§ 30. ЅЫЛЫМ МЕН МЌДЕНИЕТТIЃ ДАМУЫ

§ 30. ЅЫЛЫМ МЕН МЌДЕНИЕТТIЃ ДАМУЫ
Ѕылым. ХIХ ѕасырдыѓ соѓы ХХ ѕасырдыѓ басында ѕылым
ерекше ћарћынмен дамыды. Џлы жаѓалыћтар бiрiнен кейiн
бiрi ашылып жатты. Бџл ћандай да бiр сићыршыныѓ таби-
ѕат пен адамныѓ ћџпия сырларын жасырып тџрѕан жџмбаћ

246
перденi ашып жiбергенiндей ќсер еттi. Ол сићыршы адамзат
аћыл-парасаты болатын.
Ќлемге жария болѕан жаѓалыћтар — табиѕат механика-
ныѓ наћты заѓдарына баѕынады деген тљсiнiктердi бџзды.
ХIХ ѕасырдыѓ екiншi жартысындаѕы ашылѕан жара-
тылыстану-ѕылыми жаѓалыћтардыѓ басты маѓыздылыѕы
сонда, ол материяныѓ ћџрылысы, кеѓiстiк, уаћыт, ћозѕалыс,
табиѕаттыѓ "згерiсi, табиѕаттаѕы адамныѓ орны, жердегi
тiршiлiктiѓ пайда болуы туралы к"зћарастарды тљбiрiмен
"згерттi.
1831 жылы Майкл  Фарадей электромагниттiк индукция
ћџбылысын ашты. Ол, егер мыс сым магниттiк кљш желiле-
рiн ћиып "тсе, онда электр тогы пайда болатынын байћаѕан.
Бџл жаѓалыћ электрћозѕалтћышты жасауѕа жол ашты.
Фарадейдi замандастары “найзаѕай ќмiршiсi” деп атаѕан.
Ѕалым корольдыћ ћоѕамныѓ, к"птеген академиялардыѓ
мљшесi, соныѓ iшiнде Петербург академиясы оны "з мљшесi
етiп сайлаѕан.
1895 жылдыѓ соѓында Германия физигi Вильгельм  Конрад
Рентген (1845—1923) Масквеллдiѓ электромагниттiк тол-
ћындар теориясына сљйене отырып к"зге к"рiнбейтiн, "здерi
Х сќулелерi деп атаѕан сќулелердi ашты. Бџл сќулелердiѓ
ѕажайып ерекшелiктерi: к"зге к"рiнбесе де ќртљрлi нќрсе-
лерге "тiп кететiн, тасада адам к"зiне тљсе бермейтiн ћџбы-
лыстарды к"руге болатын ћасиеттерi болды.
Бџл џлы жаѓалыћ бiрден медицина тќжiрибесiне енгiзi-
лiп, оныѓ негiзiнде жасалѕан рентген аппараты к"пшiлiктiѓ
ћызыѕушылыѕын тудырды. Ендi дќрiгерлер аурулардыѓ
iшкi заћымдарын, сынѕан сљйектерiн к"рiп, баћылауѕа
мљмкiндiк алды. Физиктердiѓ арасында тџѓѕыш рет Рент-
генге Нобель сыйлыѕы берiлдi. Ерлi-зайыпты Кюрилер
А.Беккерельмен бiрге радиоактивтiлiктi ашћан жаѓалыѕы
љшiн 1903 жылы физика саласындаѕы Нобель сыйлыѕын
алып, “микроб"лшектердiѓ ћџпия ќлемiне” жол ашты.
Микробиология — жаѓа ѕылым. Мљмкiн сендер ћџтырѕан
иттiѓ адамды ћауып алуы кiсi "лiмiне ќкеп соћтырѕан кездер
болѕанын бiлмейтiн боларсыѓдар. Мiне, 1885 жылы ћџтыр-
ѕан ит он т"рт жерден ћапћан баланы ѕалым "лiмнен ћџт-
ћарды. Бџл ѕалым Луи  Пастер (1822—1895) болатын.
Алѕашћы кезде ѕалым иттер мен ћояндарѕа џзаћ уаћыт
тќжiрибе жасап, алынѕан екпенi адам "мiрiн саћтап ћалуѕа

247
ћолданды. Ћџтыруѕа ћарсы екпе ѕалымныѓ џзаћ жылѕы
еѓбегiнiѓ жемiсi. Пастер ќлемге микробиология деп аталатын
жаѓа ѕылымды сыйлады.
Пастердiѓ тќжiрибелерi ќртљрлi азыћ-тљлiктердi стери-
лизациялау мен пастеризациялау ќдiстерiн жасауда зор
маѓызѕа ие болды. Оныѓ iзденiстерi иммунитет туралы iлiм-
нiѓ негiзiн ћалады. Пастер хирургтерге ћол мен ћџрал-
саймандарды залалсыздандыру ћажеттiлiгiн тљсiндiрдi.
1842 жылы немiс ѕалымы  Роберт  Майер  энергияныѓ
саћталу жќне айналу заѓын ашты. Дененiѓ ћозѕалысы, жы-
лу, электр, магнетизм, химиялыћ процестердiѓ тџраћты сан-
дыћ к"рсеткiштерi кезiнде бiр-бiрiне айналатын энергияныѓ
ќртљрлi сапалыћ формалары болып табылатыны аныћтал-
ды.
Аѕылшын  Джон  Дальтон  зат ћџрылысыныѓ атомдыћ
теориясын негiздедi. Ол химияѕа атомдыћ салмаћ туралы
тљсiнiк енгiздi жќне бiрiншi болып химиялыћ формулалар
ћолдана бастады. Ф.Энгельс Дальтонды  заманауи  химияныѓ
атасы  деп атады.
Химия тарихындаѕы аса џлы оћиѕа Д.И.Менделеевтiѓ
1869 жылы химиялыћ элементтердiѓ периодтыћ жљйесiн
ашуы болды.  Дмитрий  Иванович  Менделеев  (1834—1907) —
орыс химигi, жан-жаћты ѕалым, педагог. 500-ден астам
еѓбегiн ћалдырды, олардыѓ iшiнде бейорганикалыћ химия
жљйелi баяндалѕан — “Химия негiздерi” де бар.
Ќдебиет.  ХIХ ѕасырдыѓ 20-жылдарында еуропалыћ
ќдебиетте жаѓа есiм — Виктор  Гюго (1802—1885) пайда
болды, оныѓ маѓына "нердегi жаѓа соћпаћтарды iздеген жас
аћындар, суретшiлер, музыканттар жиналды. Оныѓ “Париж
Ћџдайана ѕибадатханасы” романы француз романтиктерiнiѓ
"зiндiк ерекше манифесi болды. Романныѓ негiзгi оћиѕасы
халыћ толћулары билеген ортаѕасырлыћ Парижде "тедi.
Бљлiкшiлердiѓ кљшi, олардыѓ ерлiгi мен жан дљниесiнiѓ
сџлулыѕы нќзiк те арманшыл Эсмиральда, ћайырымды да
ћамћор Квазимодо образдары арћылы ашылды.
Оныѓ “Кљлегеш адам” атты романында ХVII ѕасыр
аћсљйектерiнiѓ азѕындыѕын, эгоизмiн ѕажап "ткiрлiкпен
суреттедi. В.Гюго III Наполеон империясы режiмiнiѓ ћайт-
пас ћарсыласы болды.
Француз жазушысы Оноре де Бальзак "зiнiѓ ћажыр-
ћайратымен, еѓбекке ћабiлеттiгiмен ерекшелендi. Ол тќу-

248
лiгiне 14—16 саѕ жџмыс iстедi.
Бальзак шындыћты реалистiк тџр-
ѕыдан бейнеледi, “айналада болып
жатћандарды” боямасыз к"рсеттi.
Бальзактыѓ басты еѓбегi — “Адамдар
комедиясы” деп аталатын 96 роман
мен повестерден тџратын сериялы
туындысы.
Ќдебиет мќдениет пен халыћтар-
дыѓ рухани "мiрiнiѓ дамуында, ћо-
ѕамдыћ ћозѕалыста зор р"л атћар-
ды. ХIХ ѕасырдыѓ екiншi ширегiнде
ќдебиеттегi љстемдiк етушi баѕыт
реализм болды. Авторлар "з шыѕар-
маларында халыћтыѓ "мiрiн, оныѓ езгi мен зорлыћћа ћарсы
кљреске, еркiндiк пен ќдiлеттiлiкке џмтылысын шынайы
бейнелеуге џмтылды.
Жаѓа орыс ќдебиетi мен ќдеби тiлдiѓ, орыс реализмiнiѓ
негiзiн ћалаушы А.С.Пушкин (1799—1837) болды. Пуш-
киннiѓ џлы туындылары “Евгений Онегин”, “Борис Годунов”,
т.б. Оныѓ нќзiк лирикасы орыс мќдениетiне жќне ќлемдiк
мќдениетке ћосылѕан баѕа жетпес љлес болды.
Лев  Николаевич  Толстой (1828—1910) "зiнiѓ “Соѕыс жќне
бейбiтшiлiк”, “Анна Каренина”, “Воскресенье” деген шыѕар-
маларында ќлемдiк ќдебиет тарихында Ресейдiѓ "мiрiн
барлыћ ћарама-ћайшылыћтарымен шынайы бейнелей бiлдi.
Адамдардыѓ рухани байлыѕын жќне оныѓ шындыћты, ќдi-
леттi iздеудегi азапты жолын суреттедi.
Орыс аћыны Михаил  Юрьевич  Лермонтов (1814—1841)
реалистiк прозаныѓ жќне поэзияныѓ тамаша љлгiлерiн
жасады, сол кездегi ћоѕам "мiрiнiѓ бар кемiстiгiн тереѓiнен
ћозѕады. “Бiздiѓ заманныѓ кейiпкерi” атты романында ол
"з замандасыныѓ ѕажап бейнелерiн жасады.
Жаѓа тарихтыѓ бiрiншi кезеѓiнде ќдебиет пен "нердiѓ
дљниежљзiлiк мќдениеттiѓ баѕа жеткiсiз игiлiгiне айналѕан
шыѕармалары пайда болды.
ХIХ ѕасырдыѓ екiншi жартысында жазушы жќне ойшыл,
Ќзiрбайжан ќдебиетiнде реализмнiѓ негiзiн ћалаушы Мирза
Фатали  Ахундов   "зiнiѓ шыѕармашылыћ ћызметiн жалѕас-
тырды. Ол "з халћы мќдениетiнiѓ дамуына, надандыћћа,
ырымшылдыћћа ћарсы кљреске љлкен љлес ћосты. Тамаша
А.С. Пушкин

249
бiлiмдi адам, iрi ойшыл-материалист Ахундов Шыѕыс
халыћтарыныѓ ќдебиетi мен ћоѕамдыћ ойыныѓ дамуына
љлкен ыћпал еттi.
Балтыћ жаѕалауы халыћтарыныѓ мќдениетi айтарлыћ-
тай дамыды. ХIХ ѕасырдыѓ соѓында латыш аћыны Янис
Райнис, Литваныѓ жазушы ћызы Ю.Жемайте "з шыѕарма-
ларымен таныла бастады. Украиндыћ жазушы, ѕалым, ћоѕам
ћайраткерi  Иван  Яковлевич  Франко (1856—1916) шыѕар-
машылыѕы жан-жаћты болды. Ол iрi аћын, тамаша жазушы-
романист, драматург едi. Оныѓ шыѕармалары "з халћына
деген махаббатћа, оныѓ мљддесiн тереѓ тљсiнушiлiкке толы.
И.Я.Франко, сондай-аћ фольклоршы, ѕалым, ќдебиет тарих-
шысы жќне ќдебиет сыншысы ретiнде танылды.
Џлттыћ ќдебиеттiѓ салт-дќстљрiн ћайта жаѓартуѕа џмты-
лыс ХIХ—ХХ ѕасырлар тоѕысында ќлеуметтiк-экономи-
калыћ процестермен тыѕыз байланысты болды. Бџл ќсiресе
Бенгалияда кеѓiнен таралды. Бенгал ќдебиетi ХIХ ѕасырдыѓ
соѓында дљниежљзiлiк ќдебиет ћатарында к"рнектi орын
алды. Бенгалдыћ аћын жќне жазушы Рабиндранат Тагор
(1861—1941) бљкiл ќлемге танылды. Оныѓ бiрiншi шыѕар-
масы жарыћ к"ргенде, ол небќрi 13 жаста болатын. Ол
к"птеген "леѓдердiѓ, поэмалардыѓ, ќѓгiме, романдардыѓ
авторы. Тагор ќѓгiмелерiнде Љндiстанныѓ "мiрi, отаршыл
"кiметтердiѓ ќрекеттерi бейнелендi, ескiнiѓ сарћыншаћтарын
сынады. ХХ ѕасырдыѓ басында Тагордыѓ iрi романдарында
(“Кљйреу”, “Тау”) љндi зиялы ћауымындаѕы ћаћтыѕысты
к"ѓiл кљйлер "з бейнесiн тапты.
Еуропа халыћтары мќдениетi мен "нерiнде ХVII—XVIII
ѕасырлар бойы бiр-бiрiн ретпен ауыстырып отырѕан љш к"р-
кем"нер баѕыты болды. Олар: классицизм,  романтизм  жќне
реализм.
Классицизм  "зiнiѓ жоѕарѕы "рлеу дќрежесiне XVII ѕа-
сырда Францияда жеттi. Џлы драматург Мольер дворян-
дыћ пен буржуазияныѓ кемшiлiктерiн ќдiл к"рсеттi. Класси-
цизм рухында Вольтер "зiнiѓ аѕартушылыћ идеясын к"рсет-
кен атаћты трагедияларын жазды.
ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi онжылдыѕында ќдебиет пен "нерде
романтизм  баѕыты орныћты. Романтиктер классицизмнiѓ
ћатал тќртiбiнен бас тартты. Ерекше жаѕдайлардаѕы ерек-
ше кейiпкерлер — романтизмнiѓ принципi осы едi.

250
Революциялыћ романтизмнiѓ еѓ
к"рнектi "кiлi аѕылшын аћыны
Джордж  Ноэл  Гордон  Байрон  (1788—
1824) болды. Байрон "зiнiѓ еѓбек-
терiнде Англияныѓ буржуазиялыћ-
аристократиялыћ ћоѕамындаѕы аз-
ѕындыћћа деген жиiркенiштi к"зћа-
расын ашыћ байћатты.
Байрон сол кезеѓнiѓ бљкiлќлемдiк
ќдебиетiне љлкен ќсер еттi. Пуш-
киннiѓ айтуынша, Байрон “тџтас бiр
џрпаћ ойыныѓ тќѓiрi” болды.
ХIХ ѕасырдан бастап реалистiк
баѕыт дами бастады. Егер роман-
тиктер наћты "мiрден оћшаулануды ћаласа, реалистер
наћты дљниенi объективтi, шындыћ тџрѕысынан бейнелеуге
тырысты. Реализм — адам таѕдыры, мiнезi, ќдет-ѕџрпы
тарихи жаѕдайларѕа, ћоѕамдыћ ортаѕа баѕынышты екенiн
к"рсеттi. Жазушы-реалистер (Бальзак, Диккенс) буржуа-
зиялыћ ћоѕам шындыѕын "те шынайы бейнеледi.
Иоганн  Вольфганг  Гёте (1749—1832) — аса iрi немiс аћын-
жазушысы, лирикалыћ "леѓдердiѓ, поэмалардыѓ, драмалар-
дыѓ, романдардыѓ авторы болды. Ол — ќлемдiк ќдебиеттегi
аса iрi тџлѕа. Оныѓ шыѕармашылыѕы бiр к"ркем баѕыттыѓ
шеѓберiне сыймайды. Онда реалистiк баѕыт "те кљштi болды,
бiрћатар еѓбектерiнде классицизм принциптерi де кездеседi.
Оныѓ к"птеген еѓбектерi "леѓ тљрiнде де, проза тљрiнде де
жазылды. Гёте адамныѓ шыѕармашылыћ кљшiн жоѕары
баѕалады. Гёте шыѕармашылыѕына мџсылмандыћ шыѕыс
ќдебиетiнiѓ ыћпалы зор болды. Гетенiѓ басты еѓбегi "леѓмен
жазылѕан “Фауст” трагедиясы.
Белгiлi немiс аћыны Генрих Гейне (1797—1856) ХIХ ѕа-
сырдаѕы жарћын лириктердiѓ бiрi болды. Ол немiс буржуа-
зиясыныѓ ћараѓѕылыѕын, “ћасиеттi одаћ” саясатын сынады.
Бейнелеу ,нерi. ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысындаѕы
бейнелеу "нерiндегi реалистiк дќстљрлер “реализм”
терминiнiѓ "зi сияћты Гюстав  Курбе (1819—1877) есiмiмен
тыѕыз байланысты. Суретшi пейзажы ашыћ жќне ћаныћ
бояулы. Жаны сљйетiн суреттерi наћты, тiптi ћарапайым:
тау етегiнен орын тепкен жџпыны љй немесе Нормандия
жаѕалауындаѕы к"з сљрiндiретiн шексiз теѓiз ћарапайым-
Байрон

251
дылыѕы мен шынайылыѕы арћылы "з к"рерменiн тебiренiске
тљсiредi.
Гюстав  Курбе.  Тас ћалаушылар
Винсент Ван Гог.  Овердегi жаѓбырдан кейiнгi пейзаж

252
:з бетiмен бiлiм алѕан тамаша суретшi Винсент Ван Гог
(1853—1890) шыѕармашылыѕы Франциямен тыѕыз бай-
ланысты. Оѓтљстiк Францияныѓ дарћан, ѕажайып табиѕаты
Ван Гог шабытыныѓ тџраћты к"зi болды.
Ван Гог табиѕатты басћа суретшiлерге ћараѕанда жан
дљниесiмен тљсiне бiлдi. Оныѓ соѓѕы шыѕармаларыныѓ
бiрi — “Овердегi жаѓбырдан кейiнгi пейзаж”. Шыѕарма
"мiрге деген ћџштарлыћћа, сџлулыћћа бас июге, жаћсы-
лыћћа, љйлесiмдiлiкке љйретедi.
Музыка. XVIII ѕасырдыѓ бiрiншi жартысында аса iрi
немiс сазгерi Иоганн   Себастьян   Бах   (1685—1750) "мiр сљрдi.
Бах шыѕармалары "зiнiѓ халыћшылдыѕымен,  тереѓдiгiмен,
сезiмдiк кљшiмен, алѕа ћарай маћсатты жќне љздiксiз
ћозѕалысымен ерекшеленедi. Ол 500-ден астам музыкалыћ
еѓбек жазды.
Џлы немiс сазгерi Людвиг  ван  Бетховен (1770—1827)
музыкасы ерекше кљшпен, џмтылыспен, кљтпеген дыбыстыћ
контрастылыѕымен орындалады. Оныѓ симфониясыныѓ
негiзгi  арћауы — еркiндiк љшiн кљрес. Бетховеннiѓ форте-
пьяноѕа арналѕан сонаталары —  “Патетикалыћ”, “Аппа-
ссоната”, т.б. халыћтыѓ сљйiп тыѓдайтын музыкалыћ шыѕар-
малары болатын. Романтизм "нерге жаѓа таћырыптар мен
жаѓа есiмдер ѕана емес, музыканыѓ тљрiне де "згерiстер
ќкелдi.
Австриялыћ композитор, музыкант Франц Шуберт
(1797—1828) Венада џлы Бетховенмен бiр кезеѓде "мiр сљрдi.
Џялшаћ жас"спiрiм оныѓ талантына бас иiп, алыстан
баћылап, танысуѕа жљрексiнiп
жљретiн. Дегенмен композитордыѓ
музыкасы туралы Бетховеннiѓ
“Шын мќнiнде Шубертте Ћџдайдыѓ
берген нџры бар” деген пiкiрi белгiлi.
Композитор кесек туындыларды
сирек жазѕан, фортепьяноныѓ
сљйемелдеуiндегi дауысћа арналѕан,
кейiпкерлерi к"ше сайћымазаћтары,
балыћшы, диiрменшiлер болып
келетiн (негiзiнен, Шиллер мен
Гетенiѓ с"здерiне жазылѕан) ќндерге
к"бiрек к"ѓiл аударѕан.
Людвиг ван Бетховен

253
Шуберт бар болѕаны 32 жыл ѕана "мiр сљрдi. Достары
оны Бетховен зиратыныѓ жанына жерледi.
ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысындаѕы талантты музы-
канттардыѓ iшiндегi еѓ ћџрметтi орындардыѓ бiрi поляк
Фридерик  Шопенге  (1810—1849) тиесiлi. Композитор жан
дљниесiнiѓ торыѕуы мен кљйзелiсiн атаћты шыѕармасы —
“Революция этюдiнде” молынан жеткiздi. Шопеннiѓ "зi
џнататын шыѕармасы би, славян џлттыћ ќуендерi негiзiне
ћџрылѕан, сондыћтан да оны “мазурка королi” деп атаѕан.
Ол би музыкасыныѓ "зiне патриоттыћ ќуез бере алды.
Шопен "з музыкасыныѓ туѕан халћын жеѓiстерге жетелей-
тiнiне шексiз сендi.
Ол "з шыѕармашылыѕында поляк шаруаларыныѓ ќндерi
мен билерiн пайдаланды. Оныѓ шыѕармалары, сонаталары
фортепьянолыћ музыканыѓ iнжу-маржаны болып табы-
лады.
Бџдан кейiнгi музыкадаѕы романтикалыћ дќстљрдiѓ
дамуы  Джузеппе  Верди  (1813—1901) шыѕармашылыѕынан
к"рiнiс тапты. Композитордыѓ опералары 1848 жылѕы
оћиѕалардыѓ табалдырыѕында тџрѕан отаныныѓ тќуелсiз-
дiгi љшiн кљрескен итальян патриоттарыныѓ ћџдiреттi
ћаруы болды. Операныѓ алѕашћы ћойылымында ѕџндардыѓ
Италияѕа басып кiретiн тарихи сюжетте римдiк ћолбасшы
ѕџндардыѓ к"семiне: “Ќлемдi тљгел ал, тек ћана Италияны
маѕан ћалдыр” деп, ал к"рермендер: “Бiзге, бiзге ћалдыр
Италияны” деп дљр сiлкiне айћайлайды.
Верди ќлденеше рет Гюго мен
Шиллер шыѕармаларына к"ѓiл
аударды. “Травиата”, “Дон Карлос”,
“Риголетто” опералары оныѓ есiмiн
ќлемге танытты. Композитор мџны-
мен шектелiп ћалмай, ћиын да кљр-
делi адам ќлемiн танып-бiлуге ћџш-
тар болды.
Австриялыћ данышпан компози-
тор  Вольфганг Амадей Моцарт
(1756—1791) шыѕармашылыѕы
музыкадаѕы наѕыз т"ѓкерiс болды.
Ол Бахтан бастау алѕан музыка
"нерiн шiркеуден б"лектеудi аяћ-
тады. Музыка зайырлы "нерге айна-
Вольфганг Амадей
Моцарт

254
лып, опералыћ театрлар мен концерттiк залдар сахнасына
аяћ басты. Моцарттыѓ симфониялары мен концерттерi,
“Фигароныѓ љйлену тойы”, “Дон Жуан”, “Сићырлы флейта”
опералары, ћайѕылы-айбынды “Реквиемi”, т.б. шыѕармала-
ры кљнi бљгiнге дейiн џлы композитор "мiр сљрген кездегiдей
жалѕасын тауып келедi.
Музыка тарихы бiзге басћа да "лмейтiн есiмдердi ќкелдi.
Олардыѓ арасында лайыћты орынды аѕылшын Генри  Персель
(1659—1695) мен итальяндыћ Антонио Вивальди  (1678—
1741) иеленедi. Олар Моцарт, тiптi Бахћа дейiн-аћ зайырлы
музыкаѕа жол ашћан болатын.
ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысында Австрия мен Герма-
ния џлы сазгерлер Шуберт пен Шуманды, Италия Россини
мен  Вердидi, Венгрия Листтi, Чехия Степанды дљниеге
келтiрдi.
Дљниежљзiлiк музыкалыћ мќдениет ћорын, сондай-аћ
орыс сазгерлерi М.М.Глинка,  Н.А.Римский-Корсаков,
П.И.Чайковский  тамаша шыѕармаларымен байытты.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Мќдениет халыћтыѓ рухани "мiрiнде ћандай орын алады?
2. ХIХ—ХХ ѕасырларда ѕылым ћалай дамыды?
3. Д.И.Менделеевтiѓ ашћан жаѓалыѕы туралы ќѓгiмелеѓдер.
4. Заттардыѓ атомдыћ ћџрылысы теориясыныѓ негiзiн ћай
ѕалым салды?
*5. Бџл кезеѓде ќдебиет пен "нерде ћандай к"ркем баѕыттар
     дамыды?
6. Ван Гогтiѓ есiмi немен ќйгiлi?
7.  ХIХ ѕасырда дљниежљзiлiк музыка мќдениетiн байытћан атаћты
    сазгерлердi атаѓдар.
8. Австриялыћ композитор В.А.Моцарттыѓ шыѕармашылыѕы
туралы ќѓгiмелеѓдер.

255
ХРОНОЛОГИЯЛЫЋ КЕСТЕ
1600
 — Англияда Ост-Љндi компаниясыныѓ негiзiнiѓ ћалануы.
1603
 — Жапонияда Токугава сегунаты билiгiнiѓ басталуы.
1607
 — Аѕылшындардыѓ Солтљстiк Америкадаѕы тџѓѕыш тџраћты ћонысы
Джеймстаунныѓ (Виргиния) негiзi ћаланды.
1628—1644
 — Ћытайда Ли Цзычэн басћарѕан шаруалар соѕысы.
1634 
— Чахар хандыѕын маньчжурлардыѓ жаулап алуы.
1636—1637
 — жапондыћтарѕа елден тыс шыѕуѕа тыйым салынды. “Жабыћ
есiк” саясаты.
1640
, 13 сќуiр—5 мамыр — Англиядаѕы Ћысћа парламент.
1640
, 3 ћараша — Англиядаѕы Џзаћ парламенттiѓ (1653 ж., 20 сќуiрге дейiн)
мќжiлiс ћџруы. Аѕылшын революциясыныѓ басталуы.
1641
, шiлде — лордтар палатасы мен Жоѕарѕы комиссия соттарыныѓ жойылуы.
1641
, 22 ћараша — Џзаћ парламенттiѓ “Џлы ремонстрацияны” ћабылдауы.
1642—1646
 — Англиядаѕы Бiрiншi азамат соѕысы.
1644
 — Маньчжурлардыѓ Ћытайды жаулап алуы, Ћытайда Цин ќулетi билiгiнiѓ
басталуы.
1645
, 11 ћаѓтар — Кромвель ћол ћойѕан жаѓа љлгiдегi армия ћџру жнiндегi
Актiнiѓ кљшiне енуi.
1645
, 14 маусым — Кромвель ќскерлерiнiѓ Нейзби тљбiндегi жеѓiсi.
1648
, к.ктем—тамыз — Англиядаѕы Екiншi азамат соѕысы.
1648
, 6 желтоћсан — Џзаћ парламенттi “Прайд тазалауы”.
1649—1651
 — диггерлердiѓ ћозѕалысы.
1658
, ћыркљйек — Кромвель протекторатыныѓ орнауы.
1660—1688
 — Англиядаѕы Стюарттардыѓ ћалпына келтiрiлу кезеѓi.
1684
 — Ћытайда “Ћасиеттi лиганыѓ” ћџрылуы.
1689
 — Ресей мен Ћытай араларындаѕы Нерчинск келiсiмiнiѓ жасалуы.
1691 
— Халханыѓ Цин империясыныѓ ћџрамына ћабылдануы.
1696 
— I Петрдiѓ Азов бекiнiсiн басып алуы.
1722
 — Нќдiр шахтыѓ ауѕандарды Иран жерiнен ћуып шыѕуы.
1730
 — Патрон Халилдiѓ Стамбџлда ктерiлiс шыѕаруы.
1736
 — Нќдiрдiѓ Иран шахы болып жариялануы.
1736 — 1739
— Нќдiр шахтыѓ Љндiстанѕа жорыѕы.
1747 
— Нќдiр шахтыѓ лiмi жќне Иран мемлекетiнiѓ ыдырауы.
1747
 — Ахмед-шахтыѓ Љндiстанѕа ћарсы басћыншылыћ соѕысыныѓ басталуы.
1757
 — Ћытайда еуропалыћтардыѓ келуiне тыйым салынуы.
1755 — 1759
 — Цин империясыныѓ Жоѓѕария мен Шыѕыс Тљркiстанды басып
алуы.
1756—1763
 — аѕылшынныѓ Ост-Љндi компаниясыныѓ Љндiстанды отарлауы.
1759
 — Абылай ханныѓ Ћытайѕа бiрiншi сауда керуенiн аттандыруы.
1761
 — маратхалардыѓ Панипат тљбiнде Џлы Моѕолдар ќскерлерiмен шайћасы.
1773
 — Англияда Љндiстанды басћару туралы заѓныѓ ћабылдануы.
1774
 — Ресей мен Тљркия араларындаѕы Кучук-Ћайнар бiтiмi.
1775—1789
 — Англияныѓ солтљстiкамерикалыћ отарларыныѓ тќуелсiздiк љшiн
соѕысы жќне АЋШ-тыѓ ћџрылуы.

256
1776,
 4 шiлде — АЋШ-тыѓ ћџрылуын жариялаѕан Тќуелсiздiк декларациясы-
ныѓ ћабылдануы.
1777
 — американ армиясыныѓ Саратога тљбiндегi жеѓiсi.
1783
, 3 ћыркљйек — Версаль бiтiмшарты. АЋШ-тыѓ тќуелсiздiгiн мойындау.
1787
 — АЋШ Конституциясыныѓ ћабылдануы.
1789
, 17 маусым — љшiншi сословие депутаттарыныѓ здерiн Ћџрылтай жина-
лысы деп жариялауы.
1789
, 9 шiлде — Франция Џлттыћ жиналысыныѓ “Ћџрылтай жиналысы” аталуы.
1789
, 14 шiлде — Бастилияныѓ алынуы. Француз революциясыныѓ басталуы.
1789
, 4—11 тамыз — Ћџрылтай жиналысыныѓ дворяндар мен дiншiлдердiѓ
артыћшылыћтарын жою туралы декреттердi ћабылдауы.
1789
, 26 тамыз — Адам жќне азамат ћџћыћтары декларациясыныѓ ћабылдануы.
1789
, ћыркљйек — АЋШ конгресiнiѓ “Ћџћыћтар жнiндегi билльдi” ћабыл-
дауы (1791 ж. кљшiне енген).
1789—1797
 — Джордж Вашингтон АЋШ президентi.
1791
 — аѕылшын Маккартнидiѓ Ћытайдаѕы елшiлiгi.
1791
, 3 ћыркљйек — Ћџрылтай жиналысыныѓ Францияныѓ тџѓѕыш конститу-
циясын ћабылдауы.
1792
, 20 сќуiр — Франциядаѕы революциялыћ ќскерлерiнiѓ Вальми тљбiндегi
жеѓiсi.
1792
, 21 ћыркљйек — Францияда Бiрiншi республиканыѓ орнатылуы.
1793
, 6 сќуiр — Ћоѕамдыћ ћџтћару комитетiнiѓ ћџрылуы.
1793
, 2 маусым — якобшiлдер диктатурасыныѓ орнатылуы.
1793
, 17 шiлде — феодалдыћ ћџћыћтар мен артыћшылыћтарды толыћ жою
туралы декреттiѓ ћабылдануы.
1794
, 27 шiлде (9 термидор) — Франциядаѕы термидорлыћ тѓкерiс. Якоб-
шiлдер диктатурасыныѓ ћџлатылуы.
1794
, 28 шiлде — Робеспьер мен оныѓ жаћтастарыныѓ лтiрiлуi.
1795
, 27 тамыз — Францияда љкiмет басына Директорияныѓ келуi.
1795
 — Алжир мен АЋШ араларындаѕы шарт жасалуы.
1796
 — Иранда Каджарлар ќулетi билiгiнiѓ орнауы.
1796—1797
 — Наполеон Бонапарттыѓ Италияѕа жорыѕы.
1798
 — француздардыѓ Мысырѕа жаулапалушылыћ жорыѕы.
1799
, 9 ћараша (18 брюмер) — Франциядаѕы мемлекеттiк тѓкерiс. Кон-
сулдыћтыѓ орнауы.
1804
 — тљрiктердiѓ Мысырдан ћуылуы.
1804
, 18 мамыр — Наполеон Бонапарттыѓ I Наполеон деген атпен Франция-
ныѓ “императоры” атаѕын ћабылдауы.
1804—1814
, наурыз — 1815, маусым — Франциядаѕы бiрiншi империя.
1805
 — янычарлардыѓ сџлтан III Селимнiѓ реформаларына ћарсы бљлiк шыѕаруы.
1805
, 2 желтоћсан — Аустерлиц тљбiндегi шайћас.
1806
 — Рейн одаѕыныѓ ћџрылуы.
1807
, 7— 8 аћпан — Прейсиш-Эйлау тљбiндегi шайћас.
1807
, 14 маусым — Фридланд тљбiндегi шайћас.
1811
 — Мысырда мќмлљктердiѓ жеѓiлiс табуы.
1813
 — Лейпциг тљбiндегi “Халыћтар шайћасы”. Наполеонныѓ тљпкiлiктi жеѓiлуi.

257
1814
, ћыркљйек — 1815, маусым — Вена конгресi.
1814—1830 
— Франциядаѕы Бурбондардыѓ ћалпына келтiрiлуi.
1815
, 20 наурыз — 22 маусым — I Наполеонныѓ “Жљз кљнi”.
1816
 — Амхерстiѓ Ћытайѕа елшiлiгi.
1818
 — Ћасиеттi одаћтыѓ Ахендегi бiрiншi конгресi.
1823
, 2 желтоћсан — Монро доктринасыныѓ жариялануы.
1826
 — Осман империясындаѕы янычарлар корпусыныѓ жойылуы. II Махмџд
сџлтанныѓ реформалары.
1828
 — АЋШ-та демократиялыћ партияныѓ ћџрылуы.
1830
, 27—29 шiлде — Франциядаѕы шiлде монархиясы.
1830
, тамыз — ћыркљйек — Бельгиядаѕы революция.
1830
, 4 ћазан — Бельгияныѓ тќуелсiздiгiнiѓ жариялануы.
1834
 — Нэпирдiѓ Ћытайѕа елшiлiгi.
1839 
— Тљркия мен Мысыр араларындаѕы соѕыс.
1839—1870
 — Осман империясындаѕы Танзимат реформалары.
1840—1842
 — Ћытайдаѕы бiрiншi “апиын” соѕысы.
1845 
— Алжирдегi ктерiлiс.
1848—1852
 — Ирандаѕы бабшылдар ктерiлiсi.
1848
, 25 аћпан — Францияда Екiншi республиканыѓ жариялануы (1848, аћпан —
1852, желтоћсан).
1849 
— Ост-Љндi компаниясыныѓ Љндiстанды жаулап алуды аяћтауы.
1850—1864
 — Ћытайдаѕы тайпиндер ктерiлiсi.
1850—1854
 — М.Перридiѓ Жапонияѕа сапары. Жапонияныѓ “ашылуы”.
1852
, 2 желтоћсан — Луи Бонапарттыѓ мемлекеттiк тѓкерiсi.
1852
, 2 желтоћсан — 1870, 4 ћыркљйек — Франциядаѕы Екiншi империя.
1853—1856
 — Ћырым соѕысы. Париж бiтiмi.
1856—1860
 — Ћытайдаѕы екiншi “апиын” соѕысы.
1857—1859
 — Љндiстандаѕы сипайлар ктерiлiсi.
1858
 — Ост-Љндi компаниясыныѓ жойылуы.
1858
 — Ресей мен Ћытай араларындаѕы Айгљн шарты.
1860
 — Пекин конвенциясы.
1861—1865 
— АЋШ-таѕы азамат соѕысы.
1862
, 20 мамыр — АЋШ-таѕы гомстедтер туралы заѓныѓ ћабылдануы.
1862
, ћыркљйек — Пруссияда кiмет басына О.Бисмарктiѓ (1815—1898) келуi.
1863
, 1 ћаѓтар —АЋШ-тыѓ оѓтљстiк штаттарында ћџлдыћты жою туралы
актiнiѓ ћабылдануы.
1866
, 16 маусым — 26 шiлде — Австрия-Пруссия соѕысы.
1866
 — Мысырда мџрагерлiк билiк енгiзу туралы жарлыћтыѓ ћабылдануы.
1867—1912
 — Жапониядаѕы Мейдзи дќуiрi.
1869
 — Суэц каналы компаниясыныѓ iске ћосылуы.
1869
, тамыз — Герман социал-демократиялыћ (эйзенахтыћ) жџмысшы партия-
сыныѓ ћџрылуы.
1870
, 19 шiлде — француз-герман соѕысыныѓ басталуы.
1870
, 2 ћыркљйек — Пруссия армиясыныѓ Седан тљбiндегi жеѓiсi.
1870
, 4 ћыркљйек — Франциядаѕы екiншi империяныѓ ћџлауы.
1870
, 4 ћаѓтар — Париждегi революция. Республиканыѓ жариялануы.

258
1871
, 18 ћаѓтар — Версальда Герман империясыныѓ жариялануы.
1871
, 26 аћпан — Версальда Франция мен Германия араларындаѕы алдын ала
бiтiмшартына ћол ћойылуы.
1871
, 18 наурыз — 28 мамыр — Париж Коммунасы.
1871
, 16 сќуiр — Герман империясы конституциясыныѓ ћабылдануы.
1871
, 10 мамыр — Германия мен Франция араларында Франкфурт бiтiм-
шартына ћол ћойылуы.
1871—1873
 — Франциядаѕы А.Тьердiѓ президенттiгi.
1871—1890
 — Германиядаѕы О.Бисмарктiѓ канцлерлiк етуi.
1872
, 2—7 ћыркљйек — I Интернационалдыѓ Гаага конгресi.
1873
, мамыр — ћазан — “Љш император одаѕыныѓ” ћџрылуы.
1874—1880
 — Англиядаѕы Д.Дизраэлидiѓ консервативтiк кабинетi.
1875
 — Осман империясындаѕы сербтер мен болгарлардыѓ ктерiлiсi.
1876
 — Осман империясыныѓ тџѓѕыш конституциясыныѓ жариялануы.
1877—1878
 — орыс-тљрiк соѕысы.
1878
 — Берлин конгресi. II Абдул Хамидтiѓ Сербия, Черногория мен Румыния-
ныѓ тќуелсiздiгiн жариялауы.
1882
, 20 мамыр — Германия, Австро-Венгрия жќне Италия араларындаѕы
Љштiк одаћтыѓ ћџрылуы.
1884—1885
 — француз-ћытай соѕысы.
1885
 — Љндi Џлттыћ Конгресiнiѓ ћџрылуы.
1885—1889
 — Франциядаѕы буланжешiлдердiѓ ћозѕалысы.
1889
 — Жапония конституциясыныѓ ћабылдануы.
1889
 — Тљркияда “Бiрлiк жќне прогресс” партиясыныѓ ћџрылуы.
1894—1895
 — жапон-ћытай соѕысы.
1894
 — “Ћытайды ћайта рлету ћоѕамыныѓ” ћџрылуы.
1898
 — Ћытайдаѕы “жљз кљн” реформалары.
1898—1900
 — Ћытайдаѕы ихэтуандар ктерiлiсi.
1899
 — АЋШ-тыѓ Ћытайда “ашыћ есiк” саясатын жариялауы.
1900
 — Ћытайѕа ћарсы сегiз мемлекеттiѓ басћыншылыѕы.
1904—1905
 — орыс-жапон соѕысы.
1905
 — “Бiрiккен одаћ”—“Тунмынхуэй”.
1905
 — Бенгалияны блу туралы заѓ.
1905—1908
 — Љндiстандаѕы џлт-азаттыћ ћозѕалыс.
1905—1911
 — Иран революциясы.
1906
 — Љндiстанда Мџсылман лигасы мен Хинду махасабха ћоѕамыныѓ ћџрылуы.
1908 
— Жас тљрiктер революциясы.
1911
 — Љндiстанныѓ астанасын Делиге кшiру.
1911—1913
 — Ћытайдаѕы Синьхай революциясы.
1912
, 1 ћаѓтар — Ћытай Республикасыныѓ ресми тљрде жариялануы.
1912 
— Ћытайда Гоминдан партиясыныѓ ћџрылуы.
1912—1913
 — Франциядаѕы Р.Пуанкаре кабинетi.

259
ТЕРМИНДЕР СDЗДIГI
Аборигендер 
— елдiѓ немесе бiр жердiѓ ежелден мекендеп келе жатћан
жергiлiктi тџрѕындары. Мысалы, американ ћџрлыѕыныѓ байырѕы тџрѕында-
ры љндiстер — аборигендер болып саналады.
Абсолютизм 
— шексiз монархия, жоѕарѕы билiк тек бiр адамныѓ — монарх-
тыѓ ћолында шоѕырланатын басћару тљрi.
Автономия 
— зiн-зi басћару, мемлекеттiѓ кейбiр блiгiнiѓ (кбiнесе џлттыћ
негiзде) iшкi iстерiн зiн-зi шешу ћџћы.
Акция 
— белгiлi бiр компанияныѓ шыѕарѕан, оныѓ иесiне осы компанияныѓ
табыстарыныѓ белгiлi бiр љлесiн алуѕа ћџћыћ беретiн ћџнды ћаѕазы.
Анабаптистер
 (ћайта шоћынѕандар) — Реформация тџсындаѕы дiни секта-
ныѓ мљшелерi. Адамдарды есейген кезде шоћындыруды, мљлiк ортаћтыѕын
талап еткен; шiркеу иерархиясы мен иконаларѕа ћарсы шыћћан.
Азаматтыћ ћоѕам
 — мемлекеттiѓ араласуынсыз жќне оныѓ шеѓберiнен тыс
iске асырылатын азаматтардыѓ зара ћатынастарыныѓ жиынтыѕы.
Англикан шiркеуi 
— Англияныѓ мемлекеттiк шiркеуi, протестанттыћ шiркеу-
лердiѓ бiрi, ќдет-ѕџрыптары жаѕынан католиктiк шiркеуге жаћын, бiраћ оныѓ
басшысы Рим папасы емес аѕылшын королi.
Антикалыћ
 — ежелгi гректер мен римдiктердiѓ тарихы мен мќдениетiне
ћатысты деген џѕымды бiлдiредi.
Арендатор
 — iрi жер иеленушiден уаћытша жердi жалѕа алушы жќне ол
љшiн жер иесiне жалаћысын тлеп тџрушы шаруа.
Армада
 — кп кемелер тобы, iрi ќскери флот. Мысалы, 1588 жылы аѕыл-
шындар Испанияныѓ “Жеѓiлмейтiн армадасын” тас-талћан еткен болатын.
Атеизм 
— Ћџдайдыѓ бар екендiгiн жоћћа шыѕару, Ћџдайѕа, дiнге сенбеушiлiк.
Барокко 
— ХVII ѕасыр мен ХVIII ѕасырдыѓ бiрiншi жартысы аралыѕындаѕы
Еуропада ћалыптасћан стиль.
Бастилия
 — Париждегi монархияныѓ ћарсыластарын, саяси тџтћындарды
ћамайтын ћапас тљрме-бекiнiс. Халыћ бџћарасы љшiн Бастилия король тиран-
дыѕыныѓ рќмiзi болып саналѕан. 1789 жылы 14 шiлдеде халыћ ктерiлiсi бары-
сында ћиратылѕан.
Билль 
— Англия мен АЋШ-та маѓызды заѓдарды осылай атаѕан.
Буржуазия, буржуа
 — орта ѕасырларда ћала тџрѕындарын осылай атаѕан;
кейiнiрек—жалдамалы жџмысшылардыѓ еѓбегiн пайдаланушы мануфактура-
лар, капиталистiк кќсiпорындар иелерiнiѓ аты.
Бюргерлер
 — Батыс Еуропадаѕы ћала тџрѕындары.
Бюрократия 
— жоѕары шенеунiктер тобы, жоѕары шенеунiк ќкiмшiлiгi.
Баж салыѕы
 — ќкелiнетiн жќне шыѕарылатын тауарларѕа салынатын салыћ.
Варварлар
 — ежелгi гректер мен римдiктер жатжерлiктердi осылай атаѕан.
Вассал 
— iрi жер иесi феодалдан жер иелiгiн (феод) алѕан, сол љшiн оѕан
ћызмет етуге мiндеттi феодал.
Вигтер 
— Стюарттардыѓ ћалпына келтiрiлгеннен кейiн корольдыѓ
парламенттегi ћарсыластары.
Гильдия 
— з мљшелерiнiѓ мљдделерiн ћорѕайтын саудагерлер мен
ћолнершiлердiѓ бiрлестiгi.
Гильотина 
— Џлы француз революциясы жылдарында лiм жазасына
кесiлгендердiѓ бастарын кесетiн жазалау ћџралы.
Гугеноттар
 — Франциядаѕы кальвинизмнiѓ жаћтастары.

260
Гуманизм
 — адамды ћџрметтеп, сљюдi насихаттап, оныѓ мiрiн еѓ жоѕарѕы
ћџндылыћ деп жариялаушы идеялар мен кзћарастардыѓ жиынтыѕы. Гума-
нистер адамды ќлемнiѓ орталыћ тџлѕасы деп бiлiп, оныѓ жасампаздыћ дана-
лыѕын мадаћтаѕан.
Ѕылыми революция
 — ѕылыми жетiстiктердiѓ негiзiнде адамдардыѓ дљниеге
кзћарастарыныѓ згеруi.
Даймё 
— Жапонияда iрi ыћпалды князьдарды осылай атаѕан.
Диван 
— тљрiк сџлтаныныѓ маѓындаѕы уќзiрлер мен iрi шенеунiктерден ћџрал-
ѕан кеѓес.
Диггерлер
 —Аѕылшын буржуазиялыћ революциясы кезiнде ауыл жќне ћала
кедейлерiнiѓ араларындаѕы ћозѕалысћа ћатысушылар. Жерге жекеменшiктiѓ
жойылуын жќне мљлiктiк теѓдiктi талап етушiлер.
Дипломатия
 — сыртћы саясат саласындаѕы ќрекеттер.
Еуроцентризм
 — Еуропа — басћа халыћтар елiктейтiн љлгi дейтiн тљсiнiк.
Жалпыѕа бiрдей сайлау ћџћыѕы 
— заѓда белгiленген жасћа жеткен бар-
лыћ азаматтардыѓ мемлекеттiк билiк органдарын сайлауѕа ћатысу ћџћыѕы.
Иезуиттер
 — “Иисус орденi” деп аталатын католиктiк дiни бiрлестiктiѓ
мљшелерi.
Индепенденттер
 — шiркеу ћауымдастыћтарыныѓ толыћ здерiн-здерi
басћаруын, дiни тзiмдiлiк идеяларын жаћтаушы пуритандар.
Инквизиция
 — католиктiк шiркеуде еретиктермен, шiркеудiѓ басћа да ћар-
сыластарымен кљресу љшiн ћџрылѕан дiни сот.
Йомендер
 — Англияда ХIV—ХVIII ѕасырларда здерiнiѓ мџрагерлiк иелiктерi
болып табылатын жерлерде дербес шаруашылыћ жљргiзушi шаруалар.
Кальвинизм
 — Реформация кезiнде Ж. Кальвин негiзiн салѕан протестантизмнiѓ
бiр аѕымы.
Капиталистiк кќсiпорын
 — ћосымша пайда табу маћсатымен жеке кќсiпкер
ћџрѕан жќне жалдамалы жџмысшылардыѓ еѓбегiн пайдаланатын кќсiпорын.
Каста
 — белгiлi бiр кќсiп немесе шыѕу тектерi бiрiктiретiн адамдардыѓ то-
маѕа-тџйыћ тобы.
Классицизм
 — ХVII ѕасыр мен ХIХ ѕасыр басындаѕы еуропалыћ ќдебиет пен
нердегi баѕыт. Оныѓ негiзiне антикалыћ нердiѓ љлгiлерi алынды; оныѓ кркем
формаларына ћатаѓ байсалдылыћ, аныћтылыћ, пластика мен љйлесiмдiлiк тќн
болды.
Коалиция
 — жалпы саяси, экономикалыћ немесе ќскери маћсаттарѕа жету
љшiн ћџрылѕан мемлекеттердiѓ бiрлестiгi, одаѕы, келiсiмi.
Кодекс 
— заѓдарды жљйеге салушы бiртџтас ћџћыћтыћ акт; ережелердiѓ,
ћалыптардыѓ, нанымдардыѓ жиынтыѕы.
Коммуна 
— зiн-зi басћару љшiн кљресушi ћалалыћ ћауымдастыћ.
Конгресс
 — съезд, жиналыс. АЋШ-та заѓ шыѕарушы орган (парламент).
Конкистадорлар
 — Жаѓа дљниенi жаулап алуѕа ћатысћан испан ќскерлерi.
Конституция 
— мемлекеттiѓ органдарыныѓ ћџрылысы мен ћызметiнiѓ
принциптерiн белгiлейтiн оныѓ негiзгi заѓы. Конституцияда азаматтардыѓ негiзгi
ћџћыћтары мен бостандыћтары белгiленедi.
Контрреформация
 — Реформация жылдарында католицизмнiѓ шептерiн
ћалпына келтiрудi маћсат етiп ћойѕан, Рим папасы басћарѕан католиктiк шiркеудiѓ
ћарсы шабуылы.
Креолдар
 — Латын Америкасыныѓ тџрѕындары, Испаниядан ћоныс аудар-
ѕандардыѓ џрпаћтары.
Ћџћыћтыћ мемлекет
 — ќрбiр азаматтыѓ мiр сљру, жекеменшiк иелену
жќне жекебасыныѓ ћџћыћтарына заѓмен кепiлдiк берiлген жќне ћорѕалатын
мемлекет. Ћџћыћтыћ мемлекетте барлыѕы заѓѕа баѕынады, заѓ алдында
теѓ, заѓды орындауѕа барлыѕы да мiндеттi. Мџндай мемлекетте кiметтi
зорлыћ-зомбылыћ жќне бџрмалаушылыћтан тежейтiн механизмдер жолѕа
ћойылѕан.
Лендлордтар
 — Англиядаѕы iрi жер иеленушiлер.

261
Лига
 — одаћ, бiрлестiк.
Лютерандыћ
 — Реформация кезiнде немiс дiншiлi М.Лютердiѓ iлiмiнiѓ
негiзiнде ћалыптасћан протестантизмнiѓ бiр аѕымы.
Маврлар
 — Пиреней тљбегiнде мекендеген мџсылмандардыѓ жалпы аты.
Мануфактура
 — ћол еѓбегiне негiзделiнген (бiраћ техникалыћ жаѓалыћтар
ћолданылѕан) жќне жџмысшылардыѓ арасында еѓбек блiнiсi болѕан
кќсiпорын.
Маргиналдар
 — корпорациялардан тыс, аралыћ жаѕдайлардаѕы адамдар.
Материалистер
 — табиѕаттан тыс кљштердi мойындамайтын жќне табиѕат
адам санасынан тќуелсiз мiр сљредi деп есептейтiн ойшылдар.
Меркантилизм
 — елден аћша шыѕаруѕа тыйым салѕан Еуропа мемлекет-
терiнiѓ саясаты, шетелдiктердiѓ з тауарлары љшiн алѕан аћшалары жергiлiктi
тауарларды сатып алуѕа жџмсалынуы тиiс деген ћаѕида.
Милитаризм
 — мемлекеттiѓ ћаруланып соѕысћа ќзiрлену жолындаѕы реак-
циялыћ саясаты. Милитаристiк елдерде бџл маћсатћа бљкiл саяси, экономика-
лыћ жќне идеялыћ мiр баѕындырылады.
Миссионерлер
 — христиан дiнiн тарату маћсатымен басћа елдер мен жер-
лерге жiберiлетiн дiни уаѕызшылдар.
Монархия
 — мемлекеттiк билiк атадан балаѕа мирас болатын басћару жљйесi.
Монополия
 — бiр нќрсенi шыѕаруѕа, сатуѕа, пайдалануѕа ерекше ћџћыћтылыћ.
Морискiлер 
— Испаниядаѕы шоћындырылѕан мџсылмандар (маврлар).
Муниципалитет
 — жергiлiктi сайланатын басћару органы.
Отаршылдыћ
 — еуропалыћтардыѓ алыс жерлер мен елдердi басып алу
мен олардыѓ байлыћтарын тонауѕа баѕытталѕан саясаты.
Dнеркќсiп т.ѓкерiсi
 — ћол еѓбегiнен мќшинеге, мануфактурадан фабри-
каѕа ту. Wнеркќсiп тѓкерiсiнiѓ барысында индустриалды буржуазиялыћ
ћоѕамныѓ негiзгi екi табы — буржуазия мен пролетариат ћалыптасты.
Парламент
 — сайланатын еѓ жоѕары кiлеттi заѓ шыѕарушы орган.
Плантация
 — ћант ћамысын, маћта, шай, кофе егетiн iрi жер шаруашылыѕы.
Пресвитериандар
 — шiркеудi священниктердiѓ пресвитериандыћ жиналы-
сы басћару керек деп есептейтiн протестанттар. Олар алтарларѕа, иконалар
мен балауыздарѕа ћарсы шыѕып, Ћџдайѕа ћџлшылыћ етудегi басты нќрсе
дџѕа оћу емес, пресвитердiѓ уаѕызы деп есептеген.
Пролетарилар 
— капиталистiк кќсiпорында еѓбек етушi жалдамалы жџмыс-
шылар.
Протекторат
 — Англиядаѕы 1653—1659 жылдардаѕы мемлекеттi басћару
тљрi, республиканы осы кезде лорд-протектор (ћорѕаушы) О.Кромвель бас-
ћарды.
Протекционизм 
— мемлекеттiѓ з неркќсiбiн ћорѕауѕа баѕытталѕан саясаты.
Протестанттар 
— реформацияныѓ жаћтастары.
Революция
 — ћоѕам мiрiндегi тљпкiлiктi бетбџрыс, тљбегейлi згерiс. Рево-
люция ќртљрлi салада: ћоѕамдыћ ћатынастарда, техникада, ѕылымда, мќде-
ниетте, санада орын алады. Ћоѕамдыћ ћатынастар саласындаѕы революция-
лар  ќлеуметтiк деп аталады.
Реформа
 — згерiстер, ћайта ћџрулар.
Рококо
 — ХVIII ѕасырдыѓ басында пайда болѕан жќне ќсiресе Францияда
дамыѕан кркемдiк стилi.
Роялистер
 — монархияшылдар, король билiгiнiѓ жаћтастары.
Самурайлар
 — Жапониядаѕы ќскери дворяндар.
Санкюлоттар
 — француз революциясы кезiндегi џзын шалбар киген ћала
кедейлерi.
Сегун
 — ќскербасы, ХII—ХIХ ѕасырлардаѕы Жапонияныѓ iс жљзiнде билеушiсi.
Секта 
— дiни ћауымдастыћ, љстемдiк ћџрушы шiркеуден блiнген топ.
Сипайлар
 — еуропалыћ офицерлер басћарѕан ќскер ћатарында ћызмет етуге
љйретiлген жќне ћаруланѕан љндiлiктер.

262
Собор 
— 1) ћаланыѓ немесе монастырьдiѓ басты храмы; 2) маѓызды шiркеу
жќне дiни мќселелердi талћылау љшiн шаћырылатын жоѕарѕы дiни басшы-
лардыѓ жиналысы.
Сословие
 — мемлекеттiк заѓдардыѓ негiзiнде белгiлi ћџћыћтармен пайда-
ланушы жќне мiндеттер жљктелiнген ћоѕамныѓ ќлеуметтiк топтары.
Суверенитет
 — 1) мемлекеттiѓ, монархтыѓ толыћ тќуелсiздiгi; 2) халыћтыѓ
саяси ћџрылысты таѓдауѕа, аумаћтыћ тџтастыћћа, экономикалыћ тќуелсiздiкке
ћџћыѕы.
Торилар
 — 1) Стюарттардыѓ ћолына келтiрiлгеннен кейiнгi Англиядаѕы ко-
рольдыѓ жаћтастары; 2) ХVII ѕасырдыѓ 70—80-жылдарыныѓ тоѕысында пай-
да болѕан аѕылшын саяси партиясы.
Трактат 
— баяндау тљрiндегi ѕылыми шыѕарма.
Уния
 — одаћ.
Утопия
 — жер бетiнде жоћ, идеалдыћ ћоѕамды суреттеу; орындалмайтын,
iске аспайтын арман. Ќлеуметтiк утопия — мiрде жоћ, бiраћ автордыѓ
ойынша, еѓ ќдiлеттi, еѓ жаћсы ћоѕамдыћ ћџрылыс.
Фактория
 — кпестердiѓ отарларда џйымдастырѕан сауда кеѓсесi жќне
ћонысы.
Федерация
 — белгiлi бiр дербестiкпен пайдаланатын блiктерден тџратын
одаћтыћ мемлекет.
Феод 
— сеньордыѓ з баѕыныштысына ќскери ћызмет атћарѕаны љшiн бер-
ген мџрагерлiк жер иелiгi.
Филантроп
 — адамдарды, ќлемдi сљйетiн, жџртћа ћайырымдылыћ жасау,
кмек берумен айналысушы кiсi.
Философ
 — дљниеге жќне ондаѕы адамныѓ орнына кзћарас жљйесiн жасау-
шы, дљниетаным проблемаларын зерттеушi ѕалым-ойшыл.
Фронда
 — Франциядаѕы абсолютизмге ћарсы дворяндар мен шенеунiктер
ћозѕалысы (1648—1653). Бџл сз кiметке жеке басараздыћ, кпе негiзiнде
тџраћсыз ћарсы шыѕудыѓ синонимiне айналды.
Шовинизм
 — џлтшылдыћтыѓ шектен шыћћан тљрi, џлттыћ артыћшылыћты
уаѕыздау. Шовинизм басћыншылыћ соѕыстарды, џлтаралыћ алауыздыћтар-
ды аћтайды.
Шiркеулiк ондыћ
 — жылдыћ табыстыѓ 10%-ын мiндеттi тљрде шiркеу пай-
дасына салыћ есебiнде ткiзiп отыру.
Ымыра 
— мљмкiндiгiнше мљдделi жаћтардыѓ барлыѕына тиiмдi шешiм.
Эдикт
 — корольдыѓ, императордыѓ ерекше маѓызды жарлыѕы.
Эмигранттар
 — бџл жерде: революция кезiнде оѕан жаулыћпен ћараѕан
жќне Францияны тастап кеткендер.
Энциклопедия
 — ѕылымныѓ барлыћ салалары бойынша маћалаларды
бiрiктiрген ѕылыми-аныћтамалыћ басылым.
Эскадрон
 — жаяу ќскер ротасына барабар атты ќскер блiмi.
Этика
 — ћоѕамѕа, адамдарѕа сыпайылыћпен ћатынас жасаудаѕы мiнез-ћџлыћ,
ќдеп ћалыптарыныѓ жљйесi.
Юнкер
 — Пруссиядаѕы дворян-жер иелеушi, помещик.
Якобшiлдер 
— француз буржуазиясыныѓ еѓ солшыл революциялыћ ћана-
тына жататын саяси топ. Алѕашћыда бџл саяси клуб мљшелерi здерiнiѓ
мќжiлiстерiн Ќулие Якоб шiркеуiнiѓ кiтапханасында ткiзiп келген. Бџл аттыѓ
шыѕу тарихы осыѕан байланысты.
Янычарлар
 — Тљркияныѓ жалаћы тлейтiн, жљйелi ќскерi.

263
МАЗМЏНЫ
Кiрiспе .......................................................................................................... 3
I б,лiм. ХVII—XVIII ЅАСЫРЛАРДАЅЫ ДЉНИЕЖЉЗI
§1. Англиядаѕы капитализмнiѓ жеѓiсi жќне орныѕуы ........................... 8
§2. ХVIII ѕасырдаѕы Ресей .......................................................................... 1 8
§3. XVIII ѕасырдаѕы Солтљстiк Америка ................................................ 3 3
§4. Џлы Француз буржуазиялыћ революциясы ................................... 4 3
§5. ХVIII ѕасырдаѕы дљниежљзi. Аѕартушылыћ дќуiрi ........................ 5 3
ХVII—XVIII ѕасырдаѕы Азия жќне Африка елдерi 
§6. Љндiстан .................................................................................................... 6 0
§7. Осман империясы .................................................................................. 6 7
§8. Ћытай ....................................................................................................... 7 4
§9. Жоѓѕар хандыѕы .................................................................................... 8 4
§10. Жапония ................................................................................................ 8 8
§11. Иран ........................................................................................................ 9 2
§12. Араб елдерi ........................................................................................... 9 6
§13. Азия жќне Африка елдерiн отарлау ............................................. 106
§14. ХVII—ХVIII  ѕасырлардаѕы мќдениет пен ѕылым ...................... 113
II б,лiм. ХIХ ЅАСЫР МЕН ХХ ЅАСЫР БАСЫНДАЅЫ ДЉНИЕЖЉЗI
§15. ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысындаѕы Англия .......................... 119
§16. ХIХ ѕасырдыѓ ортасы мен ХХ ѕасырдыѓ басындаѕы
 Англияныѓ саяси-экономикалыћ дамуы ....................................... 127
§17. ХIХ ѕасырдаѕы Франция ................................................................. 132
§18. Германия ............................................................................................. 144
§19. Италия ................................................................................................. 150
§20. Ресей ..................................................................................................... 156
§21. Америка Ћџрама Штаттары .......................................................... 165
§22. Латын Америка елдерi ..................................................................... 179
§23. Ћытай ................................................................................................... 186
§24. Жапония .............................................................................................. 197
§25. Љндiстан ............................................................................................... 206
§26. Осман империясы .............................................................................. 214
§27. Иран ...................................................................................................... 223
§28. Араб елдерi ......................................................................................... 228
§29. Халыћаралыћ ћатынастар ............................................................. 237
§30. Ѕылым мен мќдениеттiѓ дамуы ...................................................... 245
Хронологиялыћ кесте ............................................................................... 255
Терминдер с"здiгi ........................................................................................ 259

Учебное издание
Алдабек Нуржамал Абдразаковна
Бекиш Раухан Мухамедьяровна
Кожахметулы Кенесбай
Макашева Клара Нальдибековна
Байзакова Куралай Иртысовна
ВСЕМИРНАЯ ИСТОРИЯ
(1640—1914)
Учебник для 8 класcов
общеобразовательных школ
(на казахском языке)
Третье издание, переработанное, дополненное
Редакторы  А. Тажидаева
К"ркемдеушi редакторы Б.Еженов
Техникалыћ редакторы А. Садуаћасова
Корректоры  Ж. Баймаѕамбетова
Компьютерде беттеген Е.Uзенбаев
Баспаѕа Ћазаћстан Республикасы Бiлiм жќне ѕылым министрлiгiнiѓ
№ 0000001 мемлекеттiк лицензиясы 2003 жылы 7 шiлдеде берiлген
ИБ №3202
Басуѕа 10.09.13 ћол ћойылды. Пiшiмi 84х108
1
/
32
. Офсеттiк ћаѕаз.
Ћарiп тљрi “Школьный”. Шартты баспа табаѕы 13,86+0,42 жапсырма.
Шартты бояулы беттаѓбасы 15,96. Есептiк баспа табаѕы 13,17+0,428
жапсырма.  Таралымы 3000 ћос.дана. Тапсырыс №
“Мектеп” баспасы, 050009, Алматы ћаласы, Абай даѓѕылы, 143-љй
Факс.: 8(727) 394-37-58, 394-42-30.
Тел.: 8(727) 394-41-76, 394-42-34.
Е-mail: mektep@mail.ru
 Web-site: www.mektep.kz