луддашылдар) Трент зенiнен
тiп, Редзингтон елдi мекенiне кiрiп, ол жерде 14 бiлдектi сындырды, ол
жерден олар Клифтонѕа аттанды жќне онда да барлыћ бiлдектердi
талћандады. Клифтондыћ кiмет орындары ћорыћћаннан Ноттингемге
хабарлама жiбердi жќне атты ќскер эскадронын жiберудi тiндi... алайда
мќшинелердi ћиратушылар џйымдасып, ешћандай да асып-саспады.
Васютинский  В.А.
 Разрушители машин в Англии. —
М., 1929. — C. 93-94.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысында Англияныѓ экономикалыћ
дамуыныѓ негiзгi белгiлерiн атаѓдар.
2.  Ћалай ойлайсыѓдар, луддашылдар кљресiнiѓ сипаты дџрыс па?
Пiкiрлерiѓдi негiздеѓдер.
* 3.   :неркќсiптiк т"ѓкерiс џѕымыныѓ мќнiн ашыѓдар.
4. Чартистiк ћозѕалыстыѓ жеѓiлуiнiѓ себебi неде?
5. ХIХ ѕасырдыѓ 50—60-жылдары не себептi Англия “дљние-
жљзiлiк шеберхана” аталды?
6. Не себептi Англияныѓ билеушi топтары реформа жолына тљстi?

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: